KIRSAL ALANDA ÇEVRE SORUNLARINA ETĐK YAKLAŞIM: KIRSAL ÇEVRE ETĐĞĐ

T.C. ANKARA ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ SOSYAL ÇEVRE BĐLĐMLERĐ ANABĐLĐM DALI KIRSAL ALANDA ÇEVRE SORUNLARINA ETĐK YAKLAŞIM: KIRSAL ÇEVRE ETĐĞĐ Doktora Tezi Abdulkadir Mahmutoğlu Ankara 2009

II T.C. ANKARA ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ SOSYAL ÇEVRE BĐLĐMLERĐ ANABĐLĐM DALI KIRSAL ALANDA ÇEVRE SORUNLARINA ETĐK YAKLAŞIM: KIRSAL ÇEVRE ETĐĞĐ Doktora Tezi Abdulkadir MAHMUTOĞLU Tez Danışmanı Doç. Dr. Nesrin ÇOBANOĞLU Ankara 2009

III T.C. ANKARA ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ SOSYAL ÇEVRE BĐLĐMLERĐ ANABĐLĐM DALI KIRSAL ALANDA ÇEVRE SORUNLARINA ETĐK YAKLAŞIM: KIRSAL ÇEVRE ETĐĞĐ Doktora Tezi Tez Danışmanı: Doç. Dr. Nesrin ÇOBANOĞLU Tez Jürisi Üyeleri Adı ve Soyadı Đmzası Doç. Dr. Nesrin ÇOBANOĞLU...... Prof. Dr. Cevat GERAY....... Prof. Dr. Ruşen KELEŞ...... Prof. Dr. Çağrı ERHAN...... Doç Dr. H. Đbrahim AYDINLI...... Tez Sınavı Tarihi 29/06/2009

IV TÜRKĐYE CUMHURĐYETĐ ANKARA ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Bu belge ile, bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ederim.(23/07/2009) Tezi Hazırlayan Öğrencinin Adı ve Soyadı Abdulkadir Mahmutoğlu Đmzası

V ĐÇĐNDEKĐLER Sayfa No BÖLÜM I GĐRĐŞ 1 BÖLÜM II KURAMSAL ÇERÇEVE: ETĐK VE ÇEVRE ETĐĞĐ 26 2.1. Kavram ve Terimler.26 2.1.1. Ekoloji...28 2.1.2. Ahlak.33 2.1.3. Etik 43 2.1.4. Etik Đlkeler, Etik Đlişkiler ve Hukuk..52 2.1.5. Etiğin Bazı Kavramlarla Đlişkileri, Kapsamı ve Sınırları..58 2.2. Etik ve Kuramsal Yaklaşımlar.....76 2.3. Çevre Etiği Kuramları..87 2.3.1. Ekolojik Etik.91 2.3.2. Doğaya Saygı Etiği 93 2.3.3. Đnsan Merkezli Etik...96 2.3.4. Canlı Merkezli Etik.101 2.3.5. Yeryüzü Etiği..105 2.3.6. Çevre Merkezli Etik 106 2.3.7. Derin Ekoloji...110 2.3.8. Ekofeminizm...112 BÖLÜM III TÜRKĐYE DE KIRSAL ALANDA ÇEVRE YÖNETĐMĐ, YEREL YÖNETĐMLER VE ÇEVRE ETĐĞĐ....113 3.1. Çevre Yönetimi ve Çevre Etiği..113 3.2. Çevre Sorunları ve Yerel Yönetimler....119 3.3. Çevre Sorunları ve Tarım..125

VI 3.4. Çevre Sorunları ve Enerji Kaynakları 131 3.5. Yerel Yönetimler ve Çevre Yönetimi 134 3.5.1. Đl Özel Đdareleri....134 3.5.2. Köyler..143 3.6. Çevre Etiği ve Çevre Hukuku 150 3.6.1. Çevre Kanunu.....150 3.6.2. Gecekondu, Đmar, Toprak Koruma ve arazi kullanım Kanunları...154 BÖLÜM IV TÜRKĐYE DE KIRSAL ÇEVRE ETĐĞĐ KONUSUNDA MÜLKĐ ĐDARE AMĐRLERĐNĐN GÖRÜŞLERĐ KONUSUNDA BĐR ARAŞTIRMA..160 4.1. Araştırmanın Konusu.160 4.2. Araştırmanın Amacı ve Soruları...160 4.3. Araştırmanın Önemi...161 4.4. Araştırmanın Sayıltıları..166 4.5. Araştırmanın Sınırlılıkları..166 4.6. Araştırmanın Yöntemi 166 4.6.1. Araştırma Modeli 166 4.6.2. Araştırma Evreni ve Örneklem...167 4.6.3. Veri Toplama Yöntemi 170 4.6.4. Veri Toplama Araçları 172 4.6.5. Geçerlik ve Güvenirlik Analizi...172 4.6.6. Normal Dağılım Testi.175 4.6.7. Verilerin Toplanması..176 4.6.8. Veri Çözümleme Yöntemi..177

