Çocuk Psikiyatrisinde Ölçütler / Ölçekler ÖLÇME ARAÇLARININ KULLANIMI İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR Dr. Sabri Hergüner ÖLÇME ve DEĞERLENDİRME Ölçme: Bir olayın belirli bir yöntemle gözlenip, gözlem sonuçlarının sembollerle (özellikle sayı olarak) ifade edilmesidir. Ölçek: Belirli bir özelliği ölçmek için hazırlanmış ve birimleri hep aynı olan ölçme araçlarıdır. Değerlendirme: Ölçme sonuçlarından bir anlam çıkarmak ve ölçülen durumlar hakkında bir değer yargısına ulaşmaktır. Elde edilen ölçümlerden bir anlam çıkarmak için söz konusu ölçümlerin bir ölçüt ile karşılaştırılması gerekir. Ölçme nesnel bir durum iken değerlendirme öznel bir durumdur. Başka bir ifade ile ölçme bir tanımlama, değerlendirme ise bir yargılama işlemidir. Ölçmede elde edilen sonuç değişmezken, değerlendirme kişiden kişiye değişir. Örneğin; kişinin tartılması sonucu 80 kg olması bir ölçme iken; şişman olması bir değerlendirmedir. PSİKİYATRİDE KULLANILAN ÖLÇME ARAÇLARI (1) Hastanın derecelendirdiği ölçekler (self-rated scales): Öz bildirim ölçekleri, gözden kaçabilecek hafif düzeydeki belirtilerin ortaya çıkarılmasında daha duyarlıdırlar. Ayrıca bireyin öznel durumlarının daha doğrudan bir şekilde ve kolayca değerlendirilmesini sağlar. Diğer avantajları ise daha az zaman gerektirmesi, büyük örneklemlere kolayca uygulanabilmesidir. (2) Hastayı bilen kişinin derecelendirdiği ölçekler (informant-rated scales): Yakın akrabalar, öğretmenler, eğitmenler gibi hastayı yakından tanıyan kişiler tarafından derecelendirilen ölçeklerdir. Avantajları hastanın doğal ortamında sergilediği davranış ve tutumları, kişiler arası ilişkileri ve performansını değerlendirebilmesidir. (3) Klinisyenin doğal ortam gözlemlerini derecelendirmesi (clinician-rated scales): Bu ölçekler hastanın bir etkinlikteki gözlemine dayanır. Gözlenen ortam, hastayı bilen kişinin derecelendirdiği ölçeklerdeki kadar doğal değildir ancak daha objektiftir. Bu ölçekler özellikle okul öncesi çocuklar için faydalı ve kullanışlıdır. (4) Klinisyenin derecelendirdiği görüşmeler (clinician-rated interviews): Bu ölçekler hasta veya bilgi veren kişilere uygulanan yapılandırılmamış, yarı yapılandırılmış ya da yapılandırılmış görüşmelere dayalı olarak doldurulur. Görüşme esnasında görüşmeci açık sorular sorar ve ölçeği tamamlamada klinik yargısını kullanır. - 1 -
Ölçme Araçlarının Kullanımı İle İlgili Temel Kavramlar ÖLÇME ARAÇLARININ PSİKOMETRİK ÖZELLİKLERİ Ölçmede amaç, ölçme konusu olan özellik bakımından bireyler, olaylar ya da nesneler hakkında değerlendirme yapmak ve elde edilen değerlendirme sonuçlarına dayanarak belirli kararlar vermektir. Verilen kararların doğruluğu ve uygunluğu, kararların dayandığı değerlendirme sonuçlarına dolayısıyla da değerlendirmede kullanılacak olan ölçüm sonuçlarına ve ölçeğin uygunluğuna bağlıdır. Doğru ve hatasız sonuçlar verecek bir ölçme aracının kapsaması gereken dört temel özellik bulunmaktadır; (1) Standartlaştırma: Yorum hatasının en aza indirgenmesini ve değerlendirmeye ilişkin normların oluşmasını sağlar. Bir ölçek kullanılırken göz önünde bulundurulması gereken bazı özellikleri içermektedir. Ölçeğin kim tarafından doldurulacağı, doldurulması gereken süre, deneğin yaş sınırları, deneğin en düşük eğitim düzeyi bu özelliklerden bazılarıdır. Böylece ölçeğin uygulama ve puanlama işlemlerinin aynılığı ve değişmezliği belirlenir. Standartlaştırılmış