Gaziantep Yöresindeki Köylü Kadınlarda Odun Dumanı Maruziyetinin Solunum Sistemi Üzerine Olan Etkilerinin Araştırılması

Gaziantep Yöresindeki Köylü Kadınlarda Odun Dumanı Maruziyetinin Solunum Sistemi Üzerine Olan Etkilerinin Araştırılması Ayten FİLİZ, Öner DİKENSOY Gaziantep Üniversitesi Tıp Fakültesi Göğüs Hastalıkları Anabilim Dalı, GAZİANTEP ÖZET Bu çalışma Gaziantep civarındaki 5 köyde, sigara içmeyen kadınlarda, ekmek pişirme sırasında uzun süreli odun dumanına maruz kalma ile kronik bronşit ve kronik havayolu darlıkları arasındaki ilişkiyi araştırmak amacı ile yapıldı. 1998 Ekim ayı içerisinde Gaziantep civarındaki toplam 5 köye gidilerek 40 yaş ve üzerinde olan 332 kadın çalışmaya dahil edildi. Tüm olgulara sorgulama, fizik muayeneleri ve solunum fonksiyon testleri yapıldı. Olgular kronik bronşitle uyumlu semptomları ve solunum fonksiyon testlerinde FEVı değeri %75 in altında olup olmamasına göre 3 gruba ayrıldı. Grup 1 olarak sınıflandırılan %73.49 olgu (n= 244) normal olarak değerlendirildi. Grup 2 olarak sınıflandırılan %11.44 olguda (n= 38) basit kronik bronşit olduğu tespit edildi. Grup 3 olarak sınıflandırılan % 15.06 olguda (n= 50) ise kronik bronşit olduğu tespit edildi. Sonuç olarak ekmek pişirme sırasında odun dumanına maruz kalınması ile kronik hava yolu hastalıkları arasında ilişki olduğu ve bu ilişkinin maruz kalma süresi ve yoğunluğuna bağlı olduğu tespit edildi. ANAHTAR KELİMELER: KOAH, odun dumanı, kadın, SFT SUMMARY EFFECTS OF WOOD SMOKE EXPOSURE TO RESPIRATORY SYSTEM IN VILLAGER WOMEN IN GAZİAN- TEP This study was conducted to search for the relationship between wood smoke exposure and chronic airway diseases among nonsmoker women in the rural region of Gaziantep. Study was performed in October 1998 and 332 women villager older than 40 years of age were included. A questionnaire which is designed for epidemiological surveys were applied to all cases, followed by physical examinations and spirometric measurements. According to the evaluation of questionnaires and spirometric measurements cases were separated into three different categories. 73.49% of cases were normal, 11.44% of cases had symptoms for chronic bronchitis and 15.06% of cases had chronic obstructive airway disease categorised as grup I, grup II and grup III respectively. We conclude that wood smoke exposure plays an important role in the formation of chronic airway diseases depending on the intensity and duration. KEY WORDS: COPD, wood smoke, woman, PFT 237

Filiz A, Dikensoy Ö. GİRİŞ Odun tüm dünyada yaygın olarak kullanılan bir yakıt maddesidir. Amerika Birleşik Devletleri ve gelişmiş Avrupa ülkelerinde halen ısınma amaçlı kullanılırken, gelişmekte olan ülkelerde ısınma ve özellikle de yemek pişirme amacıyla kullanımı çok daha fazladır (1,2). Yetmişli yılların başlarında, gelişmekte olan ülkelerde kırsal alanlarda yaşayanlara yönelik yapılan epidemiyolojik çalışmalarda, kronik bronşit sıklığının gelişmiş ülkelerdekinden daha fazla olduğu, kadın/erkek oranının ise gelişmiş ülkelerdekinin aksine eşit olduğu gözlenmiştir (3,4). Bu ilginç gözlem, araştırmacıları kronik bronşit etyolojisinde rol oynayan sigara dışında bir etken aramaya yöneltmiş, yapılan araştırmalar bu ülkelerde biomass denilen işlenmemiş doğal yakıt maddelerinin uygun olmayan soba ve ocaklarda çok yoğun olarak kullanıldığını ortaya çıkartmıştır (2,5,6). Ancak, sorun daha çok gelişmekte olan ülkelerde yaygın olduğundan, bu konudaki araştırmalar sayıca azdır ve yeterli değildir. Ülkemizde özellikle odun ve tezek Doğu ve Güneydoğu Anadolu da