İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ...15 BİRİNCİ BÖLÜM OSMANLI DEVLETİNDE MERKEZ TEŞKİLATI...17 Osmanlı Devleti nin Yapısı...17 Osmanlılarda Hâkimiyet Anlayışı...18 Osmanlı Hâkimiyet Anlayışının Kaynakları...19 Türk-Moğol Geleneği...19 İslâm Hâkimiyet Geleneği...21 Diğer Gelenekler...23 Osmanlı Hâkimiyet Anlayışının Kısa Tasnifi...24 Karizmatik Otorite...24 Türk Devlet Geleneği...24 İslâm Devlet Geleneği...26 Bizans Devlet Geleneği...26 Gelenekçi Otorite...28 Rasyonel Otorite...29 Osmanlılarda Devlet Yönetimi...30 Osmanlı Saltanatı ve Padişah...30 Saltanat Alametleri...32 Taht...32 Tuğ...32 Tuğra...33 Mühür...33 Hatt-ı Şerîfler...34 Saltanat Sancakları...34 Mehterhâne...35 Divân-ı Hümâyûn...36 Divân Üyeleri...37 Veziriazam...37 5
6 Veziriazam Divânları...39 İkindi Divânı...39 Çarşamba Divânı...40 Cuma Divânı...40 Vezirler...41 Kadıaskerler...41 Defterdar...43 Nişancı...44 Divân-ı Hümâyun Kalemleri...45 Reisülküttâb...45 Aslî Kalemler...46 Beylikçi Kalemi...46 Tahvil Kalemi...47 Ruûs Kalemi...47 Âmedî Kalemi...48 Bağlı Kalemler...48 Teşrifât Kalemi...48 Vak anüvislik Kalemi...49 Birun Halkı...50 Divân-ı Hümâyûn Hocaları...50 Divân-ı Hümâyûn Tercümanları...51 Hazine-i Evrak...52 Defterhâne-i Âmire...53 Bâb-ı Âli...54 Saray Teşkilâtı...56 Saray-ı Hümâyûn...56 Bâb-ı Hümâyûn...59 Cuma Selamlığı...60 Beşik Alayı...60 Vâlide Alayı...60 Bâbü s-selâm...61 Ulufe Dağıtımı...62 Elçi Kabulü...62 Baklava Alayı...63 Bâbü s-saade...63 Cülûs Merâsimi...64 Kılıç Kuşanma Merâsimi...64
Padişah Cenazeleri Merâsimi...64 Bayram Merâsimleri...65 Sancak-ı Şerîf Merâsimi...65 Ayak Divânı...65 Enderun-ı Hümâyûn...66 Büyük ve Küçük Odalar...67 Doğancı Koğuşu...68 Seferli Odası...68 Kiler Odası...68 Hazine Odası...68 Has Oda...69 Harem-i Hümâyûn...70 Valide Sultan...70 Padişah Hanımları...71 Sultanlar...73 Şehzâdeler...73 Şehzâde Alayı...75 Hizmet Edenler...75 Dârü s-saade Ağası...76 Bâbü s-saade Ağası...77 Ustalar...77 Kalfalar...78 Cariyeler...79 Kaynaklar...80 7 İKİNCİ BÖLÜM OSMANLI DEVLETİNDE TAŞRA TEŞKİLATI...85 Eyalet İdaresi...85 Salyanesiz Eyaletler...86 Salyaneli Eyaletler...86 İmtiyazlı Eyaletler...87 Beylerbeyi (Mîr-i Mirân)...87 Sancak Yönetimi ve Sancakbeyi...91 Klasik Osmanlı Sancakları...91 Piyade ve Müsellem Sancakları...93 Yurtluk-Ocaklık ve Hükümet Sancakları...93
8 Yurtluk-Ocaklık Sancaklar...93 Hükümet Sancaklar...93 Alaybeyi...94 Çeribaşı (Serasker)...94 Kale İdaresi...94 Dizdar...95 Kale Kethüdası...95 Şehir Kethüdası...95 Kaza İdaresi ve Kadı...95 Kazadaki Diğer Görevliler...97 Subaşı...97 Osmanlı Devleti nde Toprak ve Tahrir Sistemi...98 İslam Arazi Sistemi...98 Öşri Topraklar...98 Haraci Topraklar...98 Arz-ı memleket...99 Osmanlı Arazi Sistemi...99 Miri Arazi...99 Mülk Arazi...100 Vakıf Arazi...100 