TÜRKİYE SOSYAL POLİTİKALARINI TARTIŞIYOR 15-16 Haziran 2012 Koç Üniversitesi Eğitim, İstihdam, Barınma Alanalarında Sorunlar, ve Sosyal Politikalar Türkiye nin bir İstihdam Politikası Var Mı? İnsan TUNALI Koç Üniversitesi Ekonomi Bölümü Koç Üniversitesi Sayfa: 1/18
Sunum planı: 1. Geri plan: Yakın geçmişte yaşanan krizlerin istihdam etkilerine ilişkin efsaneler ve gerçekler 2. Değerlendirme: 2008 sonrasında devreye giren yeni politikalar işe yaradı mı? 3. Sorular: Büyüme yavaşlarsa... ne olur? Buna hazır mıyız? Türkiye nin bir istihdam politikası var mı, yok mu? Teşekkür: Bu sunuş Sumru Öz (EAF) ile birlikte yazdığımız, ve Bengi Yanık İlhan (Kemerburgaz Ü) ile üzerinde çalıştığımız Ekonomik Araştırmalar Forumu (EAF) Politika ve Araştırma Notları na dayanarak hazırlandı. Koç Üniversitesi Sayfa: 2/18
1. Yakın dönem krizlerin istihdam etkilerine ilişkin efsaneler ve gerçekler 2001 krizi: GSYH de yıllık bazda %9,5 düşüş İşsizlikte sıçrama: %6,5 (2000) %8,4 (2001) 2002-7 ortalama büyüme hızı %6,8 2002-7 işsizlik oranı %10,3-10,8 arasında çakılı kaldı! İstihdam yaratmayan büyüme 2009 krizi: GSYH de yıllık bazda %11 düşüş İşsizlikte sıçrama: %11 (2008) %14 (2009) 20010-11 ortalama büyüme hızı %8,9 2010-11 işsizlik oranları: %11,9 - %9,8 İstihdam dostu büyüme Koç Üniversitesi Sayfa: 3/18
Gerçekler: Büyüme her dönemde de istihdam yarattı. Ancak büyümenin istihdam yaratma kapasitesi farklı oldu. GSYH-istihdam esnekliği = %1 lik milli gelir artışına karşılık oluşan istihdam artışı (% olarak) Uzun dönem: 0,5 2005-2007 dönemi: 0,3 2010: 0,7 ** 2011: 0,8 *** Yüksek işsizlik oranına bakarak büyüme istihdam yaratmadı diyemeyiz! İşsizlik oranındaki değişiklikler hem istihdamdaki (talep yönlü), hem de katılım oranındaki (arz yönlü) değişikliklerden etkileniyor... 2010-11 döneminde gözlenen esneklikler sürdürülebilir değil. Koç Üniversitesi Sayfa: 4/18
Gerçekler: Kriz sonrası toparlan(ama)ma üzerindeki konjonktür etkilerini gözden kaçırmayalım! Arz yönlü etki: İlköğretimin 8 yıla çıkarılmasıyla (1997) gençlerin okulda kalma süreleri uzadı, piyasaya geçişler ertelendi. Şekil 1. 2009 yılında 15-34 yaş aralığında olanların yaş gurubuna göre eğitimden kopuş hızları 1 1 0.9 0.9 0.8 0.8 0.7 0.7 0.6 30 34 0.6 30 34 0.5 25 29 0.5 25 29 0.4 20 24 0.4 20 24 0.3 15 19 0.3 15 19 0.2 0.2 0.1 0.1 0 1982198319841985198619871988198919901991199219931994199519961997199819992000200120022003200420052006200720082009 0 yas 3 7 yas 5 9 yas 7 11 yas 9 13 yas 11 15 13 17 15 19 17 21 19 23 21 25 23 27 25 29 27 31 29 33 Kaynak: HİA 2009 Özel Modül mikro verikeri, TÜİK. Koç Üniversitesi Sayfa: 5/18
İşgücü piyasası üzerindeki arz yönlü baskının 1997-1999 arasında bir miktar hafiflediğini, 2000 lerin başında ertelenmiş geçişler nedeniyle arttığını, 2005 den başlayarak azalma eğilimine girdiğini düşünüyoruz. Şekil 2. Gençler (15-24 yaş) arasında okulda olmayanlar 14000 12000 10000 8000 6000 4000 2000 0 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 % Öğrenci Olmayanlar 15 24 Öğrenci Olmayanlar 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Kaynak: HİA veri tabanı, TÜİK. *** Eski HİA: 1988 99; Yeni HİA: 2000 10; Revize seri 2004 10. Koç Üniversitesi Sayfa: 6/18