kırsal yerleşim bölgelerinde en çok kullanılan yakıt maddeleridir. Bu yörelerimizde yaşayan köylü kadınlar küçük yaşlardan beri sadece yemek yaparken değil, ekmek yapmak içinde hiçbir yalıtımı ve baca sistemi olmayan ekmek ocakları karşısında saatlerce oturarak odun dumanına direk ve yoğun miktarlarda maruz kalmaktadırlar. Bu konuda ülkemizde yapılmış araştırma sayısı yok denecek kadar azdır (7). Kliniğimize yöremizden müracaat eden köylü kadınlarda kronik bronşit ve obstrüktif akciğer hastalıklarına sık rastlanması nedeniyle ve de ülkemizdeki ilk çalışmalardan birisi olacağı düşüncesiyle böyle bir saha çalışması yapılması planlanmıştır. GEREÇ ve YÖNTEM Çalışma 1998 Ekim ayı içerisinde birbirini takip eden 2 hafta sonu Cumartesi ve Pazar günleri yapıldı. Gaziantep Üniversitesi Tıp Fakültesi Göğüs Hastalıkları Kliniği nde görevli 2 öğretim üyesi uzman doktor, 1 asistan doktor ve 2 solunum fonksiyonları teknisyeni, ayrıca Gaziantep Üniversitesi Kadın Sorunlarını Araştırma ve Uygulama Merkezi (GÜKAMER) üyesi olan 5 kadından oluşan bir ekiple Gaziantep civarındaki, merkezden uzaklığı 10-25 km arasında değişen 5 köye gidildi. Köyler coğrafi, sosyal ve ekonomik özellikleri yönünden benzeri karakterlere sahipti. Toplam olarak 5 köyden 40 yaş üzeri 332 olgu çalışmaya alındı. Çalışmaya alınan olgu sayısının her köydeki toplam 40 yaş üzeri kadın nüfusun en az %70 i olması amaçlandı. Olgular çalışma yerine geldiklerinde ilk olarak boy, kilo ölçümleri yapılıp ayrı odalarda sorgulamaya alındı. Sorgulamalar ekipteki GÜKAMER üyesi kadınlar tarafından yapıldı. Sorgulama elemanlarına sorgulama şekli ve sorular hakkında daha önceden eğitim verildi, fakat çalışmanın amacından bahsedilmedi. Sorgulamada, olguların kimlik bilgileri, ikametleri, eğitim ve ekonomik durumları, sigara ile temasları, yemek, ısınma, ekmek yapma, çamaşır yıkama sırasında kullandıkları yakıt türü ve maruz kalma sürelerini değerlendirmeye yönelik British Medical Research Council tarafından hazırlanmış anket formunun modifiye edilmiş ve iyi derecede İngilizce bilen bir göğüs hastalıkları uzmanınca Türkçe'ye çevrilmiş şekli kullanıldı (8). Sorgulama sonrası olguların ekipteki doktorlar tarafından tıbbi hikayeleri alındı ve fizik muayeneleri yapıldı. Bunu takiben solunum fonksiyonları teknisyenleri tarafından ayrı bir odada solunum fonksiyon testleri (SFT) yapıldı. Solunum fonksiyon testleri American Thorax Society (ATS) standartlarına uyan spirobank (Ocean&MIR) test cihazı kullanılarak yapıldı. Testler nasıl yapılacağı gösterildikten sonra her olguya teknik olarak yeterli 3 değer elde edilene kadar tekrarlandı (9). FEV 1 (birinci saniyedeki zorlu ekpirasyon volümü) değeri %75 in altında olan 65 olgu daha ayrıntılı inceleme için kliniğe davet edildi. Bu olgulara ilave olarak akciğer radyogramları, tam kan sayımları, reverzibilite testleri, arter kan gazları analizi yapıldı. Bu olgular içinde akciğer grafisinde parankimal opasiteler gibi anomalisi olan, sol kalp yetmezliği bulguları olan, FEV 1 değerinde %15 reverzibilitesi olanlar (toplam 15 olgu) çalışma dışında bırakıldı. Bunlara ilaveten çalışma sırasında aktif bir solunum sistemi enfeksiyonu olan, bilinen veya tespit edilen ilave kalp veya diğer bir akciğer hastalığı (bronşektazi, bronş astması, tbc vs.) olan olgular da çalışma dışında bırakıldı (toplam 38 olgu). Olgular semptom ve solunum fonksiyonlarına göre üç gruba ayrıldı. Hiç semptomu olmayan ve FEV 1 değeri normalin %75 inin üzerinde olan (normal grup) olgular grup 1, birbirini takip eden iki yıl boyunca bir yılda en az üç ay ve bu üç ayında çoğu 238

