KOP BÖLGESİNİN ET ÜRETİM POTANSİYELİ

KOP BÖLGESİNİN ET ÜRETİM POTANSİYELİ Kübra ÜNAL Mustafa KARAKAYA ÖZET Ülkemizde tarım sektörü, nüfusumuzun büyük bir bölümüne geçim kaynağı olması, gıda sanayine hammadde sağlaması nedeniyle önemli bir sektör olarak görülmektedir. Ülkemizin en geniş tarım topraklarına sahip olan İç Anadolu Bölgesi, yer şekillerinin yapısı ve iklim özellikleri ile uygun coğrafyası sayesinde yüksek bir tarımsal üretim (bitkisel ve hayvansal üretim) potansiyeline sahiptir. İnsanların yeterli ve dengeli beslenmesi; gıda kayıplarının en aza indirgenmesi, temel tüketim maddelerinden hayvansal ve bitkisel kaynaklı gıdaların uygun teknolojik yöntemlerle işlenmesiyle mümkün olabilmektedir. Ancak su kaynaklarının yetersiz olması ile sınırlı olan kaynakların kullanımında son yıllarda çok ciddi problemler yaşanmaktadır. Ülkemizde hayvansal üretim, bitkisel üretimin yanında ve ikincil faaliyet olarak yer almaktadır. Yeterli ve dengeli beslenme içerisinde hayvansal kaynaklı gıdaların önemi; yüksek oranda protein içeriğine sahip olmalarından ve içerdikleri proteinlerin yüksek oranda sindirilebilir özellikte oluşundan ileri gelmektedir. Artan ülke nüfusunun beslenme ihtiyaçlarını karşılaması, ülke için stratejik önem taşıması, çevre ve kültürel değerlerin korunmasındaki rolü ile Konya Ovası Projesi (KOP) büyük umut vaat etmektedir. Konya Ovası Projesi nin tarım sektörüne sağlayacağı katkılar ile ülke ekonomisinde önemli bir yere sahip olacağı düşünülmektedir. Bu çalışma ile tarih boyu önemli bir tarım merkezi ve ülkemizin en büyük tarım arazilerine sahip olan, KOP Bölgesinde yer alan illerimizde, hayvancılığın mevcut durumu ve buna bağlı olarak et üretim potansiyelinin gelişme yönleri, son yıllardaki mevcut hayvan varlığı ve üretilen başta et olmak üzere bazı hayvansal ürünlere ait veriler derlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Konya Ovası Projesi, Et Üretim Potansiyeli, Tarım. 1. GİRİŞ Günümüzde hızla artan nüfus ve beraberinde azalan doğal kaynaklar, toplum sağlığının korunması ve geliştirilmesi konusunda yeterli ve dengeli beslenmenin önemini her geçen gün daha da arttırmaktadır. Toplumu oluşturan bireylerin sağlıklı beslenmelerinde gerekli olan temel gıda maddelerinin bitkisel veya hayvansal kaynaklı olması, ülkelerde tarım piyasalarının etkin bir şekilde işleyişine olanak sağlayacak ve bu yolla bireylerin temel gıda maddelerine, arzulanan düzeyde ve asgari maliyetle ulaşmasının yolunu açacak tarım politikalarının oluşturulmasını ve geliştirilmesini gerekli kılmaktadır. Temel gıda maddeleri arasında protein içeriği itibarıyla hayvansal gıdalar ön plana çıkmakta olup, bu konuda yapılan araştırmalar yeterli ve dengeli beslenme için günlük protein ihtiyacının en az %40-50 sinin temelde kırmızı et, beyaz et, süt ve yumurtadan oluşan hayvansal kökenli besin maddelerinden temin edilmesi gereğini vurgulamaktadır. (Anonim, 2013a). Yeterli ve dengeli beslenmede hayvansal kaynaklı gıdaların önemi; yüksek oranda protein içeriğine sahip olmalarından ve içerdikleri proteinlerin yüksek oranda sindirilebilir özellikte oluşundan ileri gelmektedir. Ancak son zamanlarda büyükbaş ve küçükbaş hayvanların temininde yaşanılan