bir ölçekten elde edilen puan karşılaştırılabilir ya da yorumlanabilir. Ölçek kalitesi standardize edilene kadar ölçme aracının maddeleri analiz edilir ve tekrar gözden geçirilir. Standardize edilen ölçeğin yöntemi, puanlaması ve yorumlaması açık bir şekilde belirtilmelidir. Bu şekilde standardize edilen ölçeklere objektif ölçekler denir. (2) Nesnellik: Değerlendirme aracının bireysel hatalardan kurtulmasında nesnellik vazgeçilmez bir özelliktir. Açık uçlu sorulardan oluşan bir ölçekte nesnellik çoktan seçmeli bir ölçeğe göre daha düşüktür ve daha yüksek düzeyde bireysel hatalar beklenir. (3) Güvenilirlik: Ölçme aracının tekrarlayan ölçümlerde, ölçülen özelliği tutarlı ve hep aynı şekilde ölçme becerisidir. Güvenirlilik ile ölçeğin değişken hatasının üstesinden gelinir. (4) Geçerlilik: Ölçme aracının ölçülmek istenen özelliği doğru ve tam olarak ölçebilme becerisidir. Sabit hataların üstesinden gelmeyi sağlar. GÜVENİLİRLİK ve GEÇERLİLİK Bir ölçme aracının geçerli sayılabilmesinin ilk koşulu onun güvenilir olmasıdır. Güvenilirliği olmayan bir ölçme aracının geçerliliği de yoktur. Ancak ölçme aracının güvenilir olması onun geçerli olduğu anlamına da gelmez, geçerli olmadan da güvenilir olabilir. Buna karşın geçerli olan bir ölçme aracı güvenilir olmak zorundadır. Ölçme aracının geçerli ve güvenilir olması birbirinden bağımsız düşünülemez, her iki özelliğin olmasıyla ölçek anlam ve değer kazanır. A. Güvenilirlik (reliability) Güvenilirlik, bir ölçme aracının ölçtüğü özelliği doğru olarak ölçebilme derecesidir. Başka bir ifade ile ölçme aracının ölçtüğü özelliği ya da özellikleri ne derecede bir kararlılıkla ve tutarlılıkla ölçmekte - 2 -
Çocuk Psikiyatrisinde Ölçütler / Ölçekler olduğunun göstergesidir. Aynı ve/veya farklı zamanlarda ölçek maddelerine verilen yanıtların tutarlılığı veya değişmezliği ölçeğin güvenilirliğidir. Bir ölçme aracının ölçümlerine birçok nedenden dolayı hata karışabilir. Güvenilirlik ile ölçeğin değişken hatasının üstesinden gelinir. Güvenilirlik hatalardan arınırlık düzeyidir. Ölçme sonucunda hata miktarı düştükçe güvenilirlik artar, hata miktarı arttıkça güvenilirlik azalır. Ölçme araçlarının güvenilirlik düzeyleri güvenilirlik analizi ile belirlenir. Güvenilirlik en iyi şekilde 0.00 dan +1.00 a kadar değişen güvenilirlik katsayısı (r) ile ifade edilir. Ölçme aracının güvenilirlik katsayısı 1 e ne kadar yakınsa güvenilirlik o kadar yüksek, 0 a ne kadar yakınsa güvenilirlik o kadar düşük olur. Yani, 1 rakamı tam uygun (güvenilir) bir ilişkiyi gösterirken; 0 rakamı tesadüfî bir ilişkiyi gösterir. Başka bir ifadeyle r değeri 1 e yaklaştıkça hata payı azalır, 0 a yaklaştıkça hata payı artar. Güvenirlik katsayısı hiçbir zaman tam 0.00 ya da tam +1.00 olmaz. Çünkü ölçme sonuçlarına az da olsa bir miktar hata mutlaka karışır, o yüzden tam +1.00 değeri almaz. Aynı şekilde ölçmelerin tamamına hata karışamayacağı için tam 0.00 değeri almaz. Genel olarak tanısal değerlendirmelerde 0.90, tarama ölçeklerinde 0.80 düzeyindeki güvenilirliğin kabul edilebilir en düşük düzey olduğu belirtilmektedir. Ölçme araçlarının güvenilirlik düzeylerini belirlemek için kullanılan bazı yöntemler şunlardır; a. Test-yeniden test güvenilirliği (test-retest reliability): Ölçek aynı örneklem grubuna farklı zamanlarda, mümkün olan aynı koşullarda iki defa uygulanır ve elde edilen puanlar arasındaki ilişki