ALMAN EDEBĐYAT DÜNYASININ KÜLTÜRLERARASI EDEBĐYATA BAKIŞ AÇISI

T.C. SAKARYA ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ ALMAN EDEBĐYAT DÜNYASININ KÜLTÜRLERARASI EDEBĐYATA BAKIŞ AÇISI YÜKSEK LĐSANS TEZĐ Fatih ŞĐMŞEK Enstitü Anabilim Dalı: Alman Dili ve Edebiyatı Tez Danışmanı: Prof. Dr. Binnaz BAYTEKĐN HAZĐRAN 2009

T.C. SAKARYA ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ ALMAN EDEBĐYAT DÜNYASININ KÜLTÜRLERARASI EDEBĐYATA BAKIŞ AÇISI YÜKSEK LĐSANS TEZĐ Fatih ŞĐMŞEK Enstitü Anabilim Dalı: Alman Dili ve Edebiyatı Bu tez 15/06/2009 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oybirliği ile kabul edilmiştir. Prof. Dr. Binnaz BAYTEKĐN Doç. Dr. Muharrem TOSUN Yrd. Doç. Dr. Nurhan ULUÇ Jüri Başkanı Jüri Üyesi Jüri Üyesi Kabul Kabul Kabul Ret Ret Ret Düzeltme Düzeltme Düzeltme

BEYAN Bu tezin yazılmasında bilimsel ahlak kurallarına uyulduğunu, başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel normlara uygun olarak atıfta bulunulduğunu, kullanılan verilerde herhangi bir tahrifat yapılmadığını, tezin herhangi bir kısmının bu üniversite veya başka bir üniversitedeki başka bir tez çalışması olarak sunulmadığını beyan ederim. Okt. Fatih ŞĐMŞEK 15.06.2009

ÖNSÖZ Alman toplumu, günümüzde çok kültürlü bir yapıya sahip olduğu için, Almanya'da kültürlerarasılık kavramı önemli bir konuma sahiptir. Bu durum edebiyat alanına da yansımıştır. Alman Edebiyatı nda yabancı kökenli, özellikle de Türk kökenli yazarların varlığının giderek artması, Alman Edebiyatı nda da kültürlerarasılık kavramı üzerinde tartışılmasını ve Kültürlerarası Edebiyat kavramının oluşmasını sağlamıştır. Bu çalışma, Kültürlerarası Edebiyat kavramının Alman Edebiyatı içerisinde oluşumunu ve konumunu incelemektedir. Bu çalışmamın hazırlanmasında deneyimlerini ve zamanını benden esirgemeyen değerli hocalarım Prof. Dr. Binnaz BAYTEKĐN ve Doç. Dr. Muharrem TOSUN a; bugünlere gelmemde desteğini benden hiçbir zaman esirgemeyen Ergün ERBAY a teşekkürü bir borç bilirim. Yoğun geçen çalışma döneminde bana destek olan eşime ve oğluma şükranlarımı sunarım. Okt. Fatih ŞĐMŞEK 15.06.2009

ĐÇĐNDEKĐLER KISALTMALAR... iii ÖZET... iv SUMMARY... v GĐRĐŞ... 1 BÖLÜM 1: KÜLTÜR VE KÜLTÜRLERARASILIK... 5 1.1. Kavramlar... 5 1.1.1. Kültür... 6 1.1.1.1. Kültürlerarasılık (Interkulturalität)... 8 1.1.1.2. Çok Kültürlülük (Multikultiralität)... 10 1.1.1.3. Trans-Kültürlülük (Transkulturalität)... 10 1.1.2. Yabancılık (Fremdheit)... 12 1.1.3. Melezlik (Hybridität)... 15 1.1.4. Üçüncü Alan (Dritter Raum)... 16 1.2. Kimlik Arayışları... 17 BÖLÜM 2: TÜRKLER ĐN ALMANYA YA GÖÇ OLGUSU VE GÖÇÜN EDEBĐYATA YANSIMASI... 21 2.1. Göçmenlerin Oluşturduğu Edebiyat: Göçmen Edebiyatı... 21 2.1.1. Göç Kavramı... 21 2.1.2. Göçmen Edebiyatı Kavramı... 23 2.2. Türklerin Almanya ya Göç Süreci... 26 2.2.1. Türkiye ile Almanya Arasında Đmzalanan Đşgücü Anlaşması... 27 2.2.2. Göç Sürecinin Getirdiği Sorunlar... 28 2.2.3. Göç Sürecinde Çözüm Arayışları... 30 2.3. Seslerini Duyurmak Đsteyen Türk Yazarlar... 30 2.3.1. Almanya daki Türklerin Yazmaya Başlamaları... 30 2.3.2. Yapıtlarda Ele Alınan Konular... 33 i