bazı güçlükler nedeniyle, et ve et ürünlerinin üretim ve tüketiminde bazı sıkıntılar ortaya çıkmaktadır. Hayvansal kaynaklı proteini kısa sürede ve ucuz olarak sağlayabilmesi açısından diğer hayvancılık kolları arasında kümes hayvanları yetiştiriciliği önemli bir sektör haline gelmeye başlamıştır. Ülkemizin en geniş tarım topraklarına sahip olan İç Anadolu Bölgesi, yer şekillerinin yapısı ve iklim özellikleri ile uygun coğrafyası sayesinde yüksek bir tarımsal üretim (bitkisel ve hayvansal üretim) potansiyeline sahiptir. Bu çalışma ile tarih boyu önemli bir tarım merkezi ve ülkemizin en büyük tarım arazilerine sahip olan, KOP Bölgesinde yer alan illerimizde, hayvancılığın mevcut durumu ve buna bağlı olarak et üretim potansiyelinin gelişme yönleri, son Arş. Gör., Selçuk Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, ulusoy@selcuk.edu.tr Prof. Dr., Selçuk Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, karakayam@hotmail.com

yıllardaki mevcut hayvan varlığı ve üretilen başta et olmak üzere bazı hayvansal ürünlere ait veriler derlenmiştir 2. KOP BÖLGESİ NİN MEVCUT HAYVANCILIK POTANSİYELİ FAALİYETİ İnsanların yeterli ve dengeli beslenmesinde önemli rolü bulunan hayvancılık sektörü ulusal geliri ve istihdamı artırmak, et, süt, tekstil, deri, kozmetik ve ilaç sanayi dallarına hammadde sağlamak ve dengeli kalkınmaya katkıda bulunmak, kırsal alandaki açık ve gizli işsizliği azaltmak/önlemek, kalkınma ve sanayileşme finansmanını öz kaynaklara dayandırmak, ihracat yoluyla döviz gelirlerini artırmak, göç olaylarını ve bunun ortaya çıkardığı sosyal sıkıntıları azaltmak ve önlemek gibi önemli ekonomik ve sosyal fonksiyonlara sahiptir (TÜSEDAD, 2013). Ülkemiz büyükbaş hayvan sayısı bir önceki yıla göre %12.3 artarken küçükbaş hayvan sayısı ise %10,7 arttığı, 2013 yılı sonu itibariyle sığır varlığının 13 milyon 915 bin baş, koyun varlığının 27 milyon 425 bin baş, keçi varlığının ise 8 milyon 357 bin baş olarak gerçekleştiği bildirilmiştir (TÜİK, 2013a). Türkiye'nin tarım ve hayvancılık sektöründe gerek sahip olduğu tarım alanları, gerekse barındırdığı hayvan sayısı ile KOP Bölgesi nin kapsadığı Konya, Karaman, Niğde ve Aksaray illeri önemli bir yere sahiptir. Tablo 2.1 de KOP Bölgesi nde yer alan illerde 2011 ve 2012 yıllarında büyükbaş hayvan sayılarına ait veriler derlenmiştir (TÜİK, 2013b). Sığır (Kültür) Manda Sığır (Yerli) Tablo 2.1: KOP Bölgesi nde Büyükbaş Hayvan Sayıları İl Yıl Yetişkin Genç-Yavru Toplam Konya 2011 226,977 90,270 317,247 2012 284,777 114,122 398,899 Karaman 2011 17,745 8,187 25,932 2012 21,981 9,751 31,732 Aksaray 2011 52,880 14,772 67,652 2012 97,095 24,268 121,363 Niğde 2011 51,541 13,340 64,881 2012 77,770 18,732 96,502 Konya 2011 81 17 98 2012 187 46 233 Karaman 2011 30 4 34 2012 58 11 69 Aksaray 2011 350 194 544 2012 300 153 453 Niğde 2011 9 2 11 2012 14 4 18 Konya 2011 30,610 12,851 43,461 2012 38,615 15,629 54,244 Karaman 2011 784 415 1,199 2012 849 392 1,241 Aksaray 2011 4,641 1,214 5,855 2012 6,856 1,234 8,090 Niğde 2011 3,638 839 4,477 2012 919 216 1,135