Tahrir Sistemi...101 Tahririn Tarihçesi...101 Osmanlı Devleti nde Tahrir...101 Tahrirlerin Yapılış Sebebi ve Şekli...102 Tahrir Defterleri...103 Osmanlı Timar Sistemi...103 Tarihi Gelişimi...104 Osmanlı Timarı...105 Dirlik Çeşitleri...107 Haslar...107 Zeametler...107 Timarlar...108 Tezkereli Timarlar...108 Tezkeresiz Timarlar...108 Serbest Olan Timarlar...109 Serbest Olmayan Timarlar...109 Timarlı Sipahilerin Hak, Yetki ve Sorumlulukları...109
Timarların Tevcih Edilişi...111 Malikâne-Divâni Sistemi...113 Timar Sisteminin Bozulması ve Kaldırılması...114 Kaynaklar...116 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM OSMANLI ASKERÎ TEŞKİLATI...121 İlk Osmanlı Askerî Teşkilatı...121 Kapıkulu Ocakları...124 Pençik Kanunu ve Pençik Oğlanları...124 Devşirme Sistemi...126 Kul Oğulları ve Kul Kardeşleri...131 Acemi Ocağı...132 Yeniçeri Ocağı...135 Cebeci Ocağı...150 Humbaracı Ocağı...153 Lağımcı Ocağı...154 Topçu Ocağı...155 Osmanlı Barut Üretimi...158 Top Arabacıları Ocağı...159 Kapıkulu Süvari Ocakları...160 Eyalet Askerî Teşkilatı...163 Tımarlı Sipahiler...164 Yardımcı Kuvvetler...169 Öncü Kuvvetler...169 Akıncılar...169 Deliler...173 Azebler...176 Gönüllüler ve Beşliler...177 Geri Hizmet Birlikleri...177 Kale Teşkilatı ve Kale Kuvvetleri...179 Kale Teşkilatı...179 Kale Kuvvetleri...182 Kale Azebleri...183 Fârisanlar...183 Yardımcı Kuvvetler...183 Osmanlı Kara Ordusunun Savaş Düzeni...183 9
10 Osmanlı Askerî Teşkilatının Bozulması ve Islahat Teşebbüsleri...186 Nizam-ı Cedid Ordusu...188 Asâkir-i Mansûre-i Muhammediyye...189 Tanzimat tan Sonraki Askeri Gelişmeler...190 Hamidiye Süvari Alayları...192 Osmanlı Denizciliği ve Deniz Kuvvetleri...193 Korsanlık Meselesi...197 Kaptanpaşa ve Eyaleti...199 Tersane Teşkilatı...202 Osmanlı Gemileri...206 Kürekli Gemiler...208 Yelkenli Gemiler...210 İnce Donanma Gemileri...211 Osmanlı Denizcileri...213 Donanma Azebleri...213 Levendler...213 Kürekçiler...214 Osmanlı Havacılığı...215 Kaynaklar...216 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM OSMANLI MALİYE TEŞKİLATI...219 Maliyenin İşleyişi...219 Defterdarlık (Bâb-ı Defterî)...219 Maliye Kalemleri...223 Ruznamçe Kalemi...223 Muhasebe Kalemi...224 Mukabele Kalemi...224 Mukataa Kalemi...225 Mevkufat Kalemi...225 Kıla Kalemi...226 Diğerleri...226 Bütçeler...226 Hazineler...230 Tek Hazineli Dönem...230 Çok Hazineli Dönem...233