Şekil 2-Revize. Gençler (15-24 yaş) arasında okulda olmayanlar 14000 90 12000 10000 8000 80 70 60 50 6000 4000 2000 40 30 20 10 0 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 % Öğrenci Olmayanlar 15 24 Öğrenci Olmayanlar 0 Kaynak: HİA veri tabanı, TÜİK. *** Eski HİA: 1988 99; Yeni HİA: 2000 10; Revize seri 2004 10. Eğitimden ayrılan gençlerin oranı 2001-2003 döneminde %49; 2009-2011 döneminde %42. Koç Üniversitesi Sayfa: 7/18
Talep yönlü etki: Tarımsal ürünlerin dünya fiyatlarındaki hızlı artışların etkisiyle tarımsal dönüşüm sekteye uğradı, tarımsal istihdam arttı (2007-2011). Şekil 3. Tarımsal istihdamın seyri, 1988-2010 10000 8000 Thousands 6000 4000 2000 Male Female All 0 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 Kaynak: HİA veri tabanı, TÜİK. *** Eski HİA: 1988 99; Yeni HİA: 2000 10; Revize seri 2004 10. Koç Üniversitesi Sayfa: 8/18
Tablo 1. Tarımsal istihdamdaki patlamanın kaynağı Dünya fiyatlarındaki artışlar Dönem Tarımsal ürün fiyatları Dünya Dönemsel artış (%) Tarımsal üretim Türkiye GSYH Türkiye 2004-2007 22,8 * 0,4 21 2007-2011 37,1 17 13,5 * 2004-2005 değerleri sabit; artışlar 2006-2007 yıllarında. Tarımsal dönüşüm nedeniyle istihdamdan kopanların tarım-dışı sektörlerde istihdam edilmeleri çok zor! Dönüşümün sekteye uğraması nefes alacak zaman kazandırdı. Koç Üniversitesi Sayfa: 9/18
Şekil 4. Toplumsal cinsiyete ve işteki duruma göre tarımsal istihdam 4500 4000 3500 3000 2500 2000 1500 Unpaid Family Worker_F Own Account Worker_M Unpaid Family Worker_M Own Account Worker_F Employees_M Employees_F 1000 500 0 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Kaynak: HİA veri tabanı, TÜİK. *** Eski HİA: 1988 99; Yeni HİA: 2000 10; Revize seri 2004 10. Koç Üniversitesi Sayfa: 10/18
2. Değerlendirme: 2008 ve sonrasında devreye giren yeni politikalar işe yaradı mı? 2.1. YENİ POLİTİKA ARAÇLARI: (1) Kadın ve gençlerin istihdamına yönelik teşvikler (2008) -- SSK primi işveren payında indirim (2) Kısa çalışma ödeneği uygulaması (2009) kriz nedeniyle zorunlu izne çıkanlara Devlet ödeme yaptı Bunlar İşsizlik Sigortası Fonundan karşılandı. 6111 sayılı torba yasa (Şubat 2011): (1) 2015 sonuna kadar uzatıldı; (2) Kalıcı kılındı ve yaygınlaştırıldı; (3) Yeşil kart sahibinin işe başlaması durumunda kartı iptal edilmeyecek, askıya alıncak; işini kaybederse kartını hemen kullanabilecek. Koç Üniversitesi Sayfa: 11/18
(4) Çıraklar ve stajyerle yönelik düzenlemeler. İş kanununa ilişkin bazı düzenlemeler torba yasadan son anda çıkartıldı. 2.2. BUNLAR NEYDİ? Hükümetin başka planları var mı(ydı)? İpuçları: ÇSGB bünyesinde çalışan İstihdam Danışma Konseyi (IDK) denetiminde yazılan raporlara (Mayıs 2010) dayanan, ve Hükümetin politik tercihlerine ışık tutan bir belge: İstihdam Strateji Belgesi (İSB) (Haziran 2010). Tanıtım EAF Türkiye de İstihdam Politikası Konferansında yapıldı (18 Aralık 2010). Özet : Birol Aydemir (2012) Türkiye de İstihdam Politikası, İktisat ve Toplum, Yıl 2, Sayı 18 Koç Üniversitesi Sayfa: 12/18