BÖLÜM 3: ALMAN EDEBĐYAT DÜNYASININ KÜLTÜRLERARASI EDEBĐYAT A BAKIŞ AÇISI... 36 3.1. Kültürlerarası Edebiyat Kavramının Açılımı... 36 3.2. Kültürlerarası Edebiyatın Önemi... 38 3.2.1. Yabancı Kültürlerin Anlaşılmasında Edebiyatın Rolü... 40 3.2.2. Yazar ve Eserinin Üstlendiği Görevler... 41 3.3. Kültürlerarası Edebiyata Dahil Olmak Đçin Belirleyici Olan Etkenler... 43 3.4. Kültürlerarası Edebiyatın Alt Kategorisi: Türk-Alman Edebiyatı... 45 BÖLÜM 4: TÜRK ALMAN EDEBĐYATINDAN ÖRNEKLER... 47 4.1. Kanak Kültürünün Yaratıcısı: Feridun Zaimoğlu... 47 4.1.1. Hayatı... 49 4.1.2. Eserleri... 51 4.2. Kanakların Protestosu: Kanak Sprak... 53 4.2.1. Nedir Bu Sözü Edilen Kanak... 57 4.2.2. Melezlikle Biçimlenen Kanak Dili... 61 4.2.3. Zaimoğlu ve Kanak Sprak Adlı Eserinin Kültürlerarasılığa Etkisi... 64 4.3. Türk Alman Edebiyatı nın Grand Old Lady si: Emine Sevgi Özdamar... 67 4.3.1. Hayatı... 68 4.3.2. Eserleri... 69 4.4. Özdamar ın Yansıttığı Đki Dünya: Die Brücke vom Goldenen Horn... 72 4.4.1. Romanın Kültürlerarası Boyutu... 72 4.4.2. Roman da Yer Alan Yabancılaştırma Unsurları... 76 SONUÇ VE ÖNERĐLER... 79 KAYNAKÇA... 83 ÖZGEÇMĐŞ... 88 ii

KISALTMALAR Alm. DaF GIG IVG Tr. : Almancası : Deutsch als Fremdsprache : Gesellschaft für Interkulturelle Germanistik : Uluslararası Germanistler Birliği : Türkçesi iii

SAÜ, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tez Özeti Tezin Başlığı: Alman Edebiyat Dünyasının Kültürlerarası Edebiyata Bakış Açısı Tezin Yazarı: Fatih ŞĐMŞEK Kabul Tarihi: 15.06.2009 Danışman: Prof. Dr. Binnaz BAYTEKĐN Sayfa Sayısı: V (ön kısım) + 88 (tez) Anabilim Dalı: Alman Dili ve Edebiyatı Çok kültürlü bir toplum yapısına sahip Almanya da, yabancı kökenli, özellikle de Türk kökenli yazarların yaptığı edebi faaliyetlerin nasıl anılacağı, yazarların edebiyatın hangi kategorisine dahil edileceği yıllardır tartışma konusu oldu ve birçok çalışmada ele alındı. Bu çalışmanın amacı, Kültürlerarası Edebiyat ın Almanya daki mevcut konumunu Türk yazarlar örneğinde gelişimini tespit etmektir. Almanya daki Türk kökenli yazarlar ve eserleri, hem Almanya da, hem de ülkemizde çoğu zaman çalışma konusu olmuştur. Fakat ülkemizde yapılan çalışmaların çoğu Göçmen Edebiyatı odaklıdır. Bu çalışmada, farklı kültürlerle beslenen Kültürlerarası Edebiyat, ağırlıklı olarak Alman araştırmacıların bakış açısıyla değerlendirilmiştir. Đlk aşama da kültürlerarasılık, çok kültürlülük, yabancılık, üçüncü alan, melezlik gibi olgular ele alınarak, edebiyatın kültürlerarası boyutu gösterilmeye çalışılmıştır. Bu çalışmada Kültürlerarası Edebiyat ele alınırken, Türk kökenli yazar ve eserleri üzerine odaklanmaya çalışılmıştır. Bu bağlamda öncelikli olarak Türklerin Almanya ya göç olgusu ele alınmıştır. Böylece göçün ilk yıllarında ortaya çıkan problemleri gözler önüne sererek, Türk kökenli yazarların edebi faaliyetlerine neden başladıkları ve neleri ele aldıkları açıklanmıştır. Daha sonra Kültürlerarası Edebiyat açılımı yapılarak, çok kültürlü toplum yapısı içerisindeki kültürel farklılıklardan oluşan sorunların çözümünde üstlendiği rol gösterilmiştir. Çalışmanın son kısmında Kültürlerarası Edebiyat ın bir alt kategorisi olan Türk-Alman Edebiyatı ndan Feridun Zaimoğlu nun Kanak Sprak ve Emine Sevgi Özdamar ın Die Brücke vom Goldenen Horn adlı eserleri örnek olarak verilmiştir. Verilen bu örneklerle Kültürlerarası Edebiyat ın Almanya daki konumu, gelişimi ve üstlendiği rollerle ilgili daha net bir profil çizmiştir. Anahtar Kelimeler: Kültürlerarası Edebiyat, Kültürlerarasılık, Türk-Alman Edebiyatı, Feridun Zaimoğlu, Emine Sevgi Özdamar iv