Tek Hazineli Döneme Geçiş...236 Vergiler...237 Şer î Vergiler...237 Raiyyet Rüsümu (Sipahinin Topladığı Vergiler)...241 Müslüman Reayadan Alınan Vergiler...241 Gayrimüslim Reayadan Alınan Vergiler...244 Diğer Vergiler...245 Avârız Vergileri...246 Mukâta alar...248 Arızî Vergiler...249 Ticaret ve Gümrük Resimleri...251 Tanzimat Sonrası Örfi Vergiler...252 Gelir Kaynakları ve İdaresi...253 Tımar Sistemi...253 Mukâtaa Sistemi...254 Malikâne Sistemi...256 Borçlanma Politikası ve Borçlar (İstikrazlar)...256 İç Borçlar (Dahilî İstikrazlar)...256 Dış Borçlar (Haricî İstikrazlar)...258 Osmanlı Para Politikası...260 Darphaneler...264 Bankalar...265 Fiyat Politikası, Narh Uygulaması ve Denetim...267 Kaynaklar...271 11 BEŞİNCİ BÖLÜM İLMİYE TEŞKİLATI...275 Osmanlı da İlmî Hayat...275 İlmiye Sınıfında Mülâzemet ve Nevbet...279 İlmiye Sistemi...280 Medreseler...281 İlk Osmanlı Medreseleri...282 Umumî Medreseler...284 Haşiye-i Tecrid (Yirmili) Medreseler...284 Miftah (Otuzlu) Medreseler...284 Kırklı Medreseler...284 Ellili Medreseler...285
12 Altmışlı Medreseler...285 Sahn-ı Semân Medreseleri...285 Süleymaniye Medreseleri...286 İhtisas Medreseleri...287 Darü l-kurra...287 Darü l-hadîs...288 Darü t-tıb...288 Hey et Medreseleri...289 Medreselerin Eğitim Kadrosu...289 Müderris...289 Mu id...291 Öğrenciler...292 Medreselerde Okutulan Dersler ve Ders Kitapları...294 Kadılık...301 Görev ve Yetkileri...302 Yardımcıları...303 Kadıların Tayinleri ve Görev Süreleri...304 Osmanlı Bürokrasisinde İlmiye Sınıfı...306 Şeyhülislâm...306 Kazasker...309 Nakîbü l-eşrâf...310 Padişah Hocası...311 Hekimbaşı...312 Müneccimbaşı...312 İlmiye Teşkilatında Bozulmalar ve Islahat Çalışmaları...313 Kaynaklar...315 ALTINCI BÖLÜM OSMANLI DEVLETİNDE VAKIFLAR VE VAKIF MÜESSESESİ...319 Vakıfla İlgili Genel Bilgiler...319 Vakfın Menşei...320 İslam da Vakıfların Tarihi ve Hukuki Gelişimi...324 Vakfın Kuruluşu ve İdaresi...325 Vakfın Çeşitleri...328 Hizmet Edeceği Alana Göre...328 Mal Türlerine Göre Vakıflar...328
İdârelerine Göre Vakıflar...328 Mülkiyete Göre Vakıflar...328 Kiraya Verilmesine Göre Vakıflar...329 Vakıfların Kuruluş Maksatları...329 İnsana Hizmet Maksadıyla Kurulan Vakıflar...329 Fakirler, Miskinler, Yetimler, Yaşlılar...329 Yolcular...330 Allah Yolunda Hizmet Edenler...331 Kurum ve Tesis Vakıfları...331 İbadethane Vakıfları...332 Eğitim Vakıfları...332 Sağlık Alanında Yapılan Vakıflar...333 Para Vakıfları...334 Su Vakıfları...335 Yaygın Olmayan İlginç Vakıf Hizmetleri...335 Vakıfların Ekonomik Boyutu...336 İstihdam Alanında Vakıflar...336 Ekonomik canlılık merkezleri olarak Vakıf Hanları, Dükkânlar ve Kervansaraylar...337 Tarımsal Üretim Alanları...337 Vakıfların Sosyal ve Dini Boyutu...338 Vakıfların Bozulması ve Tasfiyesi Süreci...339 Günümüzde Osmanlı Vakıflarının Durumu ve Vakıf Araştırmanın Önemi...341 Kaynaklar...341 13 YEDİNCİ BÖLÜM OSMANLI HUKUKU VE ADLİYE TEŞKİLATI...345 Osmanlı Hukuku...345 Osmanlı Hukukunun Unsurları...346 Şer î Hukuk...346 Örfî Hukuk...348 Gayrimüslim Hukuku...352 Osmanlı Hukuku Mevzuatı...354 Kanunnâmeler...354 Fıkıh Kitapları...356 Fetva Mecmuaları...357