VII BÖLÜM V BULGULAR VE YORUMLAR...179 5.1. Kişisel Özelliklere Đlişkin Bulgular 179 5.2. Mülki Đdare Amirlerinin Çevre Etiğine Đlişkin Algılamaları.188 5.2.1. Mülki Đdare Amirlerinin Yaşlarına Göre Çevre Etiğine Đlişkin Algılamaları..188 5.2.2. Mülki Đdare Amirlerinin Yönetim Görevlerine Göre Çevre Etiğine Đlişkin Algılamaları..188 5.2.3. Mülki Đdare Amirlerinin Eğitim Durumlarına Göre Çevre Etiğine Đlişkin Algılamaları..189 5.2.4. Mülki Đdare Amirlerinin Kıdemlerine Göre Çevre Etiğine Đlişkin Algılamaları..190 5.2.5. Mülki Đdare Amirlerinin Fakültelerine Göre Çevre Etiğine Đlişkin Algılamaları..190 5.3. Mülki Đdare Amirlerinin Kişisel Özelliklerine Göre Çevre Etiğine Đlişkin Algılamalarında Farklılaşma.191 5.3.1. Mülki Đdare Amirlerinin Yaşlarına Göre Çevre Etiğine Đlişkin Algılamalarında Farklılaşma.191 5.3.2. Mülki Đdare Amirlerinin Yönetim Görevlerine Göre Çevre Etiğine Đlişkin Algılamalarında Farklılaşma.192 5.3.3. Mülki Đdare Amirlerinin Eğitim Durumlarına Göre Çevre Etiğine Đlişkin Algılamalarında Farklılaşma.193 5.3.4. Mülki Đdare Amirlerinin Kıdemlerine Göre Çevre Etiğine Đlişkin Algılamalarında Farklılaşma.193 5.3.5. Mülki Đdare Amirlerinin Fakültelerine Göre Çevre Etiğine Đlişkin Algılamalarında Farklılaşma..194 BÖLÜM VI SONUÇLAR, DEĞERLENDĐRMELER VE ÖNERĐLER..196 6.1. Kişisel Özelliklere Đlişkin Sonuçlar...196

VIII 6.2. Mülki Đdare Amirlerinin Kişisel Özelliklerine Göre Çevre Etiği Algılamalarına Đlişkin Sonuçlar 197 6.2.1. Mülki Đdare Amirlerinin Yaşlarına Göre Çevre Etiği Algılamalarına Đlişkin Sonuçlar 197 6.2.2. Mülki Đdare Amirlerinin Yönetim Görevlerine Göre Çevre Etiği Algılamalarına Đlişkin Sonuçlar 198 6.2.3. Mülki Đdare Amirlerinin Eğitim Durumlarına Göre Çevre Etiği Algılamalarına Đlişkin Sonuçlar 198 6.2.4. Mülki Đdare Amirlerinin Kıdemlerine Göre Çevre Etiği Algılamalarına Đlişkin Sonuçlar 199 6.2.5. Mülki Đdare Amirlerinin Fakültelerine Göre Çevre Etiğine Đlişkin Algılamaları...199 6.3. Mülki Đdare Amirlerinin Kişisel Özelliklerine Göre Çevre Etiğine Đlişkin Algılamalarında Farklılaşma.199 6.4. Genel Değerlendirme...200 6.5. Öneriler..208 KAYNAKÇA 212 EKLER..225 TÜRKÇE ÖZET... 238 ĐNGĐLĐZCE ÖZET 241

IX TABLOLAR Sayfa No Tablo 1. MĐA Kadrolarının Dağılımı 168 Tablo 2. Güvenirlik Analizi...169 Tablo 3. Sorulara Đlişkin Genel Đstatistikler..169 Tablo 4. Madde Đstatistikleri.174 Tablo 5. Normal Dağılım Testi (One-Sample Kolmogorov-Smirnov Test) 175 Tablo 6. Anketlerin Geri Dönüş Oranları. 177 Tablo 7. Mülki Đdare Amirlerinin Yaş Durumu....180 Tablo 8. Mülki Đdare Amirlerinin Yönetim Görevlerine Göre Dağılımı 181 Tablo 9. Mülki Đdare Amirlerinin Eğitim Durumu...181 Tablo 10. Mülki Đdare Amirlerinin Kıdem Durumu.....182 Tablo 11. Mülki Đdare Amirlerinin Fakülte Durumu....182 Tablo 12. MĐA lerinin Yaş Ve Yönetim Görevlerine Göre Dağılımı...183 Tablo 13. MĐA lerinin Yönetim Görevi Ve Eğitim Durumlarına Göre Dağılımı 184 Tablo 14. MĐA lerinin Kıdem Ve Eğitim Durumlarına Göre Dağılımı 185 Tablo 15. MĐA lerinin Fakülte Ve Yönetim Görevlerine Göre Dağılımı 186 Tablo 16. MĐA lerinin Kıdem Ve Yönetim Görevlerine Göre Dağılımı... 187 Tablo 17. Mülki Đdare Amirlerinin Yaşlarına Göre Çevre Etiğine Đlişkin Algılamaları..188 Tablo 18. Mülki Đdare Amirlerinin Yönetim Görevlerine Göre Çevre Etiğine Đlişkin Algılamaları.. 189 Tablo 19. Mülki Đdare Amirlerinin Eğitim Durumlarına Göre Çevre Etiğine Đlişkin Algılamaları.. 189