Sakarya University Institute of Social Science Abstract of Master s Thesis Title Of The Thesis: Intercultural Literature from the German Literature World View Point Author: Fatih ŞĐMŞEK Date: 15.06.2009 Supervisor: Prof. Dr. Binnaz BAYTEKĐN Nu. of Pages: V (pre text) + 88 (main body) Department: German Language and Literature It has been argued in some research that how the literal activities of the foreign writers, especially Turkish writers will be named and how they will be categorized in Germany that have a intercultural structure. The main goal of this paper is to determine the development and the place of the intercultural literature in Germany in terms of Turkish authors. Turkish oriented writers and their works is a research subject both in Germany and Turkey. But most of the research in our country is migrant literature oriented. Intercultural literature fed with different cultures is examined from the point of view of the German Litterateur. Interculturality, multiculturalisms, foreigner ship, third place, hybridism is examined to show the intercultural dimension of the literature. While intercultural literature is researched in this paper, it is tried to focus on the Turkish oriented and their works. In this content Turkish migration is argued in the very first place. By the way the problems of the migration are enlightened and it is understood that why Turkish oriented writers started their literal activities. Then the role to solve the problem because of the cultural differences has shown in this article. At the last part of the paper, Kanak Sprak by Feridun Zaimoglu and Die Brücke vom Goldenen Horn by Emine Sevgi Özdamar of Turkish-German literature examples has given which is a subcategory of intercultural literature. This examples create a profile and the and development roles in Germany. Keywords: Intercultural Literature, Interculturality, Turkish-German Literature, Feridun Zaimoglu, Emine Sevgi Ozdamar v

GĐRĐŞ Çalışmanın Önemi Her ne kadar Almanya da yaşayan Türk kökenli yazarlar ve kaleme aldıkları eserler üzerine, ülkemizde birçok çalışma yapılmış olsa da, yapılan bu çalışmaların daha çok Göçmen Edebiyatı adı altında toplandığı gözlemlenmektedir. Oysa toplum yapısı içerisinde birbirinden farklı kültürleri barındıran Avrupa ülkelerinde, özellikle de Almanya da yeni bir edebiyat türünün oluştuğu görülmektedir. Kültürlerarası Edebiyat adını alan bu yeni edebiyat türünün, Türkiye de yapılan çoğu çalışmalarda, bu isimle anılmadığı, onun yerine halen Göçmen Edebiyatı olarak kullanılmaya devam ettiği görülmektedir. Farklı kültürlerin karşılaştığı toplumlarda, mevcut kültürel farklılıklardan kaynaklanan sorunların çözümlenememesinin başlıca nedenlerinden biri, çoğu zaman karşı taraftakine yabancı olarak bakılmasıdır. Toplum içerisinde kültürel sınırların kalktığı ve her zaman olmasa da zaman zaman yerlerine yeni sınırların çizilmeye çalışıldığı görülmektedir. Yabancı kültürlerin kaynaşması sürecinde, yabancı olarak nitelendirilen toplum içerisindeki diğer kültürleri daha yakından tanıyabilmek için onların bakış açılarına ihtiyaç duyulmaktadır. Yabancı bakış açısını yakalayabilmek için Kültürlerarası Edebiyat ın yansıttığı kurgusal dünyadan faydalanılabilir. Kültürlerarası Edebiyat ın, geçmişinde yabancılık olan vatandaşların entegrasyonunda önemli bir görev üstlendiği, göz ardı edilemeyecek bir gerçektir. Alman toplumunda yabancı olarak nitelendirilen grubun içerisinde çoğunluğu Türkler oluşturmaktadır. Bu nedenle Türk kökenli yazarlar ve onların kültürel kimliğinin yansıdığı eserler üzerine daha fazla odaklanma ihtiyacı duyulmaktadır. Almanya da kültürlerarası edebiyatın önem kazandığı bu dönemlerde, Türkiye de yapılan çalışmaların daha çok yazar ve eser odaklı olduğu görülmektedir. Kültürlerarası Edebiyat ın yeni bir konu olması ve ülkemizde yapılan çalışmalarda genel anlamda Kültürlerarası Edebiyat ın tanıtılmasında hala eksikliklerin olması, bu konu üzerinde durulması gerektiğinin haklılığını ortaya koymaktadır. 1