14 Şer iyye Sicilleri...357 Osmanlı Ceza Muhakemesinde Suç ve Cezalar...358 Had Gerektiren Suçlar...358 Kısas Gerektiren Suçlar...361 Ta zir Gerektiren Suçlar...362 Tanzimat Sonrası Osmanlı Hukuku...363 Osmanlı Adliye Teşkilatı...364 Divân-ı Hümâyun...364 Şer iyye Mahkemeleri...366 Mahkeme Görevlileri...368 Kadı...368 Nâib...369 Muhzır...370 Subaşı...370 Asesbaşı...371 Çavuş...371 Mahkeme Tercümanları...372 Tanzimat Sonrası Osmanlı Adliye Teşkilatı...372 Kaynaklar...373 YAZAR ÖZGEÇMİŞLERİ...377
ÖNSÖZ Altı yüz yıldan fazla üç kıtada hüküm sürmüş olan Osmanlı Devleti sadece askeri gücü ile değil kurumları ve meydana getirdiği yüksek medeniyet ile tarih içinde yüksek bir saygıyı hak etmektedir. Bununla birlikte Osmanlı Tarihini anlamak için sadece siyasi tarihi iyi öğrenmek yetmemektedir. Çünkü 600 yıllık bir medeniyeti sultanların ve vezirlerin işleri olarak görmek yanıltıcı olabilmektedir. Bir devletin ve milletin tarihini doğru anlamanın en iyi yolu o devlet bünyesinde gelişen kültür ve medeniyeti de en ince ayrıntısına kadar öğrenmekten geçmektedir. Milyonlarca kilometre kare alana hükmetmek, onlarca farklı kültür ve unsuru yönetmek sadece güçlü bir ordu tutmakla mümkün değildir. Tarihçilerin tam bir vukufiyetle dile getirdikleri Osmanlı Barışı/Pax Ottomana, vakıf medeniyetinden, toprak yönetimine, sarayın idaresinden şehirlerin canlandırılmasına, ticari hayatın gelişmesinden, hukuk kurallarının uygulanmasına kadar pek çok alanda kendisini göstermiştir. Bunu öğrenmek Osmanlı tarihini her yönüyle anlamayı kolaylaştıracaktır. Elinizdeki kitap, Üniversitelerimizde okutulmakta olan Osmanlı Teşkilat Tarihi, Osmanlı Müesseseleri ve Medeniyeti Tarihi ve Osmanlı Kurumları Tarihi adlarıyla okutulan dersler için bir el kitabı olarak planlandı. Böylece özellikle tarih bölümünde okuyan öğrencilerin ders kitabı ihtiyacı giderilmesi amaçlandı. Bununla birlikte genel okuyucunun Osmanlı teşkilat tarihi ile ilgili öğrenmek isteyeceği bütün konulara da yer verildi. Değerli akademisyenlerimizden Doç. Dr. Mustafa Alkan Osmanlı Devleti nde Merkez Teşkilatı bölümünü yazdı. Osmanlı Taşra Teşkilatını ise Prof. Dr. İbrahim Solak kaleme aldı. Prof. Dr. Özen Tok, Osmanlı Askeri Teşkilatı bahislerini yazdı. Osmanlı Devleti nde Vakıflar ve Vakıf Teşkilatı nı Prof. Dr. Mustafa Güler; Osmanlı İlmiye Teşkilatı nı Doç. Dr. Ümit Kılıç; Osmanlı Maliye Teşkilatı nı Doç. Dr. Mehmet Demirtaş; Osmanlı Hukuku ve Adliye Teşkilatı nı Dr. Arif Sarı yazdı. Her biri kendi alanında Türkiye nin başarılı ve tanınmış akademisyenleri olan değerli yazarlarımıza teşekkür ederiz. 15
Eserin okuyucuyla buluşması için Grafiker Yayınevi nin değerli yöneticisi Necla Yavuz Hanımefendi ile dizgi ve sayfa düzenlemesinde büyük emek sahibi olan Murat Ünal ise teşekkürde ayrı bir yere sahiptirler. Editör Prof. Dr. Tufan Gündüz 16