X Tablo 20. Mülki Đdare Amirlerinin Kıdemlerine Göre Çevre Etiğine Đlişkin Algılamaları..190 Tablo 21. Mülki Đdare Amirlerinin Fakültelerine Göre Çevre Etiğine Đlişkin Algılamaları..191 Tablo 22. Yöneticilerin Yaşlarına Göre Çevre Etiği Algılama Düzeylerine Đlişkin Tek Yönlü Anova Testi Sonuçları....192 Tablo 23. Yöneticilerin Yönetim Görevlerine Göre Çevre Etiği Algılama Düzeylerine Đlişkin Tek Yönlü Anova Testi Sonuçları....192 Tablo 24. Yöneticilerin Eğitim Durumlarına Göre Çevre Etiği Algılama Düzeylerine Đlişkin Tek Yönlü Anova Testi Sonuçları 193 Tablo 25. Yöneticilerin Kıdemlerine Göre Çevre Etiği Algılama Düzeylerine Đlişkin Tek Yönlü Anova Testi Sonuçları.194 Tablo 26. Yöneticilerin Fakültelerine Göre Çevre Etiği Algılama Düzeylerine Đlişkin Tek Yönlü Anova Testi Sonuçları.194 Tablo 27. Yöneticilerin Fakültelerine Göre Çevre Etiği Algılama Düzeylerine Đlişkin Tukey HSD Testi Sonuçları...195

BÖLÜM I 1. GĐRĐŞ 21. Yüzyılın henüz ilk on yıllık zaman diliminde insanlığın tarihte bugüne kadar eşi görülmemiş düzeyde çevre sorunları ile karşılaşmakta olduğu görülmektedir. Daha çok insanların etkinlikleri dolayısıyla yeryüzünde yaşam kitlesel yok oluşlarla ve türlerin ortadan kalkması gibi sorunlarla karşı karşıya bulunmaktadır. Doğal kaynaklar çok büyük ölçüde kirlenmekte ve bozulmaktadır. Dünya nüfusu 6 milyarı aşmış durumdadır. Nüfusun artması kirlenmeyi ve bozulmayı da arttırmaktadır. Gelecek nesilleri de etkileyecek olan biyolojik, nükleer ve diğer zehirli atıklar giderek artmaktadır. Bu atıkların bir kısmı daha binlerce yıl öldürücü etkilerini sürdürecektir. Yeryüzünde bulunan boş alanlar, ormanlar, çayırlar ve diğer yeşil alanlar imara açılmakta, betonlaşmakta, kurutulmakta, yakılmakta ve yok olacak şekilde bilinçsizce kullanılmaktadır. Diğer taraftan ozon tabakasındaki delinme ve sera gazlarının küresel ısınmaya yol açabilecek düzeye ulaşması dünyanın havasını, iklimini ve yaşamını tehdit eder duruma gelmiştir. 1 Đnsanların tutum, davranış ve etkinlikleri doğal çevreyi önemli ölçüde etkilemiş, değiştirmiş ve bozmuştur. Bu süreç ve değişim hız kesmeden devam etmektedir. Bu değişim ile sera gazlarının artışı, ozon tabakasının tükenişi, bozulması ve delinmesi, toprakların kirlenmesi, türlerin yok oluşu, atmosferin, nehirlerin ve denizlerin kirlenmesi sonucu insanlık refah, mutluluk, yaşam ve varlık bakımından hem şimdi hem de gelecek açısından tehlike ve tehdit altına girmiştir. Böyle devam ederse insanlığın uygarlık yolunda sağlıksız ve belirsiz bir değişime uğraması hiç de ihtimal dışı olmayacaktır. 2 Dünyanın yaşlandığı ve ömrünün sonuna yaklaştığı 1 Joseph R. Des Jardins, Çevre Etiği, Çevre Felsefesine Giriş, (Çev. Ruşen Keleş), Đmge Kitabevi, Nisan 2006 Ankara, s:32-33, 256-257. 2 Richard Sylvan, Universal Purpose, Terrestial Greenhouse and Biological Evoluation, Canberra: Division of Philosophy and Law, Research School of Social Sciences, Australian National University, 1990.