İSB Politika eksenleri: (1) Eğitim-istihdam ilişkisinin güçlendirilmesi (2) İşgücü piyasasında güvence ve esneklik arasındaki dengenin sağlanması (3) İstihdamda temsil oranları düşük olan gurupların özel politikalarla desteklenmesi (4) İstihdam-sosyal koruma ilişkisinin güçlendirilmesi Neler yapıldı? Etkilerini ölçebilir miyiz? Öne çıkan uygulamalara bakacağız. Koç Üniversitesi Sayfa: 13/18
(1) Eğitim-istihdam ilişkisinin güçlendirilmesi Uzmanlaşmış Meslek Edindirme Merkezleri (UMEM) Projesi Paydaşlar: ÇSGB-MEB-TOBB Saptama: İşgücü piyasasında beceri uyumsuzluğuna bağlı bir arz-talep dengesizliği var. Önerilen çözüm: Beceri uyumsuzluğunu giderip bu açığı kapatma. Hedef kitle: Lise mezunları Araç: Okul sonrası eğitim Kurgu: Her ilde sanayi işletmelerinden gelen eleman taleplerini karşılamaya yetecek sayı ve nitelikte eleman yetiştirmek. Koç Üniversitesi Sayfa: 14/18
UMEM hedefleri: Beş yıl boyunca yılda 200 bin kursiyere eğitim verilecek, 900 bin kişi meslek sahibi olacak, 500 600 bin kişi bir işe yerleştirilecek. Girdiler: Meslek liselerine destekler Alt yapı: 100 milyon TL Eğitim kadrosu: 6,000 öğretmen Kapasite: Ocak 2011-Nisan 2012 arası 14 aylık dönemde 54 bin kişiye kursların teorik bölümünü tamamlamalarını takiben staj ve ardından istihdam edilme şansı sunuldu. Kullanım: 81 ilde açılan kurslara sadece 36 bin kişi kayıt yaptırdı ve teorik eğitimi tamamlayabilen 21 bin kursiyer arasından yaklaşık 17 bini istihdam edilebildi. Serdar Sayan (2012) Un, yağ ve şeker var bir de helva makinesi operatörü bulabilsek, İktisat ve Toplum, Yıl 2, Sayı 18. Koç Üniversitesi Sayfa: 15/18
(2) İşgücü piyasasında güvence ve esneklik arasındaki dengenin sağlanması Sosyal tarafların itirazı nedeniyle bir uygulama yapılmadı. (3) İstihdamda temsil oranları düşük olan gurupların özel politikalarla desteklenmesi İlk kez işe girecek kadınların ve genç (18-29 yaş) erkeklerin SSK primlerinin %15 lik işveren payı 24-48 ay süreyle İşsizlik Sigorta Fonu ndan ödenecek. Bu uygulamaların etkisi henüz ölçülmedi. Daha önce ücret vergisi üzerine yapılan çalışmalar bize etkilerin daha çok kayıt dışından kayıt altına geçiş şeklinde olacağına işaret ediyor. Report No 44056-TR: Estimating the Impact of Labor Taxes on Employment and the Balances of the Social Insurance Funds in Turkey Synthesis Report. April 2009, Human Development Sector Unit, Europe and Central Asia Region, World Bank. Koç Üniversitesi Sayfa: 16/18
(4) İstihdam-sosyal koruma ilişkisinin güçlendirilmesi İDK raporundaki vurgu: İstihdam oranı %50 olan bir ülkede, sosyal koruma politikaları istihdam politikaları ile çelişmeyecek şekilde nasıl düzenlenebilir? İSB deki vurgu:? Olumlu gelişmeler: Yeşil Kart ın askıya alınması Sosyal Yardım Bilgi Sistemi (SOYBİS) Kurumlararası veri paylaşımı Genel sağlık sigortası En önemli soru: Birçok yasa ve düzenlemeye yansıyan Erkek eve para getirir, aileye bakar, kadın çocuklara bakar görüşünden ne zaman vaz geçilecek? Koç Üniversitesi Sayfa: 17/18
3. İleriye bakış Konjonktür etkilerini ayrıştıracak olursak, 2010-11 döneminde gözlenen istihdam-gsmh esnekliğinin kalıcı olmadığını kabul edersek, istihdam yaratma/işsizlik sorunlarının geride kaldığını söyleyemiyoruz. Yanıt bekleyen sorular: Büyüme yavaşlarsa... ne olur? Buna hazır mıyız? Türkiye nin bir istihdam politikası var mı, yok mu? Koç Üniversitesi Sayfa: 18/18