Ülkemizin en geniş arazi varlığına sahip olması dolayısıyla Konya; Karaman, Aksaray ve Niğde ye göre daha fazla yerli koyun ve keçi sayısına sahiptir. Karaman ise koyun (Merinos) sayısı bakımından en yüksek il olarak dikkat çekmektedir. Genel olarak bakıldığında Niğde ilinin büyükbaş ve küçükbaş hayvan sayısı, Karaman, Aksaray ve Konya ya göre daha az sayıda kalmaktadır. Bu sayının azalması, bugüne kadar küçükbaş hayvancılık konusunda programlı ıslah çalışmasının yapılmaması, koyun ve keçi yetiştiricilerinin bir organizasyon çatısı altında toplanamaması, yetiştiricilere ekonomik üretim taleplerini karşılayacak yeni koyun keçi genotiplerinin sunulamaması, zayıf ve orta kalitedeki çayır ve mera alanlarının ıslah edilmemesi, ve bilinçsiz hayvan besleme ve olumsuz barınak koşullarının olması gibi çeşitli etkenlere bağlı olduğu düşünülebilmektedir. Tablo 2.2 de KOP Bölgesi nde yer alan illerde 2011-2012 yıllarında küçükbaş hayvan sayılarına ait veriler bir araya getirilmiştir (TÜİK, 2013b). Koyun (Yerli) Keçi (Kıl) Koyun (Merinos) Tablo 2.2: KOP Bölgesi nde Küçükbaş Hayvan Sayıları İl Yıl Yetişkin Genç-Yavru Toplam Konya 2011 1.140,177 258,252 1.398,429 2012 1.332,472 301,944 1.634,416 Karaman 2011 189,527 41,290 230,817 2012 216,232 47,962 264,194 Aksaray 2011 239,654 70,485 310,139 2012 308,082 44,323 352,405 Niğde 2011 242,689 30,562 273,251 2012 400,320 42,258 442,578 Konya 2011 108,010 38,027 146,037 2012 134,266 47,171 181,437 Karaman 2011 80,396 11,413 91,809 2012 87,696 12,723 100,419 Aksaray 2011 8,985 3,665 12,650 2012 14,599 5,116 19,715 Niğde 2011 34,775 4,854 39,629 2012 50,773 7,047 57,820 Konya 2011 57,021 19,850 76,871 2012 74,924 24,315 99,239 Karaman 2011 92,051 5,709 97,760 2012 102,429 6,265 108,694 Aksaray 2011 3,728 1,487 5,215 2012 5,853 882 6,735 Niğde 2011 950 40 990 2012 596 36 632 Hayvansal kaynaklı proteini kısa sürede ve ucuz olarak sağlayabilmesi açısından diğer hayvancılık kolları arasında kümes hayvanları yetiştiriciliği önemli bir sektör haline gelmeye başlamıştır. Günümüzde tavuk etinin kırmızı ete göre maliyetinin düşük olması ve sahip olduğu düşük yağ içeriği ile kümes hayvanları eti daha fazla tercih edilmektedir. Broyler yetiştiriciliği ve yumurta tavukçuluğu ülkemizde güçlü sektörlerden biri olması nedeniyle, hayvansal protein açığının önüne geçilmesi için mevcut kaynakların kullanılmasına yönelik çalışmalar yapılmasına ihtiyaç vardır. Hayvansal gıda ihtiyacının karşılanmasında önemli rol oynayan tavuk eti diğer hayvanların etlerine nazaran daha az yağ (%1-6) içermesi nedeniyle insan gıdası olarak oldukça

önemli bir yere sahiptir. Ancak bu durumda omega-3 serisinden olan çoklu doymamış yağ asitleri bakımından yetersiz beslenmenin söz konusu olabileceği de ifade edilmiştir (Tserveni-Gousi ve ark., 2001). Tavuk yumurtası üretiminin 1,4 milyar adet olarak gerçekleştiği rapor edilmiştir. Tavuk yumurtası üretimi Ağustos ayında bir önceki aya göre % 4,5 artarken, bir önceki yılın aynı ayına göre ise %10,8 arttığı belirtilmiştir. Kesilen tavuk sayısının 91 milyon adet, kesilen hindi sayısının 379 bin adet olduğu bildirilmiştir. Tavuk eti üretiminin 151140 ton, hindi eti üretiminin ise 3527 ton olarak gerçekleştiği rapor edilmiştir (TÜİK, 2013c). Türkiye yumurta tavuğu varlığının yaklaşık olarak % 16 sı Konya da bulunmaktadır. Yıllara göre değişmekle