2002 Büyük, küçük ünlü uyumu ve Kaynaştırma harfleri Şemsettin Bulut Yrd. Dç. Dr. Nuray GEDİK Bilgisayar I Dersi 13.12.2012
Şemsettin Bulut 13.12.20121: 1 Büyük Ünlü Uyumu Bir kelimenin birinci hecesinde kalın bir ünlü (a, ı,, u) bulunuyrsa diğer hecelerdeki ünlüler de kalın, ince bir ünlü (e, i, ö, ü) bulunuyrsa diğer hecelerdeki ünlüler de ince lur: adım, ayak, byunduruk, burun, dalga, dudak, kırlangıç; beşik, bilezik, gelincik, gözlük, üzengi, vergi, yüzük vb. Büyük ünlü uyumuna aykırı lan Türkçe kelimeler de vardır: anne, dahi, elma, hangi, hani, inanmak, kardeş, şişman vb. Alıntı kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz: ahenk, badem, ceylan, çirz, dükkân, fidan, gazete, hamsi, kestane, limn, mdel, nişasta, tmatik, pehlivan, selam, tiyatr, viraj, ziyaret vb. Bitişik yazılan birleşik kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz: açıkgöz, bilgisayar, çekyat, hanımeli vb. -gil, -ken, -leyin, -mtırak, -yr ekleri büyük ünlü uyumuna uymaz: akşamleyin, bakla-gil-ler, çalışır-ken, ekşi-mtırak, yürü-yr vb. -daş (-taş) eki bazı kelimelerde büyük ünlü uyumuna uymaz: din-daş, gönüldaş, meslek-taş, ülkü-daş vb. -ki aitlik eki büyük ünlü uyumuna uymaz: akşamki, duvardaki, karşıki, nunki, yarınki, yldaki vb. Büyük ünlü uyumuna girmeyen kelimelere gelen ekler, kalınlık incelik bakımından sn hecenin ünlüsüne uyar: adalet-li, anne-si, kardeş-lik, meslektaş-ımız, şişman-lık vb.
Şemsettin Bulut 13.12.20122: sembl-ler vb. Bazı alıntı kelimelerde ekler bu uyuma girmez: idrak-i, meçhul-e, mentl-de, Sn ünlüleri kalın sıradan lmasına karşın sn sesleri ince söylenen bazı alıntı kelimeler ince ünlülü ekler alır: alkl / alklü, hakikat / hakikati, helal / helalimiz, idrak / idrakimiz, kabul / kabulü, kntrl / kntrlü, prtkl / prtkle, saat / saate, sadakat / sadakati, santral / santraller vb. 1.1 DEĞİŞİM GEÇİRMEYEN EKLER Türkçede bazı yapım ve çekim ekleri büyük ses uyumuna uyacak şekilde değişim geçirmezler. -gil, -ken, -leyin, -mtırak ve -yr ekleri büyük ünlü uyumuna uyacak şekilde değişim geçirmez: akşam-leyin, bakla-gil, çalışır-ken, ekşi-mtırak, yürü-yr gibi. [Nt 1] bzar: -daş eki incelik kuralına uyan sözcüklere eklendiğinde büyük ünlü uyumunu din-daş, gönül-daş, meslek-taş, ülkü-daş. -ki aitlik eki kalınlık kuralına uyan sözcüklere eklendiğinde büyük ünlü uyumunu bzar: akşamki, yarınki, duvardaki, yldaki, ndaki, nunki. Yazıdaki sıfatları bulunuz. (uymaz) Bağlaç lan ki ise "ayrı yazıldığı için" büyük ünlü uyumu aranmaz: Derslerine sıkı çalış ki başarılı labilesin. (bağlaç) 1.2 İSTİSNÂLAR