Türkiye nin toplum yapısı içerisinde her ne kadar farklı kültürler yaşam alanı bulmuş olsa da, Türkiye coğrafyasında yaşayan kültürler arasında, Almanya daki gibi çok büyük farklılıklar görülmemektedir. Bu bağlamda Türkiye de Kültürlerarası Edebiyat ın varlığından, var olan çok kültürlü ortamın uzun yüzyıllara dayalı olmasından dolayı, en azından belirli bir süre daha söz edilemeyeceği söylenebilir. Yapılan çalışmanın Alman Dili ve Edebiyatı alanında olması nedeniyle, çalışmanın ağırlıklı olarak Alman Edebiyatı dünyasının bakış açısıyla şekillenmesi sağlanmıştır. Çalışmanın Amacı Bu çalışmanın amacı, edebiyatın yeni bir dalı olarak oluşan Kültürlerarası Edebiyat ın Almanya daki oluşum sürecini ve mevcut konumunu, edebiyatın kültürlerarası boyutunu, çok kültürlü toplum yapısına sahip olan Almanya da kültürlerarası farklılıklardan meydana gelen sorunların çözülmesinde edebiyatın, yazarın ve yazar tarafından kaleme alınan eserin rolünü tespit etmektir. Çalışmanın Yöntemi Yapılan bu çalışma dört ana bölümden oluşmaktadır. Çalışmanın ilk bölümünde Kültürlerarası Edebiyat ın merkezinde yer alan kültür, kültürlerarasılık, çok kültürlülük, trans-kültürlülük, yabancılık, melezlik gibi kavramlar incelenmiştir. Birbirinden farklı olan kültürlerin mevcut olduğu toplumlarda üzerinde çok tartışılan bu kavramlar, edebiyat bakış açısıyla açıklanmıştır. Bu kavramları açıklarken, ağırlıklı olarak Alman edebiyat bilimcilerin bu kavramlar üzerinde yaptıkları çalışmalardan yararlanılmıştır. Almanya da yaşayan yabancı kökenli yazarlar, faaliyetlerine başladıkları ilk günden itibaren, günümüze kadar geçen süreçte hangi tür edebiyata dahil edilecekleri, hangi ulusal edebiyatın mensubu oldukları konusunda büyük bir kimlik bunalımı yaşamışlardır. Yaşadıkları bu kimlik bunalımı süresince, bahsi geçen yazarları ve onların eserlerini tanımlamak için ortaya atılan Konuk Đşçi Edebiyatı, Konuk Edebiyatı, Yabancılar Edebiyatı gibi kavramlardan bahsedilerek, kültürlerarasılık kavramının Alman Edebiyatı nda nasıl gündeme geldiği tespit edilmeye çalışılmıştır. 2

Çalışmanın ikinci bölümünde, Türklerin Almanya ya Göç olgusu ele alınmıştır. Kültürlerarası Edebiyat ın üst kavram niteliğini vurgulayabilmek amacıyla, öncelikle göç ve Göçmen Edebiyatı kavramı açıklanmıştır. Daha sonra Almanya ile Türkiye arasında imzalanan iş gücü alım anlaşması itibariyle, Türklerin 90 lı yıllara kadar oradaki göç süreci ele alınarak, süreç esnasında meydana gelen sorunlar ve bunların çözümü için ne gibi yollara başvurulduğu belirtilmiştir. Göç süreci hakkında elde edilen bulgular belirtildikten sonra, göçün edebiyata nasıl yansıdığı tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu bağlamda Almanya da yaşayan Türk kökenli yazarların orada gerçekleştirdiği ilk edebi faaliyetlerine ve bu faaliyetlerin içerdiği konular ele alınmıştır. Önceki bölümlerde Kültürlerarası Edebiyat ın oluşumunu hazırlayan konular üzerinde durulduktan sonra, üçüncü bölümde Kültürlerarası Edebiyat, ağırlıklı olarak Alman edebiyat bilimcilerin bakış açılarıyla açıklanmaya çalışılmıştır. Bu bağlamda Kültürlerarası Edebiyat ın günümüzdeki önemini tespit edebilmek amacıyla da, çok kültürlü toplumlarda her zaman yaşanan yabancılık olgusunun anlaşılmasında edebiyatın nasıl bir rolü olduğu tespit edilmiştir. Ayrıca arka planda, farklı bir kültürün izlerini taşıyan yazarların bakış açısı göz önünde tutularak, eserlerinde işlenen kültürlerarasılık olgusunun yabancılığın anlaşılmasında nasıl bir etkisi olduğu gözlemlenmiştir. Geçmişte yurtdışında faaliyet gösteren Türk yazarları belli bir kategoriye dahil etmek için gereken ölçütler oluşturulduğu gibi, Kültürlerarası Edebiyat a dahil olmak için yazar ve eserin sahip olması gereken ölçütler oluşturulmuştur. Almanya da farklı kökenlerden gelen yazar gruplarının mevcut olması nedeniyle, Kültürlerarası Edebiyat altında değerlendirilen ve bu grupları temsil eden yeni edebiyat türleri oluşturulmuştur. Kültürlerarası Edebiyat ın birer alt kategorisi olarak değerlendirilen bu yeni edebiyat türleri arasında en yaygın olan Türk Alman Edebiyatı na değinilmiştir. Son bölümde ise Türk-Alman edebiyatından örnek iki yazar ve onların çok tartışılan birer eserine yer verilmiştir. Yazar seçiminde bulunurken, Kültürlerarası Edebiyat açısından eserlerinde farklılık arz eden ve kaleme adlıkları eserlerle popüler olup en 3