2 yolundaki değerlendirme ve kaygıları dile getirenlerin sayısı giderek atmaktadır. Đnsanlık kendi sonunu aklı ve bilimsel bilgi birikimiyle olasılıklar boyutunda düşünmekte ancak bu kötü gidişe engel olamamaktadır. Birçok araştırmacı tarafından 20. yüzyıl bilgi çağı olarak nitelendirilmiş ve bilginin iki katına çıktığı vurgulanmıştır. Bu gelişme insanların sosyal çevreleriyle ve doğayla olan ilişkilerinde hep doğanın zararına olmuş ve giderek bir yozlaşma ortaya çıkmıştır. Bu duruma çok sayıda örnek arasından seçilen birkaç konu aşağıda yer almaktadır; 3 - Brezilya yağmur ormanlarından her yıl yaklaşık 50.000 km2 yok edilmektedir. - Asit yağmurları ve iklim değişiklikleri sonucu tarım alanlarının %7 si çölleşmiştir. - Her gün 200 fil öldürülmekte, birçok canlı türü ve nesli yok edilme tehlikesi yaşamaktadır. - Denizdeki kirlenmeler dolayısıyla balıklar ve bu balıklarla beslenen insanlar risk altındadırlar. - Dünyanın birçok yerinde insanlar sağlıklı ve yeterli içme suyuna sahip değildir. - Gıda mühendisliğinde ve genetik alanında sağlanan gelişmeler sonucu insanların tükettiği besinler sağlıklı olmaktan daha çok kar getirecek biçimde üretilmektedir. Çevre konusunda dikkatli ve tedbirli olmak, sağduyulu politikalar geliştirmek ve savunmak günümüzde ve gelecekte insan yaşamı ile ilgili endişe ve kaygıların azaltılması açısından anlamlı bir adım olacaktır. Özellikle batılı demokratik ülkelerde çevre konusunda yaşanan tartışmaların da bunu ispatladığı göze çarpmaktadır. Doğal çevrede yaşanan ve görülen değişim ile ilgili olarak hem şimdi hem de gelecek zamanda, insanların huzursuzluklarının giderilmesi, endişeleri ya da kaygıları açısından ikna edilmesi, çevrenin en az ölçüde etkileneceği şekilde hareket edileceği 3 Dünya da ve Türkiye de Bilim, Etik ve Üniversite, TÜBA, Bilimsel toplantı Yayınları, Ankara, 2000, s:65.

3 konusunda inandırılması bir hak ve ödevdir. 4 Bu sorumluluğun Dünyada bulunan bütün devletler tarafından bilimsel ölçütler kapsamında yerine getirilmesi bir gereksinim ve aynı zamanda zorunluluktur. Đnsan var olduğu andan beri içinde bulunduğu doğayla ilişki içerisinde olmuş ve karşılıklı etkileşime girmiştir. Sahip olduğu bilgi birikimine paralel olarak doğanın sırlarını çözmüş ve ona hükmetmek istemiştir. Bu sürecin sonunda doğaya karşı komunu değiştiren insanlık, onu herhangi bir nesneden farksız biçimde algılamaya başlamış ve doğaya ilgisiz kalmıştır. Doğadan aldığının yerine ona sadece zarar vermiş, sonuçta doğal dengeyi ve canlı yaşamını yok edecek bir duruma düşmüştür. Küresel ısınma, su kaynaklarının tükenmesi, ozon tabakasının delinmesi, kimyasal ilâçların yaygın kullanımı, ormanların azalması, nüfus artışı, ekonomik sömürü ve dengesizlikler yaşanan çevre sorunlarından bazılarıdır. Özellikle 17. yüzyıldan sonra bilim ve teknolojideki gelişmeler insanın doğaya egemen olması sevdasına hizmet etmekten başka bir işe yaramamıştır. Bir başka deyişle tarihsel süreç hep doğanın aleyhine işlemiştir. 5 Son dönemlerde özellikle genetik, nano teknoloji, gıda mühendisliği, biyoteknoloji alanlarında yaşanan gelişmeler bütün beklentilere karşın henüz bu yargıyı çürütmemiştir. Geniş anlamda bakıldığında insanın bizzat kendisi var olan bütün sorunların hem nedeni hem de çıkış noktasını oluşturmaktadır. Đnsanın dışında var olan canlı ve cansız varlıklar sistematik bir işleyiş içerisinde ve doğal bir denge kapsamında bulunmaktadırlar. Đnsanın doğaya yaklaşımı aslında ekonomik çıkarları doğrultusunda olmuştur. Bu bakımdan insan-doğa ilişkisi ekonomik temelli bir zeminde yürütülmüştür. Doğadan yararlanma derecesi bu ilişkinin temel dayanağını oluşturmaktadır. 6 Bütün insan tutum ve davranışlarının odağında, insanların ekonomik çıkarlarının, daha doğrusu en temel fizyolojik ihtiyaçlarının karşılanması güdüsünün ilk sırada bulunduğu bilinen bir gerçektir. 4 Robert Elliot, Evironmental Ethics, Oxford University Press, Walton Street, Oxford, 1995, s:1-2. 5 Eray Yağanak, Đnsan-Doğa Đlişkisinin Etik Açıdan Đncelenmesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mersin Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mayıs, 2002, s:80-81. 6 Selim Kılıç, Çevre Etiği, Orion Yayınları, Ankara, 2008, s:77.