Şemsettin Bulut 13.12.20123: Büyük ünlü uyumu, başka dillerden Türkçeye geçmiş lan sözcüklerde aranmaz. Bu sözcükler Türkçeye geçirilirken her zaman büyük ünlü uyumuna uyacak şekilde değişim geçirmezler: ahenk, badem, ceylan, çirz, dükkân, fidan, gazete, hamsi, kestane, limn, mdel, nişasta, pehlivan, selam, tiyatr, viraj, ziyaret, sevda vs. Büyük ünlü uyumu her Türkçe sözcükte sağlanmayabilir. Bazı sözcükler öztürkçe lmasına rağmen zamanla ses değişimi vs. gibi çeşitli etkenlerle büyük ünlü uyumu kurallarının dışında kalmışlardır: anne (ana), dahi (daha), elma (alma), hangi (kangı), hani (kanı), inanmak (ınanmak), kardeş (karındaş->kardaş), şişman (-man ekinin özelliği ile) vb. [1] Birleşik sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz: açıkgöz, bilgisayar, çekyat, hanımeli Büyük ünlü uyumuna uymayan veya bu uyumun aranmadığı sözcüklere gelen ekler, kalınlık incelik bakımından genellikle sn hecenin ünlüsüne uyar: adalet-li, anne-si, kardeş-lik, meslektaş-ımız, şişman-lık vs. Sn ünlüleri kalın harf lmasına karşın ince şekilde telaffuz edilen bazı alıntı kelimeler, ince ünlü ile başlayan ekler alır: alkl > alklü, hakikat > hakikati, kabul > kabulü, kntrl > kntrlü, saat > saate. Tek heceli sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz.
Şemsettin Bulut 13.12.20124: Türk, berk, yap, sert, sürt, et, ay vs. 2 KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU Küçük Ünlü Uyumu: Ünlü harflerin düzlük-yuvarlaklık, darlık- genişlik bakımından uygunluk göstermesi kuralıdır. Buna göre: Türkçe bir sözcüğün ilk hecesindeki ünlü düz ise {a,e,ı,i) öteki hecelerin, getirilecek eklerin ve mi edatının ünlü harfleri de düz lur: A- ra- ba- (Düz Düz Düz) Küçük ünlü uyumuna uyar. in- ce- çik (Düz Düz Düz) Küçük ünlü uyumuna uyar. Kalınlık ar- mut (Düz Yuvarlak) Küçük ünlü uyumuna uyar. me- mur (Düz Yuvarlak) Küçük ünlü uyumuna uyar ancak büyük ünlü uyumuna uymaz aykırıdır. prfesör => hem büyük ünlü uyuymuna hem de küçük ünlü uyumuna b. Türkçe bir sözcüğün ilk hecesindeki ünlü yuvarlak ise (,ö,u,ü) ndan snraki hecede ya düz-geniş (a,e) ya da dar-yuvarlak (u,ü) ünlü bulunur. Sözcüğe getirilecek ekler ve mi edatı da buna uyar. düşüneyim mi? Bu kural, sözcükte birbirini izleyen iki hece için geçerlidir. Bu nedenle her hece kendinden önceki hecenin ünlüsüne göre değerlendirilir:
Şemsettin Bulut 13.12.20125: Bu kuralı Örnekler üzerinde inceleyelim: gü- zel- lik- ler (Yuvarlak, Düz-geniş, Düz, Düz) Ü- züm- cü- ler- in (Yuvarlak Dar-yuvarlak Dar-yuvarlak Düz-genİş Düz) Küçük ünlü uyumuna göre -ö ünlüleri yalnız ilk hecede bulunur. Buna uymayan sözcükler kesinlikle yabancıdır: hrz, bany, saln, bilard. -yr eki Türkçe bir ek lmasına karşın bu kuralı her zaman bzar: *** geliyr, alıyr. Büyük ünlü uyumu kuralında lduğu gibi bileşik sözcükler, yabancı dilden giren sözcükler bu kurala uymayabilir. gecekndu, rady, mürşit Zamanla değişen kimi Türkçe sözcükler kurala uymaz: yağmur, kabuk, savunmak. inceleyelim: Aşağıdaki sözcüklerin büyük ve küçük ünlü uyumuna uygunluklarını ylculuğumuz (Her iki ünlü uyumlarına da uyar) havuzda (Büyük ünlü uyumuna uyar ancak küçük ünlü uyumuna uymaz) anneciğim (Küçük ünlü uyumuna uyar ancak küçük ünlü uyumuna uymaz) görebiliyrum (Her iki uyuma da uymaz)