çok satanlar listesinde yer alan yazarlar olmasına dikkat edilmiştir. Bu nedenle çalışmamızda Feridun Zaimoğlu ve Emine Sevgi Özdamar üzerinde durulmuştur. Zaimoğlu nun hayatına ve eserlerine kısaca değindikten sonra, Almanya da tanınmasını sağlayan Kanak Sprak isimli eseri incelenmiştir. Yazarın ağırlıklı olarak üzerinde durduğu Kanak kavramının açılımı yapılarak, Kanak kimliği ve dili ele alınmıştır. Bu bağlamda yazarın kaleme aldığı bu çalışmayla kültürlerarasılığa olan katkısı tespit edilmeye çalışılmıştır. Emine Sevgi Özdamar ın da hayatı ve eserlerine kısaca değindikten sonra, Berlin Üçlemesi nin ikinci romanı olarak değerlendirilen Die Brücke vom Goldenen Horn adlı eseri üzerinde durulmuştur. Eser incelemesinde, romanın kültürlerarası boyutu ve içerisinde yer alan yabancılaştırma unsurları tespit edilmiştir. 4

BÖLÜM 1: KÜLTÜR VE KÜLTÜRLERARASILIK Kültürlerarası Edebiyat kavramı, özellikle 2000 li yıllardan itibaren Almanya da kullanılmaya başlandı. Tabi ki kültürlerarası edebiyatı sadece Almanya ile sınırlandırmamak gerekir. Çeşitli kültürlerin kesiştiği sınırlar içerisinde, birbirinden farklı kökenlere sahip yazarların ürettiği eserlerin mevcut olduğu yerlerde, kültürlerarası edebiyattan söz edilebilir. Ancak kültürlerarası edebiyata geçmeden önceden, kültürlerarası edebiyatın merkezinde tartışılan kavramları kısaca açıklamak gerekir. 1.1. Kavramlar Günümüzde kültürlerarası edebiyatın merkezinde birçok kavram üzerinde durulmaktadır. Bu kavramlar arasında kültür, kültürlerarasılık (Alm. Interkulturalität), çok kültürlülük (Alm. Multikulturalität), trans-kültürlülük (Alm. Transkulturalität), yabancılık (Alm. Fremdheit), melezlik (Alm. Hybridität) ve üçüncü alan (Alm. Dritter Raum), en çok üzerinde durulan kavramlar arasında yer almaktadır. Küreselleşme sürecinde insanlar bulundukları olumsuz ortam ve koşullardan daha iyi bir yaşama kavuşabilmek amacıyla, refahın daha yüksek olduğu ülkelere göç etmişlerdir. Birbirinden farklı kültürlerin kesiştiği bu noktalarda sosyal bilimciler birçok araştırma yapmış ve halen yapmaya devam etmektedir. Farklı kültürlerin karşılaşmasının geçici bir süreç olmadığı anlaşıldığında, araştırmacılar da gözlemlediklerini açıklayabilmek amacıyla ya farklı bilimlerde yer alan mevcut kavramların içeriklerini değiştirmiş ya da yeni kavramlar üretme yoluna gitmişlerdir. Kullanılan bu yöntem, kültürlerarası edebiyatın merkezinde yer alan kavramlar için de geçerlidir. Küreselleşme sürecinde göç hareketleriyle gündeme gelen çok kültürlülük, kültürlerarasılık, melez kültür ve buna benzer kavramlar, modaya uymak amacıyla ortaya atılan kavramlar değildir. Bu kavramlar oluşan gerçekliğe tepki göstermek üzere ortaya çıkmışlardır (Blioumi, 2002: 28). Son yıllarda edebiyat bilim ve kültür bilim çalışmalarının da birbirlerinden ayrıldığı görülmektedir. Bu bağlamda yeni olarak değerlendirilen kültürlerarasılık, çok 5

kültürlülük, trans-kültürlülük, melez kültür gibi yeni kavramlar edebiyat alanında da tartışılmaya sunulmuştur (Blumentrath ve diğ., 2007: 7). Her alanda olduğu gibi, yukarıda bahsi geçen kavramlarda da içerik bakımından farklılıklar söz konusudur. Görüş ve modellerde nasıl çeşitlilik meydana geliyorsa, kullanılan kavram ve terminolojilerde de temel farklılıklar meydana gelmektedir. Bilimsel alandaki iletişimde, içerik bakımından farklılık gösteren kavramlar yüzünden engellerle karşılaşılmaktadır (Hoffman, 2006: 7). Bu nedenle yukarıda bahsi geçen kavramların tanımını yaparken, tek bir görüş üzerinde durmamaya özen göstermeye çalıştım. 1.1.1. Kültür Kültür kelimesinin etimolojik yapısını incelediğimizde tarım anlamına gelen Latince cultura kelimesinden geldiği görülmektedir. Bunun yanında yakın zamanda ruh ve beden temizliğini kasteden bakım anlamında da kullanılmıştır. Kültür kavramının bugünkü anlamına kavuşması, ancak 19. yüzyıldan sonrasına denk gelmektedir. (Blumentrath ve diğ., 2007: 13). Bir toplumun benliğini oluşturan ve onu diğer toplumlardan ayıran özelliklerin tamamı, o toplumun kültürüdür. Kültürü tek bir tanımla sınırlandıramayız. Günümüze kadar kültürün tanımı, birçok bilim adamı tarafından farklı şekillerde tanımlanmaya çalışılmış ve bu halen de devam etmektedir. Bu nedenle kültür ile ilgili yapılan tanımlardan sadece birkaçını burada belirtilmiştir. Alman Edebiyatı uzmanı Helmut Birkhan a göre kültür, ortak normların ve adetlerin tümüdür. Buna o norm ve adetlerin temelinde yatan teoriler ve onların maddi bileşenleri de dahildir (Aytaç, 2005: 8). Helmut Birkhan, kültür kavramını toplumun belirlediği ortak kurallarla ve onların örfleriyle tanımlamaya çalışmış, hatta bunların oluşmasındaki kaynakları da tanıma dahil etmiştir. Kültür, insanlar tarafından yerine getirilen bilgi, inanç, ahlak, sanat, adalet, gelenek gibi normların tamamından oluşmaktadır. Buna göre sosyal çerçeve içerisinde insanoğlu tarafından üretilen her şeyin kültürün birer yapı taşı olduğu anlaşılmaktadır. Kültür ile ilgili bir diğer tanımda Umberto Eco tarafından yapılmıştır. Eco ya göre 6