incelenir. Böylece ölçeğin zaman içindeki değişmezlik özelliği yani istikrarlılığı değerlendirilir. İki uygulamadan elde edilen ölçüm değerleri arasındaki korelasyon katsayısı ölçeğin test-yeniden test güvenilirliğini verir. Ölçek ilk uygulamada verilen cevapları anımsamayı önleyecek kadar uzun, fakat ölçülecek özellikte önemli değişmeler olmasına izin vermeyecek kadar kısa bir zaman aralığında tekrarlanmalıdır. b. Eşdeğer (paralel) ölçek güvenilirliği (alternative-form reliability): Ölçeğin eşdeğer bir formu daha geliştirilerek aynı deneklere uygulanır. İki ölçeğin eşdeğer olabilmesi için kapsamlarının, yapılarının, zorluk derecelerinin, yönergelerinin, puanlamalarının, madde sayılarının ve yorumlamalarının aynı olması gerekir. Ancak eşdeğer ölçek geliştirmek oldukça zor olduğundan paralel ölçek güvenilirliği daha seyrek kullanılan bir yöntemdir. c. Derecelendiriciler arası güvenilirlik (inter-rater reliability): Aynı örneklemdeki bireyleri değerlendiren farklı değerlendirmeciler arasındaki uyumu gösterir. Puan olarak uyum sağlanamayan maddeler iyi tanımlanmamış ya da ayırt edilmesi güç yapıları gösterir. d. İçsel güvenilirlik (iç tutarlılık) (internal consistency): Ölçeğin içerdiği maddelerin kendi aralarındaki ilişkisini değerlendirir. Ölçekte yer alan maddeler birbirleriyle karşılıklı ilişki içinde olup bir bütün oluşturmalıdır. İç tutarlılık katsayısının yüksek bulunması, ölçme aracındaki - 3 -
Ölçme Araçlarının Kullanımı İle İlgili Temel Kavramlar maddelerin homojen bir yapıyı ölçmekte olduğunu gösterir. Böylece ölçekteki maddelerin aşağı yukarı aynı şeyi ölçtüğü ortaya konmuş olur. i) Kuder-Richardson güvenilirliği: Ölçek maddelerinin homojen olduğu ve sadece iki seçeneğin (örneğin; doğru/yanlış) bulunduğu ölçeklerde kullanılır. Tüm maddelerin birbirleriyle ve ölçeğin tamamıyla olan iç tutarlılığı incelenir ii) Cronbach alfa güvenilirlik katsayısı: İkiden fazla cevap seçeneği olan ölçeklerde kullanılabilen bir iç tutarlılık bulma yöntemidir. Cronbach alfa katsayısı, ölçekte yer alan maddelerin varyansları toplamının genel varyansa oranlanması ile bulunan bir ağırlıklı standart değişim ortalamasıdır. iii) Yarıya bölme (iki yarım test) güvenilirliği (split-half reliability): Ölçek maddeleri ya seçkisiz ya da tek-çift madde numaralarına göre iki yarıya bölünür ve ölçeğin iki yarısı arasındaki ilişki incelenir. Bu yöntemin temel varsayımı ölçek içindeki tüm maddelerin aynı özelliği ölçtüğü yönündedir. Böyle bir varsayım geçerli değilse, bu yöntem uygulanamaz. B. Geçerlilik (validity) Bir ölçme aracının geçerli sayılabilmesinin ilk koşulu onun güvenilir olmasıdır. Güvenilirlik, geçerlilik için gerekli koşul olmasına rağmen yeterli değildir. Ölçüm sonuçlarının ne kadarıyla ölçüm hatasını yansıttığı sorusuna yanıt verebilmek için ölçme aracının geçerliliğinin de saptanmasına gerek vardır. Geçerlilik, sabit hataların üstesinden gelmeyi sağlar. Bilimsel araştırmalarda geçerliliği sınanmamış bir ölçüm aracının değerinden söz edilemez. Geçerlilik bir ölçme aracının, ölçmeyi amaçladığı özelliği doğru ve isabetli ölçebilme derecesidir. Değerlendirme aracının amaca uygunluğunu ve/veya özgünlüğünü araştırır. Geçerliliği değerlendirirken ölçümün amacının bilinmesi gerekir. Böylece ölçme aracının gerçekten ölçülmek istenen davranışı ya da kavramı ölçüp ölçmediği incelenir. Bir ölçeğin ölçülmek istenen davranışı ne denli doğru