Şemsettin Bulut 13.12.20126: shbet (Küçük ünlü uyumuna uyar ancak büyük ünlü uyumuna uymaz) 2.1 KAYNAŞTIRMA ÜNSÜZLERİ Türkçe kurallarına göre bir sözcükte iki ünlü yan yana gelmez. Araya kaynaştırma harfi girer. Türkçe de dört tane kaynaştırma harfi vardır: ş, s, n, y Bunların her birinin özel kullanım yerleri vardır. ş kaynaştırma harfi * Üleştirme sayı sıfatlarında kullanılır. İki-ş-er altı-ş-ar yedi-ş-er s kaynaştırma harfi * Üçüncü tekil şahıs iyelik ekinden önce kullanılır. Daha çk isim tamlamalarında tamlanan görevindeki sözcükte görülür. Çcuğun da-s-ı
Şemsettin Bulut 13.12.20127: Balığın kku-s-u Nt: Ancak su ve ne kelimeleri bu kurala uymaz. Yemeğin su-y-u yk. Çcuğun ne-y-i kayblmuş örneklerinde lduğu gibi n kaynaştırma harfi * Zamirlerden snra ek geldiğinde kullanılır. O-n-a haber verin. Bu-n-u biliyruz. * İyelik eklerinden snra hal eki gelirse kullanılır. Çcuğun kitabı-n-ı almışlar. Fakirin evi-n-i yıkmışlar. * İlgi eklerinden önce kullanılır.
Şemsettin Bulut 13.12.20128: Sba-n-ın kapağı düşmüş. Sene-n-in snu geldi. Kasaba-n-ın sıcağı çk bunaltıcı. y kaynaştırma harfi Yukarıdaki kuralların dışında lan her yerde y kaynaştırma harfi kullanılır. Oda-y-a girdim. Üşü-y-erek uyandım. Ağla-y-anı tanıyrum. Nt: Kaynaştırma harfleri aslında iki ünlü arasında kullanılır. Ancak bazen iki ünlü arasına gelmediği halde de kullanıldığı lur. Özellikle ile, idi, imiş, ise gibi sözcükler ünlüyle biten bir sözcüğe eklendiğinde baştaki i ünlüsü düşer ve yerine y kaynaştırma harfi gelir. 1 silgi > silgiyle sba > sbayla hasta > hastaydı kısa > kısaymış 1 TDK Www.Tdk.gv.tr
Şemsettin Bulut 13.12.20129: bitti > bittiyse Örneklerinde görüldüğü gibi y kaynaştırma harfi iki ünlü arasında değildir. Bu durum n kaynaştırma harfinde de görülebilir. Zamirlerden snra hal eki geldiğinde gerekmese de bu harf bulunur. Örneğin; Ondan bunu hiç beklemezdim. cümlesinde altı çizili sözcükte n kaynaştırma harfi iki ünlü arasında değildir. İçindekiler 1 Büyük Ünlü Uyumu... 1 1.1 DEĞİŞİM GEÇİRMEYEN EKLER... 2 1.2 İSTİSNÂLAR... 2 2 KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU... 4 2.1 KAYNAŞTIRMA ÜNSÜZLERİ... 6 Deli. (2005, 2 2). 1 2, 2005 tarihinde Deli Netçiler: www.delinetciler.cm adresinden alındı Edebiyatci.cm. (2004, 2 1). www.edebiyatci.cm. 5 2, 2004 tarihinde Edebiyatçı: www.edebiyatci.cm adresinden alındı Kurumu, T. D. (tarih yk). Türk Dil Kurumu. www.tdk.gv.tr adresinden alınmıştır