kültür, temel algı birimlerinden ideolojik sistemlere kadar her alanda içeriğin parçalara ayrılma yoludur. Eco kültür tanımını yaparken, insanoğlunun yaşamında yer alan her şeyi, yaptığı tanımın içerisine dahil etmiştir. Eco ya göre kültür, insanların yaşamında yer alan her şeyin yine kendileri tarafından sınıflandırma biçimidir. Eco nun temel algı birimlerinden kastı, yukarı aşağı, aydınlık karanlık gibi kategoriler, iyi kötü ve demokratik demokratik olmayan sınıflandırmalardan ise ideolojik sistemler kastedilmektedir (Blumentrath ve diğ., 2007: 14). Michael Hofmann, Kültürlerarası Edebiyat Bilim adlı çalışmasında kültür kavramını açıklamaya çalışırken Clifford Geertz, Terry Eagleton ve Doris Bachmann-Medick in kültür tanımlarına değinmiştir. Geertz, kültürü insanın içerisine bulaştığı anlam ağına benzetirken; Eagleton belirli bir grubun yaşam tarzını oluşturduğu değer, gelenek, inanç gibi normların tamamı olarak tanımlar. Medick ise kültürü, yazılanların veya konuşulanların dışında metinlerin konumu olarak tanımlamaktadır (Hofmann, 2006: 9). Geertz in desteklediği kültür tanımını, daha çok semiyotik bir tanım olarak kabul edilmektedir. Geertz e göre insan, insanların kendisi tarafından oluşturulan anlam ağına sıkı sıkıya bağlıdır; kültür de bahsi geçen bu ağdan ibarettir (Blumentrath ve diğ., 2007, 14). Öte yandan Hofmann, Clifford Geertz, Terry Eagleton ve Doris Bachmann-Medick in yaptığı kültür tanımlarının yanı sıra Herder in tanımına da yer vermektedir. Herder e göre kültür, bir toplumun sosyal grup olarak kimliklerinin gelişmesi için gerekli tinsel ve sanatsal eylemlerin tamamıdır (Hofmann, 2006: 9). Blumentrath, Herder in kültür tanımının içerik bakımından modern kültüre uygun olmadığını dile getirir. Bunu dile getirirken Wolfgang Welsch tarafından Herder in kültür tanımına getirilen eleştiriyi göz önünde bulundurur. Welsch, Herder tarafından yapılan kültür tanımında, kültürün kapalı bir küreye veya otonom bir adaya benzetildiğini; toplumun mülki ve dilsel yayılımının da onunla eş değer olması gerektiğini savunmaktadır. Oysa kültür, sadece içe dönük farklılıklar göstermemektedir. Dışa dönük, yani diğer kültürlerle birçok bağlantısı olduğunu da görülmektedir (Blumentrath ve diğ., 2007: 16-17). 7