ölçtüğünün göstergesi, geçerlilik katsayısıdır. Geçerlilik katsayısı, ölçekten elde edilen değerlerle ölçeğin kullanış amacına yönelik belirlenen ölçüt ya da ölçütler arasındaki ilişki katsayısıdır ve 1.00 ile +1.00 arasında değerler alır. İlişki katsayısı ne kadar yüksekse ölçek belirlenen amaca o kadar yüksek hizmet ediyor demektir. Geçerlilik katsayısının düşük bulunması, sadece ölçekten elde edilen değerlerle ölçüt değerleri arasındaki ilişkinin zayıflığından kaynaklanmaz, aynı zamanda elde edilen değerlerin güvenilirliklerinin tam olmayışından da kaynaklanabilir. Bu nedenle geçerlilik katsayıları güvenilirlik katsayılarıyla birlikte yorumlanır. Bir ölçeğin geçerliliğini belirlemede çeşitli yöntemler kullanılır. Bu yöntemler ölçeğin ne amaçla kullanılacağına, uygulandığı gruba, uygulama ve puanlama biçimine bağlı olarak değişir. Bu nedenle - 4 -
Çocuk Psikiyatrisinde Ölçütler / Ölçekler geçerliliği saptanmış bir ölçeğin farklı özelliklere sahip örneklemlere uygulandığında geçerliliğine yeniden bakılması gerekir (geçerlilik sağlaması/cross validation). Bir ölçme aracının geçerliliği çeşitli yöntemlerle incelenir. Bu geçerlilik yöntemleri şunlardır; a. Ölçüt bağımlı (ölçütsel) geçerlilik (criterion-related validity): Ölçekten elde edilen puan ile başka bir dış ölçüt arasındaki (aynı zamandaki veya gelecekteki) ilişkiyi inceler. Hem geçerliliğe hem de güvenirliliğe katkısı vardır. İki alt grubu bulunmaktadır; eşzamanlı geçerlilik ve ön kestirim geçerliliği. aynı zamandaki ilişkiyi eşzamanlı geçerlilik, gelecekteki ilişkiyi ise ön kestirim geçerliliği inceler. i) Eşzamanlı (birlikte / uyum) geçerlilik (concurrent validity): Geçerliliği sınanan ölçek ile birlikte geçerliliği daha önceden ortaya konmuş ve aynı alanda kullanılan başka bir ölçek uygulanır ve iki ölçek arasındaki bağıntıya bakılır. Elde edilen korelasyon katsayısı, ölçeğin eş zamanlı geçerliliğini gösterir. ii) Ön kestirim (kestirimsel / yordama) geçerliliği (predictive validity): Önce ölçme yapılır ve ileride ortaya çıkacak bir davranışla ilişkisi incelenir. Burada ölçüt, ölçme yapıldıktan sonra ortaya çıkacak davranıştır, bu nedenle ölçme ile ölçütün elde edilmesi arasına bir zaman süresi girer. Tedaviye yanıt, hastalığın gidişi gibi ölçütler ön kestirim geçerliğinde kullanılan ölçütlerdendir. Özgüllük, ölçeğin sağlıklı grup içinde hasta olmayanları hasta olanlardan ayırt etme becerisidir ve doğru negatiflik ile gösterilir. Duyarlılık, ölçeğin hasta grubu içinde hasta olanları hasta olmayanlardan ayırt etme becerisidir ve doğru pozitiflik ile belirlenir. b. Yapı (Kavram) geçerliliği (construct validity): Ölçme aracının ölçtüğünü iddia ettiği yapıyı ve kavramı ne derecede doğru ölçebildiğini gösterir. Bir ölçeğin benzer diğer ölçeklerle nasıl kesiştiğini ve ilişkisiz başka ölçeklerden nasıl farklı olduğunu inceler. Değişik tanı gruplarına değişik ölçekler uygulanır ve söz konusu ölçeğin ne derecede ayırt edici özellik taşıdığı, ne derecede diğer ölçeklerle örtüştüğü belirlenir. i) Örtüştürücü (birleşen) geçerlilik (convergent validity): Ölçeğin, ölçülen özellikle ilişkili olduğu düşünülen başka bir ölçekle arasındaki yüksek uyumu inceler. ii) Ayrıştırıcı (ayırt edici) geçerlilik (discriminant validity): Ölçme aracının, ölçülen özellikle ilişkili olmadığı düşünülen değişkenlerle arasındaki uyumsuzluğu inceler. iii) Faktör geçerliliği: Faktör analizine dayanmaktadır. Ölçeğin araştırılan konuyla ilgili alanları ne ölçüde kapsadığını ortaya koyar. Maddeler arasındaki ilişkilerin incelenmesi sonucu birbirleriyle çok yüksek ilişki gösteren maddeler bir araya gelerek çeşitli davranışsal - 5 -