4 Bu yüzyılda çevre sorunlarının artık küresel bir boyuta taştığı konusunda fikir birliği vardır. Tüm ülkelerin zengin-yoksul ayrımı yapmadan iş birliği yapmaları gerekmektedir. Görülen o ki, daha çok kuzey ülkeleri denen sanayileşmiş ve gelişmiş ülkeler, güney ülkeleri denen gelişmekte olan veya azgelişmiş ülkelerden yakınmaktadırlar. Gelişmekte olan ülkeler, gelişmiş ülkeler gibi çevrenin korunması konusunda kurallara ve önlemelere yönelik politika üretememekte, akçalı ve insan kaynağı noktasında sorunlarla karşılaşmakta ve kamuoyu desteğine sahip değillerdir. Az gelişmiş ülkeler için sanayileşme bir amaç ve idealdir. Kişi başına düşen milli gelir düzeyi yüksek olan ülkelerde çevre için kaynak ayırmak kolay iken, sadece asgarî geçimlerini sağlayabilecek seviyede gelir elde eden kişilerin çoğunlukta olduğu ülkelerde kaynak ayırmak son derece zordur. Sonuç olarak az gelişmiş ülkeler de gelişmiş ülkelerin geçtiği yollardan geçmek, sanayileşmiş ülkelerin çok uzun süre önce yapmış oldukları çevreye zarar veren hatalı eylemleri bile bile yinelemek istemektedirler. 7 Bu noktada gelişmiş ülkeler ile gelişmekte olan ülkeler arasında bir gerilim ve tartışma ortamı oluşmaktadır. Gelişmiş ülkelerin geçmişte çevreye verdikleri zararları ve hataları, gelişmekte olan ülkeler, gelişmiş ülkelerin benzeri gerekçelerle günümüzde ve gelecekte yinelemek konusunda kendilerince hak görebilmektedirler. Çevre konusunda görülen problematik noktaları belirli başlıklarda toplamak mümkündür. Buna göre: 8 1. Çevre konusundaki ilk problematik nokta, dünyada iktisâdi kaynakların kıt olmasına karşın, insanların sonsuz bir tüketim arzusu içinde bulunmaları ve egemen sistem olarak kapitalizmin bunu teşvik etmesidir. 2. Sınırlı ve kıt kaynaklarla donatılmış dünyada, insanların sınırsız bir ilerleme ve büyümeyi gerçekleştirmek için çok büyük çaba göstermeleri ve bunu yüce bir ideal olarak benimsemeleridir. 7 Ayşegül Kaplan, Çevre Sorunlarının Küreselleşmesi ve Uluslar arası Düzeyde Bütüncül Politika Arayışları, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 1995, Ankara, s: 4-7. 8 Đbrahim Uslu, Çevre Sorunları, Tarihi ve Teorik Bir Arka Plan Araştırması, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Đstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Đstanbul, 1991, s:21-35.

5 3. Üçüncü dünya ülkelerinde fakirlik ve geri kalmışlık çevre sorunlarına, çevre sorunları da birçok alanda çok çeşitli yeni sorunlara yol açmakta ve bir kısır döngü çemberine girilmektedir. Hem hızlı kalkınma için doğa tahrip edilmekte, hem de çevre korumanın maliyeti göze alınmamaktadır. 4. Çevrenin korunması ile bu korumayı yapabilecek endüstri arasında ki ilişki bir problem olarak ortaya çıkmıştır. Bir başka deyişle; çevreyi kirleten büyük sermaye ve endüstri, aynı zamanda çevrenin korunmasını sağlayacak teknoloji ve üretim tekniklerini de satarak bir kazanç elde etme peşindedir. Çevrenin korunması ile büyük endüstri arasında bir çıkar ilişkisi belirmiştir. 5. Çevre korumanın maliyetinin kimin tarafından karşılanacağı bir sorun olarak ortaya çıkmıştır. Çevrenin kimler tarafından ve ne ölçüde kirletildiği, hangi yöntemlerle bunun giderileceği gibi konularda belirsizlikler bulunmaktadır. 6. Çevrenin korunması ve kirliliğin önlenmesi amacıyla olsa bile doğaya yapılan müdahalelerde nasıl bir tepkiyle karşılaşılacağı ve sonuçların neler olacağının önceden tam olarak bilinememesi bir başka sorun kaynağıdır. 7. Çevre ile ilgili olarak gerek sorunların nedenleri, sonuçları ve çözümleri, gerekse bu süreçler arasındaki ilişkiler konusunda bir görüş birliği sağlanamamıştır. Günümüzde görülen ekolojik krizin nedenlerini veya kaynağını doğrudan ve öncelikli olarak dinsel, tinsel, politik ve ideolojik olmaktan daha çok toplumsal kökenli olduğunu ileri süren Murray Bookchin, insanlığın ekolojik problemlerin kaynağının anlaşılmasının temel koşulunun toplumsal yapının yeniden değerlendirilmesinde olduğunu ve toplumun daha derinlerine inilmesi gerektiğini belirtmektedir. Toplumsal ekoloji kuramına göre, ekolojik bunalımın yalnızca teknik, demografik, ekonomik, verimlilik gibi nedenlerden kaynaklanmadığı ve böyle söylenmesinin de toplumsal bozuklukları gizlediği ileri sürülmektedir. Bu kuram, insan ile doğa, toplum ile insan, toplum ile doğa karşıtlığını ve bu karşıtlıklardan ortaya çıkan ekolojik krizleri çözmeye yönelik öneriler sunmaktadır. Diğer taraftan