birlikte ülke yumurta üretiminin yaklaşık % 15-20 lik kısmı KOP bölgesi içerisinde bulunan Konya-Karaman illerinden sağlanmaktadır. Türkiye yumurta ihracatında da bu illerin aynı derece de önem arz eden bir konumda olduğu tahmin edilmektedir. Konya ilinde yumurtacı tavuk kümeslerinin hacmi ve barındırdıkları tavuk sayılarının tespiti çalışmalarının sonucunda ilde; en büyüğü 550000, en küçüğü de 1400 adet yumurtacı tavuk içeren, toplam 85 adet işletme olduğu tespit edilmiştir. Bu işletmelerden bazılarının keklik, bıldırcın, devekuşu gibi diğer kanatlı hayvan yumurtalarının da üretimine yönelik çalıştıkları belirlenmiştir. Konya ili gerek mevcut yumurtacı tavuk sayısı, gerekse mevcut işletmelerin kapasite ve verimliliği bakımından düşünüldüğünde, Türkiye yumurta üretim sektörünün en önemli illerinden birisi olduğu, Türkiye ekonomisine bu anlamda oldukça önemli katkılar sağladığı belirtilmiştir (Ermetin, 2011). Ayrıca Türkiye de ilk yumurta üreticileri birliğinin Konya da kurulduğu, ilk yumurta ihracatının da Konya dan gerçekleştirildiği unutulmamalıdır. KOP Bölgesi nde yer alan illerde kümes hayvanları sayılarına ait veriler bir araya getirilerek Tablo 2.3 de verilmiştir (TÜİK, 2013b). Tablo 2.3: KOP Bölgesi nde Kümes Hayvanları Sayıları Yumurta Tavuğu Hindi Kaz Ördek 2011 2012 2011 2012 2011 2012 2011 2012 Konya 10.697,284 10.053,182 53,244 59,513 16,418 16,395 7,559 8,392 Karaman 1.239,455 1.274,591 3,630 4,013 1,245 1,347 864 924 Aksaray 282,455 300,994 6,370 13,418 7,010 7,188 6,816 6,210 Niğde 526,051 402,568 11,138 9,299 5,783 5,504 3,952 4,140 Hayvancılığın gelişmişlik durumu hayvan başına elde edilen ürün miktarları ile ölçülmektedir. Sağlıklı bir yaşam, büyüme, zihinsel ve fiziksel faaliyetlerin sürekliliği ancak yeterli ve dengeli beslenmeyle mümkün olabilmektedir. İnsanların yeterli ve dengeli beslenmeleri için gereksinimleri olan enerji, protein, vitamin ve mineral madde ihtiyaçlarının karşılanmasında hayvansal ürünler ilk sırada gelmektedir (Karakaya, 2012). Konya Ovası, önemli bir tarım ve hayvancılık merkezi konumundadır. Türkiye de üretilen sütün %10 u, kırmızı etin ise yaklaşık %5 i Konya da üretilmektedir. Konya da 2012 yılına ait kırmızı et üretimi 34.414,897 kg iken, beyaz et tüketimi 4.411,235 kg olarak rapor edilmiştir (Anonim, 2013b). Konya ili öncelikle yüzölçümü nedeniyle en büyük tarım arazisine sahip olması nedeniyle hem büyükbaş, küçükbaş, kümes hayvanları sayısı bakımından hem de kesilen hayvan sayısı bakımından en yüksek olan iller arasında dikkat çekmektedir. KOP Bölgesi nde yer alan illerde 2009 yılına ait kesilen büyükbaş hayvan sayılarına ait veriler Tablo 2.4 de verilmiştir (TÜİK, 2013b). Yetersiz yağış alması nedeniyle Konya Ovası ve civarında bulunan meralarda genellikle kısa boylu ve seyrek otlar hakimdir. Bu meralardan sığırların yararlanma olanakları son derece sınırlıdır. Bu nedenle Konya Ovası Bölge sinde koyun yetiştiriciliği önem kazanmış ve kuru tarım sistemlerinde ardı ardına geçen kurak yıllarda bitkisel üretimin sigortası olmuştur (Ermetin, 2011). Tablo 2.5 de KOP Bölgesi nde yer alan illerde 2009 yılına ait kesilen küçükbaş hayvan sayılarına ait veriler derlenmiştir (TÜİK, 2013b).