Tarihte biraz geriye doğru gittiğimizde, farklı toplumların dönem dönem birbirleriyle kesiştiğini ve bu aşamada aralarında gerçekleşen her türlü alışverişin kendi kültürleri üzerinde de etkisi olduğu görülmektedir. Bu nedenle Welsch in Herder tarafından yapılan kültür tanımına getirdiği eleştiri uygun karşılanmaktadır. Herhangi bir kültürün diğer kültürlerle etkileşim halinde olduğunu savunan diğer bir isimde Konrad Köstlin dir. Köstlin e göre, günümüzde her kültürün geçmişinde göç hareketleri ve fikir, nesne ve insan paylaşımı bulunmaktadır. Toplum, kendisini ne kadar homojen olarak tanımlasa da göç süreciyle oluşan bu durum onları çok kültürlü yapmaktadır (Köstlin, 2007: 365). Köstlin gibi Hofmann da, toplumların homojen bir kültüre sahip olmadığını, toplumu oluşturan bireylerin ideolojilerine, cinsiyetlerine, sosyal yaşantılarına ve benzer kriterlere göre birbirinden farklı kültürel öğeler taşıyabileceklerini dile getirmektedir (Hofmann, 2006: 10). Welsch, Köstlin ve Hofmann ın bahsettiği gibi homojen bir kültürün varlığını bile düşünemeyiz. Her ne kadar haritalar üzerine sınırlar çizilmiş olsa da, günümüzde farklı kültürlerin birbirleri ile etkileşim halinde oldukları bir gerçektir. Farklı toplumların birbirleriyle kesişmeleri ya da günümüzde sıkça rastlanan, ekonomik koşulları daha ferah olan ülkelere göç eden insanlar beraberlerinde kendi kültürlerini de getirmektedirler. Đçerisinde farklı kültürleri barındıran toplumlar üzerinde yapılan araştırmalarda kültürlerarasılık, çok kültürlülük veya transkültürlülük gibi kültür ile bağlantılı yeni kavramların ortaya çıkmasını sağlamıştır. Kültürlerarasılık, çok kültürlülük veya trans-kültürlülük kavramları üzerinde birçok görüş bulunmaktadır. Kimileri bu kavramları eş değer görürken, kimileri bunları ayrı ayrı sınıflandırmaktadır. Hatta bazı kesimler bir kavramı yok sayarken diğerini ön plana çıkartmaya çalışmaktadır. 1.1.1.1. Kültürlerarasılık (Interkulturalität) Kültürlerarasılık, iki veya daha fazla kültür arasındaki ilişkiyi tanımlamaktadır. Günümüzde kültür ve edebiyat bilim alanlarında yapılan araştırmalarda karşımıza sıkça çıkan kavramlardan biridir. 8

Kültürlerarasılık, tek kültür algısının getirdiği sıkışıklıktan kurtulmak için bir yöntemdir. Bu sayede kültürlerarasılık, modern topluma daha dikkatli ve anlayışlı bir şekilde yaklaşılır (Chiellino, 2007: VII). Modern toplumlar üzerinde yapılan her çalışmanın kültürlerarasılık kavramından bağımsız olması beklenilemez. Bilimsel alanda yapılan çalışmaların da kültürlerarası boyutları mevcuttur. Kültürlerarasılık, farklı kültürlerarası ilişkilerin felsefi ve kültürel görüş ve fikirlerini içeren bir kavram (Baytekin, 2006: 80) olarak da tanımlanabilir. Kültürlerarasılık, iki (veya daha fazla) öznenin karşılaştığı konum üzerinde durur. Kültürlerarasılığın görüngüsü içerisinde kesin sınırların kaybolduğu ve karşılaşma sürecinde yenilerinin oluştuğu bir ara mekan (Alm. Zwischenraum) tanımlanmaktadır (Hofmann, 2006: 12). Hofmann, kültürlerarasılığın ara mekanlar üzerinde yoğunlaştığını dile getirirken, Görling bir adım daha ileri gider ve kültürlerarasılığın sadece ara mekanlar üzerinde yapılan çalışmalardan ibaret olmadığını belirtir. Görling e göre kültürlerarasılık, sadece olası kültürel oluşumlar arasındaki ara mekanları araştırıp sorgulamakta, diğer yandan kültürlerarası birimleri de tutarsız sonuçlar olarak algılamakta, yani kültürlerarası olarak içeride de yeni birimler aramaktadır (Blioumi, 2002: 29). Günümüzde kültürlerarasılık kavramı, farklı perspektiflerden bakılsa da birçok bilim dalında yerini almış bulunmaktadır. Gelişen teknolojiye paralel olarak toplumlar arasındaki sınırların yavaş yavaş ortadan kalkması, iki veya daha fazla toplum arasında gerçekleşen iktisadi ve kültürel alışverişler, kültürlerarasılık kavramının önemini arttırmaktadır. Kültürlerarasılık, son yıllarda özellikle Almanya da birçok bilimin temelinde merkez bir kavram olarak yerini almaktadır. Özellikle 80 li yıllardan bu yana edebiyat bilimi çatısı altında ele alındığında Kültürlerarası Germanistik kapsamında merkezi bir kavram sayılan ve DaF ın bir alanı olarak ele alınan kültürlerarasılık kavramı, günümüzde kültürlerarası edebiyat biliminin de temel konsepti sayılmaktadır (Esselborn, 2007: 12). Öte yandan Alman Edebiyatı nda son yıllarda Alman ve yabancı kökenli yazarların eserlerinde kültürlerarası imgelere yer vermesi, roman kahramanlarının köken yönüyle 9