6 ekolojik bunalımın kaynağını bulmak için hiyerarşi ve tahakkümü doğuran ve insan toplumunun derinliklerinde yatan kurumsal, ahlaki ve tinsel değişimlere bakmak gerektiği söylenmektedir. 9 Toplum bilim ve siyaset bilimi kuramlarında da insanlar açısından iktidar, baskı, itaat, direniş, özerklik, özgürlük v.b kavramların anlamı ve aralarındaki ilişki ele alınmakta, bu kavramlara dayalı olarak sosyal olgular açıklanmaya çalışılmaktadır. Çevrecilik akımları ile liberalizm birkaç başlık altında uzlaşabilmektedir. Bunlardan ilki; çevrecilik akımlarının insan hakları ile gelecek kuşakların hakları kapsamında ele alınması ve tartışılması, insan haklarının korunmasına yönelik politikalar üretmesidir. Đkinci nokta, çevrecilik akımlarının liberal politikaları dolaylı olarak savunmakta olmalarıdır. Bireylerin özerkliği, dokunulmazlığı, bağımsızlığı, doğal haklara sahip olması gibi kavramlar, çevrecilik akımında canlı ve cansız varlıklar için gündeme getirilmektedir. Böylelikle doğal çevre ve doğal yaşam olumlu bir şekilde ve yapısal olarak savunulmuş olmaktadır. Diğer bir nokta da liberalizmin insan dışındaki canlı ve cansız varlıklara kıymet vermesi ve önemsemesi olarak belirtilmektedir. 10 Günümüzde liberal ülkelerin çevre kirliliğinde en büyük kirletici konumunda bulunmaları ile birlikte, çevrecilik tartışmalarında öncülük ve liderlik yapmaları dikkat çekici bir olgudur. Bu çerçevede kimilerine göre gelişmiş ülkelerin rol ve imajları bakımından sadece görüntüde bu tür düşünceleri öne sürdükleri, yaptıklarının savundukları ile çelişmesi nedeniyle içtenlikli davranmadıkları kabul edilmektedir. Çevre sorunları küresel boyutta yaşanmakla birlikte, bu sorunların çözümü daha çok sorunların kaynağında yer alanların, yerelde sorumluluk ve kararlılık göstermesi ile mümkündür. Ulusal ve uluslar arası hukukî düzenlemeler ve yaptırımlar çevre sorunlarının çözümünde yeterli değildir. Çevre sorunlarının temelinde insanların sınırsız ilerleme ve büyüme istekleri, sonsuz tüketim alışkanlıkları, hızlı nüfus artışı ile eğitimsizlik ve duyarsızlık gibi birçok sosyal, ekonomik, ideolojik ve siyasal faktör bulunmaktadır. 11 Bu yönüyle çevrecilik 9 Yağanak, a.g.k. s:66-67. 10 Robert Eliot, a.g.k. s: 7-8. 11 Hüseyin Demirekin, Isparta Đlinde Çevre Sorunlarına Duyarlılık Analizi, Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Isparta, 2001, s:107.

7 düşüncesi birçok bilim ve disiplinle ilişkili bir konuma gelmiştir. Gerek sosyal bilimler gerekse fen bilimleri çevreci düşünceye çeşitli katkılarda bulunmaktadır. Günümüzde insanlar arası ilişkilerin ve eylemlerin küresel boyutta ve evrensel ölçekte geçerli ilkelerini ve temellerini oluşturmak için bir uzlaşma zemini ve asgarî düzeyde bu uzlaşmanın sağlanacağı bir normatif alan kurulması gerekmektedir. Bu görev etiğin başlıca görevleri arasında sayılmaktadır. Đktisadın ve teknolojinin hemen her şeyi belirlediği bir zaman diliminde etik, yaşamın tek yönlü kaygılarla rasyonalize edilmesinin ve yarar hesapçılığının yıkıcı etki ve sonuçlarını eleştirel bir bakış açısıyla ele almakta ve bir uyarıcı görevi üstlenmektedir. Doğanın dengesini kaybettiği bir aşamada her şeyin niceliksel bir düşünce ile görüldüğü bir dönemde, niteliksel değerlerin olduğunun hatırlatılması işlevini yerine getirmektedir. Bu yönüyle etik, bölgeler üstü geçerlilik gücü taşıyan uluslar arası ve uluslar üstü kural ve normların anlatılması, anlaşılması ve kavranması için önemli bir platform sayılmaktadır. 12 Yaşadığımız zaman dilimine kadar geçen süreç, etik ilkelerin belirlenmesinde, benimsenmesinde ve geçerliliğinde görülen gecikmenin insanlığa büyük bir bedel ödettiğini göstermektedir. Bilimdeki bunca ilerlemelere karşın etik ilkelerin insanlıkla tanışmasının son çeyrek yüzyıla sıkışması nedeniyle kaybedilen değerlerin acısı yeryüzünde bütün canlılar varrlıklar tarafından hissedilmektedir. Günümüzde çevre sorunlarında özel mülkiyet düşüncesinden kaynaklanan olumsuzlukların da etkili olduğu görülmektedir. Gerçekten de günümüz insanının kentte ve kırsal alanda bulunan dağ, deniz, ırmak ve göl alanlarında ve kıyılarında yer kapma arzusu, toprağın kullanımında kamu mülkiyetinin önemini ortaya çıkarmaktadır. Özel mülkiyete konu olan topraklar da kamunun çevre açısından müdahalesi azalmaktadır. Oysa kamusal mülkiyete konu olan topraklarda yönetim her zaman ve her durumda çevresel açıdan denetim yapabilmekte ve müdahale edebilmektedir. Özel mülkiyette bulunan alanlarda çevre sorunlarının kontrolü zorlaşmakta ve etkin bir metot kullanılamamaktadır. 13 Özel mülkiyetin korunması ile birlikte çok etkin bir hukuk ve kamuoyu denetimi olmadan çevrenin korunmasının 12 Annemarie Pieper, Etik, Ayrıntı Yayınları, Ankara, 1999, s:10-12. 13 Atilla Ayvalı, Genel Olarak Metropoliten Yönetimler ve Yerel Yönetimlerini Çevre Konusuna Sosyo-Ekonomik Yaklaşımları, Đstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış, Yüksek Lisans Tezi, Đstanbul, 1989, s:39-40.