Tablo 2.4: KOP Bölgesi nde Kesilen Büyükbaş Hayvan Sayıları (2009 Yılı) Hayvan Adı Kesilen Hayvan Sayısı (Baş) Et (Ton) Dana (0-12 erkek ve dişi) Konya 6,910 959,36 Karaman 163 19,78 Aksaray 0 0 Niğde 171 20,76 Düve (12 aydan büyük yavrulamamış dişi) Konya 10,951 2.117,63 Karaman 638 97,37 Aksaray 2,453 650,045 Niğde 394 65,753 Tosun (12 aydan büyük ) Konya 68,861 19.193,62 Karaman 2,425 488,03 Aksaray 3,476 938,52 Niğde 3,281 720,795 İnek (yavrulamış dişi) Konya 20,760 4.536,04 Karaman 1,248 216,42 Aksaray 710 170,4 Niğde 2,551 493,815 Boğa (damızlıkta kullanılan erkek) Konya 655 223,89 Karaman 0 0 Aksaray 850 216,75 Niğde 169 55,846 Tablo 2.5: KOP Bölgesi nde Kesilen Küçükbaş Hayvan Sayıları (2009 Yılı) Hayvan Adı Kesilen Hayvan Sayısı (Baş) Et (Ton) Konya Karaman Aksaray Niğde Şişek-Koyun(12 aydan büyük) 69,917 1.439,29 Kuzu-Toklu(0-12 ay) 140,326 2.356,34 Gezdan-Keçi (12 aydan büyük) 3,370 80,61 Oğlak-Çebiç (0-12 ay) 834 11,476 Şişek-Koyun(12 aydan büyük) 7,056 151,932 Kuzu-Toklu(0-12 ay) 1,742 27,241 Gezdan-Keçi (12 aydan büyük) 8,746 205,441 Oğlak-Çebiç (0-12 ay) 234 3,194 Şişek-Koyun(12 aydan büyük) 19,120 478 Kuzu-Toklu(0-12 ay) 14,967 269,406 Gezdan-Keçi (12 aydan büyük) 333 6,66 Oğlak-Çebiç (0-12 ay) 0 0 Şişek-Koyun(12 aydan büyük) 20,703 445,436 Kuzu-Toklu(0-12 ay) 14,306 250,305 Gezdan-Keçi (12 aydan büyük) 2,209 42,958 Oğlak-Çebiç (0-12 ay) 0 0

Toroslarda son bulan düzlüğe kurulan Konya Ovası, geniş flora sahaları, çiçeklenme için uygun dönemlere sahip olduğundan bal verimi yüksektir. Binlerce yıldan beri sürdürülen arıcılık, topraktan bağımsız oluşu, daha az işgücü kullanılması, yatırım ve işletme sermayesine duyulan ihtiyacın azlığı, ürünlerine iç ve dış pazarlarda talebin oldukça yüksek oluşu nedeniyle önemli bir tarımsal faaliyet dalıdır. KOP Bölgesi nde yer alan illerde arıcılık faaliyetine ilişkin rakamlar Tablo 2.6 da verilmiştir. Tablo 2.6: KOP Bölgesi nde Mevcut Arıcılık Faaliyetinin Durumu Köy Yeni Kovan Eski Toplam Bal Üretimi Balmumu Üretimi Yıl Sayısı Sayısı Kovan Kovan (ton) (ton) Konya 2011 341 77,649 2,816 80,465 1.116,84 61,987 2012 311 75,295 2,628 77,923 911,06 63,942 Karaman 2011 84 45,505 740 46,245 820,388 57,062 2012 92 43,801 643 44,444 656,521 49,132 Aksaray 2011 151 22,017 219 22,236 372,075 2,369 2012 163 23,020 144 23,164 327,22 1,296 Niğde 2011 96 25,123 209 25,332 459,4 12,83 2012 95 28,390 315 28,705 497,075 15 3.SONUÇ Günümüzde insanların beslenme ihtiyaçları, hızla artan nüfus karşısında karşılanamayacak boyutlara ulaşmıştır. İnsanların yeterli ve dengeli beslenmesi; gıda kayıplarının en aza indirgenmesi, temel tüketim maddelerinden hayvansal ve bitkisel kaynaklı gıdaların uygun teknolojik yöntemlerle işlenmesiyle mümkün olabilmektedir. İnsanların yeterli ve dengeli beslenmeleri için ihtiyaçları olan enerji, protein, vitamin ve mineral maddelerin karşılanmasında hayvansal gıdalar ilk sırada gelmektedir. Et; demir, selenyum, A vitamini, B grubu vitaminleri gibi mikro besin elementleriyle aminoasitlerin yeterli dağılımını