çeşitlilik göstermesi, roman içerisinde yer alan olayların, kültürlerarası sürecin oluşturduğu ara mekanlarda gerçekleşmesi ve bu mekanların sadece Almanya ile sınırlı kalmaması, edebiyat alanında kültürlerarasılığın önemini daha da arttırmaktadır. 1.1.1.2. Çok Kültürlülük (Multikulturalität) Kültürlerarasılık kavramının yanında çok kültürlülük kavramına da toplum üzerine yapılan çalışmalarda sıkça rastlanılmaktadır. Çok kültürlülük, belirli sınırlar içerisinde iç içe veya yan yana yaşayan ve kültürleri farklılık arz eden bireyler için kullanılan bir kavramdır. Çok kültürlülük gibi kavramlar hem gerçekliğin kültürleştirilmesini, hem de yabancıyla olan tartışmanın kabullenmesinde vurgulanmaktadır (Chiellino, 2007: 373). Günümüz modern toplumların homojen bir yapıya sahip olmaması ve sürekli dışarıya açık olması nedeniyle, kültür kavramı bu toplumları tanımlamaya yeterli gelmediği için çok kültürlülük kavramı ortaya atılmıştır. Çok kültürlülük kavramı birçok çevreden kabul görse de, kavramla ilgili eleştirilerde bulunan araştırmacılar da yok değil. Özellikle bunlardan biri de Welsch dir. O, günümüzde sıkça kullanılan, aynı toplumun içerisinde birbirinden farklı kültürlerin birlikte ve yan yana varlığını sürdürdüğünü, bununla birlikte bu kültürlerden her birinin kendi içinde kapalılık ve homojenlik oluşturduğunu iddia eden çok kültürlülük kavramını eleştirmektedir (Blumentrath ve diğ., 2007: 16). Welsch çok kültürlülük kavramını ne kadar eleştirse de, çok kültürlülük kavramının günümüzde birçok çevre tarafından kullanıldığı bir gerçektir. Kültür ve edebiyat bilim çalışmalarında çok kültürlülük kavramına sıkça yer verilmektedir. Hatta son zamanlarda Almanya ve kendisi gibi çok kültürlü bir ortama sahip olan diğer ülkelerde çoğunlukla yabancı kökenli yazarların eserlerinde çok kültürlü bir hikayeye yer vermesi, kültürlerarası edebiyat ve çok kültürlü edebiyat kavramlarının oluşmasına ve gelişmesine katkıda bulunmaktadır. 1.1.1.3. Trans-Kültürlülük (Transkulturalität) Kültürlerarasılık ve çok kültürlülük kavramları yanında bir de trans-kültürlülük kavramı bulunmaktadır. Trans-kültürlülük iç farklılıkların ve karmaşık olan modern 10

kültürlerin sonucu meydana gelmektedir (Welsch, 1999). Welsch, trans-kültürlülük kavramını öne sürerken, bu kavramı eleştirdiği çok kültürlülük kavramına alternatif olarak düşünmüştür (Blumentrath ve diğ., 2007: 16). Çok kültürlülük kavramını uygun bulmayan Welsch e göre trans-kültürlülük, birbirinden farklı veya birbirlerinin tamamen zıttı olan iki kültürün karşılaşmasının sonucunda aralarındaki sınırların yok olmasıyla oluşmaktadır (Wikipedia, 2009). Kültürlerarasılığın aksine trans-kültürlülükte ara mekan söz konusu değildir. Her ikisinde de sınırlar yok olmasına rağmen, kültürlerarasılıkta iki kültürün iç içe geçmesi sonucu yeni bir sınır çizilmekte, yani ara mekan oluşturulmaktadır. Esselborn, Welsch in trans-kültürlülük kavramını ortaya atmasının nedenini sosyal homojenleşme, etnik temelleşme ve kültürlerarası sınırlardan bahseden Herder in klasik kültür kavramına karşılık ve günümüzdeki kültürlerin göç, ekonomik/kültürel bütünleşme ve bağımlılık nedeniyle melez kültür (Alm. hybride Kulturen) olarak görülmesine bağlamaktadır (Esselborn, 2007: 13). Fiili olarak kültürlerimiz, homojenliklerini yitiren, geleneksel sınırlarını aşan ve transkültürel olarak tanımlanan yeni bir şekle girmiştir. Günümüzde kültürel ilişkiler geniş ölçüde çeşitlilik ve iç içe geçmiş olarak tanımlanmaktadır (Blumentrath ve diğ., 2007: 16-17). Trans-kültürlülüğün oluşumunda kültürler arasındaki sınırların kalkmasıyla yeni bir evrensel kültür oluşmamaktadır. Aksine içerisinde trans-kültürel imgeler taşıyan birey ve topluluklar oluşmaktadır (Wikipedia, 2009). Kültürlerarasılık ve trans-kültürlülük kavramlarının aksine çok kültürlülük belirli sınırlar üzerine kurulu bir kavramdır. Birçok çevre tarafından kültürlerarasılık kavramı, çok kültürlülüğü ve trans-kültürlülüğü açıklayan bir üst kavram olarak kabul edilmektedir (Blumentrath ve diğ., 2007: 53). Elimden geldiği kadar açıklamaya çalıştığım kültürlerarasılık, çok kültürlülük ve transkültürlülük kavramlarının ayrılığı konusunda bilimsel çevrelerde her hangi bir uzlaşmanın olmadığı görülmektedir. Her ne kadar biri diğerinin yerine konulmaya çalışılsa da, kültürlerarasılık kavramının birçok bilim dalında yer aldığı ve diğer iki kavramdan daha çok kullanıldığı bir gerçektir. 11