8 oldukça zor hatta olanaksız olduğuna birçok ülkeden çok sayıda örnek göstermek olasıdır. Diğer taraftan hem kapitalist hem de sosyalist sistemlerde hedef ekonomik büyüme olduğu için çevreye benzer yükler ve sorunlar getirmişlerdir. Ekonomik ilerleme karşısında liberalizm gibi Marksizm de doğanın bir araç olarak kullanılabileceği düşüncesine sahiptir. Çünkü sosyalizmin liberalizme yönelik eleştirisi üretimden daha çok paylaşıma dönüktür. 14 Temel siyasal sistemlerin de bu iki kurama dayalı olması yaşadığımız çevre sorunlarının açıklanması bakımından önem taşımaktadır. Ekonomi alanında özel işletmelerin ilke plânında kar güdüsü ve amacıyla hareket etmeleri, çevre kirliliğinde önleyici tedbirlerin alınmasına yönelik yatırımları da maliyet-zarar boyutunda değerlendirmeleri neticesinde ve bütün hesapların karı en çoklaştırmaya dönük olması gibi tutum ve davranışların sonucunda çevre kirliliğin arttığı gözlenmektedir. Çevre sorunlarının idarî ve hukukî boyutlarına bakıldığında, felsefî olarak dünyaya bakış açıları ile ekonomideki düşünce yapısına bağlı olarak, sorunların engellenemediği, koruma ve geliştirme çalışmalarının ancak çevre sorunları küresel bir tehdit oluşturmaya başladıktan sonra hukukî ve idarî düzenlemelere konu edildiği, bunun da ancak 1970 lerden sonra gündeme geldiği görülmektedir. 15 Đnsanlığın bu alanda topyekûn bir ihmal gösterdiği, çevre konusunun ideolojik bir konumlanma göstergesi olarak araçsallaştırıldığı, devletlerin ortak bir akıl geliştiremedikleri ortaya çıkmıştır. Yeryüzünde çevre sorunları genellikle sanayileşmeye bağlı olarak bu üretimin yapıldığı alanlarda yoğunlaşmakla birlikte giderek kırsal alana ve tarım topraklarına doğru yayılmakta olduğu anlaşılmaktadır. 16 Kentleşme sürecinin yanında kırsal yerleşim yerlerinin terk edilmesi ve boşaltılması hem sosyal ve 14 Kılıç, a.g.k. s:77-80. 15 Đsmail Ceritli, Çevre Sorunları- Çevre Đçin Eğitim Đlişkisi ve Bir Araştırma Örneği, Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sivas, 1996, s:23. 16 Şevket Özdemir, Türkiye de Toplumsal Değişme ve Çevre Sorunlarına Duyarlılık, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 1987, s:2.