sağlamakta ve enerji metabolizmasının düzenleyici işlemlerinde yer almaktadır. Ayrıca et, yüksek miktarda protein içermesinin yanı sıra biyolojik değerinin yüksek olması, esansiyel aminoasit ve yağ asitlerini yeterli miktarda içermesi nedeniyle insan diyetinde mutlaka bulunması gereken gıda maddelerinden biridir. KOP Bölgesi nin hayvancılık verilerine bakıldığında, hem bu bölgenin hemde ülkemizin et üretim ihtiyacını karşılayabilecek potansiyele sahip olduğu söylenebilir. Hayvancılık, insanların dengeli beslendiği bir topluma sahip olmak başta olmak üzere, pek çok endüstri bakımından ülkemiz ekonomisi için gelişimi ve etkin işleyişi korunması gereken bir sektör olarak karşımıza çıkmaktadır. Yaşanan problemlerin çözümü için, bütün tarımsal işletmelerimizde kurumsallaşma ve ihtisaslaşma yaygınlaştırılmalı, verimlilik ve kaliteli üretim artırılarak ithalata olan kısmi bağımlılık ortadan kaldırılmalıdır. Nadas alanlarında yem bitkisi yetiştiriciliğine yönelerek hem toprağı zenginleştirmenin hem de hayvanlara besleyicilik değeri yüksek baklagil yem bitkileri ve kaba yemin sağlanması amaçlanmalıdır. Konya, Karaman, Aksaray, Niğde illerinin uygun coğrafi yapısı, geniş tarım arazilerine sahip olması dolayısıyla artan ülke nüfusunun beslenme ihtiyaçlarını karşılaması, ülke için stratejik önem taşıması açısından Konya Ovası Projesi büyük umut vaat etmektedir. Konya Ovası Projesi, bölgesel gelişmeyi hızlandırmak ve bölgesel gelişmenin sürdürülebilirliğini sağlamanın yanı sıra tarım sektörü ile ülke ekonomisine sağlayacağı katkılarla birlikte önemli bir yere sahiptir. Bölgesel gelişmeye yönelik olarak bütün faaliyetlerin gerçekleşebilmesi, o bölgenin bütün detaylarının ayrıntılı bir şekilde ortaya konulmasından geçmektedir. Konya Ovası Bölgesi nin kaynak ve olanaklarının doğru şekilde tespit edilmesi, tarımsal kalkınmayı sürdürülebilir şekilde sağlanmasına yönelik olarak faaliyetlerin birbirleriyle ilişkili olarak icra edilmesi gerekmektedir.

4. KAYNAKLAR Anonim, 2013a. Türkiye kırmızı et sektörü ve rekabet politikası, Rekabet Kurumu. Anonim, 2013b. Konya İl İstatistik Sistemi. http://www.konilis.gov.tr:8080/birapor/sonuclar.seam Ermetin, O. Konya da hayvancılığın mevcut durumu, sorunlar ve çözüm önerileri, 1. Konya Kent Sempozyumu, 26-27 Kasım, Konya, 2011. Karakaya, M. Et ve Su Ürünleri İşleme ve Teknolojisi, Basılmamış Ders Notu, Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Konya, 2012. Tserveni-Gousi, A. S., Yannakakis, S., Yannakopoulos, A. L., Giamoustaris, A., Christaki, E. Effect of flaxseed in turkey diets on lipid composition of breast, Proceedings of XV European Symposium on the Quality of Poultry Meat, 9-12 Sept, Aydın, Turkey, 2001, 151-156. TÜİK, 2013a. Türkiye İstatistik Kurumu, Haber bülteni, Sayı: 13512, 22 Mayıs 2013. TÜİK, 2013b. Türkiye İstatistik Kurumu, Hayvancılık istatistikleri veri tabanı. TÜİK, 2013c. Türkiye İstatistik Kurumu, Haber bülteni, Sayı: 13605, 09 Ekim 2013. TÜSEDAD. Türkiye de hayvancılık (büyükbaş küçükbaş) sektörü değerlendirme raporu, 2013.