Ölçme Araçlarının Kullanımı İle İlgili Temel Kavramlar kümeler/boyutlar oluşturulur Böylece ölçek içindeki ana alanlar belirlenir. Faktörlerin ortaya çıkmasında temel bileşenler tekniği ve varimax yöntemi kullanılmaktadır. c. Kapsam (içerik) geçerliliği (content validity): Ölçek içeriğinin amaca uygun olup olmadığını, maddelerin araştırılan alanı ölçüp ölçmediğini ve hedeflenen alanı yeterli düzeyde değerlendirip değerlendirmediğini inceler. Kapsam geçerliliği, ölçek maddelerinin ölçülmek istenen davranış alanını yeteri düzeyde kapsayıp kapsamadığını gösterir. Bir ölçeğin kapsam geçerliği mantıki ve istatistikî yoldan olmak üzere iki türlü incelenebilir. i) Mantıki yoldan ölçeğin kapsam geçerliliğini araştırmak: Ölçüm konusu kavramsal olarak tanımlanır. Tanımlanan kavram doğrudan ölçüye vurulamayacağı için ölçekteki her maddenin ve bunların dağılımının ölçüm konusunu örnekleyip örneklemeyeceği araştırılır. Ölçek maddelerinin içeriği ve niteliği ölçülmesi amaçlanan davranış alanını temsil ediyor mu? sorusuna yanıt aranır. Konuyla ilgili kaynaklar gözden geçirilerek ve ölçeğin soru örüntüsü incelenerek belirlenir. ii) İstatistikî yoldan ölçeğin kapsam geçerliğini araştırmak: İlgilenilen alanda daha önceden geliştirilmiş olan ve ilgilenilen alanın geçerli ölçüsü olarak kabul edilen standart bir ölçek ve yeni geliştirilen ölçek aynı anda bireylere uygulanır ve bireylerin her iki ölçekten aldıkları puanlara göre ilişki katsayısı hesaplanır. Bu işlem, ölçüt alınan ölçeğin kapsamının geçerli olduğu varsayımına dayanır. Ölçek uyarlaması: Başka ülkelerde geliştirilen ve kullanılan ölçeklerin uyarlama çalışmaları üç aşamada gerçekleştirilir: İlk aşamada ölçek maddeleri Türkçeye çevrilir ve dil eşdeğerliği değerlendirilerek kullanılması amaçlanan kitle tarafından anlaşılabilecek bir dil yapısının kazandırılması sağlanır. İkinci aşamada çeviri formun psikometrik nitelikleri incelenir. Uygun teknikler kullanılarak testin güvenilirliği ve geçerliliği sınanır. Son aşamada uyarlanmış ölçeğin kültüre bağlı nitelikleri incelenir. Çeviri test ile özgün formun dil normları ve faktör yapıları karşılaştırılır. Kaynaklar 1. Aydemir Ö, Köroğlu E. Psikiyatride Kullanılan Klinik Ölçekler. Ankara: Hekimler Yayın Birliği, 2009. 2. Bulduk S. Psikolojide Deneysel Araştırma Yöntemleri. İstanbul: Çantay Yayınevi, 2003. 3. Ebrinç S. Psikiyatrik derecelendirme ölçekleri ve klinik çalışmalarda kullanımı. Klinik Psikofarmokoloji Bülteni 2000;10: 109 116. 4. Ercan İ, Kan İ. Ölçeklerde güvenirlik ve geçerlik. Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi 2004; 30 (3): 211 216. - 6 -
Çocuk Psikiyatrisinde Ölçütler / Ölçekler 5. Güleç H. Psikiyatride psikometri: Temel kavramlar. Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar 2009; 1: 175 186. 6. Mitchell JE, Crosby RD, Wonderlich SA, Adson DE. Elements of Clinical Research in Psychiatry. Washington DC, USA: American Psychiatric Press, 2000. 7. Öner N. Türkiye de Kullanılan Psikolojik Testlerden Örnekler: Bir Başvuru Kaynağı. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, 2008. - 7 -
Ölçme Araçlarının Kullanımı İle İlgili Temel Kavramlar - 8 -