9 toplumsal, hem de çevresel açıdan birçok soruna neden olmaktadır. Kentleşme sorunları daha çok yaşayan nüfusun dağılımına dayalı olarak gündeme gelmekte, buna bağlı olarak kentsel sorunlar çözüm konusunda daha avantajlı bir konuma sahip olmakta iken, kırsal alanda ortaya çıkan sorunlar ikinci plânda kalabilmektedir. Kırsal alan tanımları henüz bire indirilememiştir. Đl ve ilçe merkezleri dışındaki alanlar nüfus sayımlarında kırsal alan olarak tanımlanırken, hane halkı anketlerinde 20 binden az nüfuslu yerler, tarım istatistiklerinde ise tüm köyler ve 5 binden az nüfusu olan ilçe merkezleri kırsal alan olarak değerlendirilmektedir. Đl ve ilçe merkezleri dışında kırsal alanda toplam nüfusun % 35 i yaşamaktadır. Bununla birlikte kent sayılan yerlerden bazıları kırsal alan niteliğinde olabilirken, kırsal alan olarak kabul edilen kimi yerler de kentsel alan niteliği sergileyebilmektedir. 17 Kırsal alanda yaşanan toplumsal değişmenin ortaya çıkardığı çevre sorunları arasında; tarımda makineleşme ve modernleşmenin nüfus göçüne yol açması, bu göçlerin sonucunda çarpık kentleşmenin yaşanması, kentlerdeki işsizliğin artması, küçük toprak sahiplerinin mülksüzleşmesi, tarım toprağına yapılan baskının artması, gelişen tarım teknolojisinin gübre ve ilâç kullanımını arttırması sonucu toprak ve sudaki doğal dengelerin bozulması gibi birçok sorun sayılmaktadır. Bunların yanında verimsiz kalan küçük işletmelerin varlıklarını sürdürmeye çalışmaları da çok çeşitli ve başka sorunları beraberinde getirmektedir. 18 Son çeyrek yüzyılda Türkiye de yaşanan çevre sorunlarının kaynağında kentleşme süreci ve göç olgusu önemli bir yer tutmaktadır. 1990 ile 2000 yılları arasında kentsel nüfus artış hızı binde 32,6 olmuştur. 2007 2008 yılları verilerine göre ülke içinde iki buçuk milyona yakın sayıda insan göç etmiştir. 19 21. Yüzyılın; önceki yüzyılda var olan ve daha çok sanayileşme ile ekonomik gelişmişlik farklarından kaynaklanan uçurumun daha da artacağı, buna ek olarak bilgi, teknoloji ve yaşam kalitesini belirleyen ölçütler bakımından da bu uçurumun 17 Bülent Gülçubuk, Türkiye de Tarım, (Ed: Fahri Yavuz), Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Aralık 2005, s:68-69. 18 Şevket Özdemir, a.k., s:14-15. 19 Türkiye Đstatistik Kurumu, www.tuik.gov.tr/veribilgi/31.05.2009.

10 giderek derinleşeceği bir zaman dilimi olacağı tahmin edilmektedir. 20 Gelişmiş ülkeler genetik, nano teknoloji, uzay teknolojisi gibi alanlarda bilimin sınırlarını zorlamakta iken, gelişmekte olan ülkeler sanayileşme ve endüstrileşme çağını henüz tam yakalayamamış bir durumdadırlar. Bu durum ülkeler arasındaki farkın bir uçuruma dönüştüğünü göstermektedir. Çevre sorunlarının önlenmesi veya giderilmesi ya da çevrenin iyileştirilerek geliştirilmesi sosyal ve ekonomik maliyetler açısından son derece zor bir iştir. Yoksulluk ve yolsuzluk kıskacı altındaki azgelişmiş ülkeler bakımından bu durum bir çıkmaz anlamına gelmektedir. Yoksulluk çevre sorunlarının temelindeki esas nedendir. Bu ülkelerin çevre sorunlarından daha öncelikli birçok sorunu çözmeleri gerekmektedir. Gelişmekte olan ülkelerin refah düzeylerinden özveride bulunmalarını istemek ve beklemek hem etik açıdan hem sosyal ve ekonomik açıdan sorgulanabilir ve tartışılabilir bir arayıştır. Öte yandan gelişmişlik ile çevre sorunları arasında bir paradoks veya bir çelişki bulunmaktadır. Çevrenin korunması için azgelişmişliğin ortadan kaldırılması gerekmekte iken, gelişme sürecinin kendisi de çevre sorunlarına yol açmaktadır. Gelişmişliğin çevre sorunlarına yol açmaması için önlenmesi ve durdurulması mı gerekmektedir sorusu ile azgelişmiş ülkelerin de, bir dönem sanayileşmiş ülkelerinde yaptığı gibi, gelişme yolunda çevreyi ihmal edebilme hakkına sahip olup olmadıkları sorusu çelişkinin bir diğer boyutunu ortaya koymaktadır. 21 Günümüzde bu çelişkinin net ve herkes tarafından kabul edilen bir çözümü henüz ortaya konamamıştır. Son zamanlarda etik ya da ahlâkla ilgili çalışmalar yeni kavramların ortaya çıkmasını sağlamıştır. Kamu yönetimi etiği 22, tıp etiği 23, bilişim etiği 24, iş etiği 25, meslek etiği, hukuk etiği, çevre etiği kavramları bu süreçteki gelişime örnek olarak 20 Kaplan, a.g.k. s:7. 21 Mehmet Işıksoy, Gelişme Sorunu ve Çevre Sorunları, Gelişme Ekonomisine Alternatif Olarak Sürdürülebilir Gelişme Paradigmasının Küreselleşme ve Azgelişmişlik Koşullarında Değerlendirilmesi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1997, s:10-11. 22 Raci Kılavuz, Kamu Yönetiminde Etik ve Bir Sorun Alanı Olarak Yozlaşma, Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Sivas, 2002, 23 Nesrin Çobanoğlu, Tıp Etiği, Đlke Yayınevi, Ankara, 2007. 24 S.Gözde Dedeoğlu, Bilişim Toplumunda Ortaya Çıkan Etik Sorunlar, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Đzmir, 2004. 25 Nafiye Öztuğ, Etik ve Đş Etiğine Đlişkin Yaklaşımlar (Bir Uygulama), Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Đstanbul, 2004.