Gaziantep Yöresindeki Köylü Kadınlarda Odun Dumanı Maruziyetinin Solunum Sistemi Üzerine Olan Etkilerinin Araştırılması günlerinde öksürük, balgam, şikayetleri olan (basit kronik bronşit grubu) ve FEV 1 değeri normalin %75 inin üzerinde olan olgular grup 2, hem kronik bronşitle uyumlu semptomu olan hem de FEV 1 değeri normalin %75 inden küçük olan (kronik bronşit grubu) olgular grup 3 olarak belirlendi (10). Halen sigara içmekte olan veya hayatının bir döneminde sigara içmiş olgular sayıca az olduğundan çalışma kapsamı dışında bırakıldılar (n= 13). Evinde sigara içen en az bir birey bulunan (oğlu veya eşi) olgular pasif içici olarak belirlendiler. Öğrenim dereceleri ve evdeki ortalama aylık gelir düzeyi sosyoekonomik durumun belirleyicileri olarak kaydedildi. Ekmek pişirme sırasında olguların odun dumanına maruz kalma yoğunluğu saat/hafta ve toplam maruz kalma süresi yıl olarak kaydedildi. Bir yılda maruz kaldığı süreyi saat olarak (saat/yıl) belirlemek için saat/hafta değeri, bir yıldaki hafta sayısı olan 52 ile çarpıldı. Ekmek pişirilen ocaklar, hemen tüm evlerde bahçe içinde, topraktan yapılmış, taban alanı 6-9 m 2 arasında değişen, tavanı yerden yaklaşık 3-4 m yükseklikte bacasız odalarda bulunmaktaydı. Ocaklar topraktan yapılmıştı. Ekmek bu toprak ocakların üzerine yerleştirilen yuvarlak içbükey saç levhalar üzerinde yapılmaktaydı. İstatistiki analizler yapılırken Windows için hazırlanmış SPSS 9.0 programı kullanıldı. Yaş, SFT, maruz kalma süreleri gibi değişkenlerin gruplar arasındaki dağılımının anlamlılığını test etmek için tek yönlü varyans analizi, daha sonra aynı değişkenler için grupların ikili olarak karşılaştırılmasında bağımsız iki ortalama arasındaki farkın anlamlılık testi yapıldı. SONUÇLAR Çalışmaya, yaşları 40-85 arasında değişen (ortalama 53.84 ± 10.72) 5 köyden toplam 332 kadın alındı. Olgular ATS kriterlerine göre kronik bronşitle uyumlu semptomları ve solunum fonksiyonlarında obstrüktif tipte bozukluk olması (kronik havayolu darlığı) özelliklerine göre 3 gruba ayrıldı (10). Grup 1 olarak sınıflandırılan %73.49 olguda (n= 244) sorgulama sonucu kronik bronşitle uyumlu bir semptom saptanmazken yapılan solunum fonksiyon testlerinde FEV 1 değeri %75 den yüksekti. Grup 1 deki olguların yaşları 40-80 arasında ortalama; 52.83 ± 9.71 idi. Grup 2 olarak sınıflandırılan %11.44 olgunun (n= 38) sorgulama sonucu kronik bronşitle uyumlu semptomları olduğu tespit edildi, ancak solunum fonksiyon testlerinde FEV 1 değerleri %75 den yüksekti. Grup 2 deki olguların yaşları 40-70 arasında ortalama; 55.47 ± 8.22 idi. Grup 3 olarak sınıflandırılan %15.06 olgunun (n= 50) sorgulama sonucu kronik bronşitle uyumlu semptomları vardı ve solunum fonksiyon testlerinde FEV 1 değerleri %75 den düşüktü. Grup 3 deki olguların yaşları 40-80 arasında ortalama; 60.82 ± 9.63 idi. Tüm gruplarda okuryazar olmayanlar çoğunlukta olup, öğrenim durumu en iyi olanlar 1 kişi hariç (ortaokul) ilkokul mezunuydu. Gruplara göre olguların demografik verilerinin dağılımı Tablo 1 de gösterilmiştir. Olguların hiçbiri hayatlarının hiçbir döneminde sigara içmemişti. Pasif sigara içimi olan olgu sayısı grup 1 de 144 kişi (%59.1), grup 2 de 17 kişi (%44.73), grup 3 de 31 kişi (%62) idi. Tablo 2 köylere göre olgu dağılımını, olgu sayısının toplam 40 yaş üstü kadın nüfusa oranını ve köylerin sosyoekonomik durumlarını özetlemektedir. Köylerden çalışmaya katılan olgu sayıları ve köylerin sosyoekonomik durumları birbirine yakındı. Her köyden çalışma kriterlerine uygun olan nüfusun %70'ine yakınının çalışmaya katılımı sağlanmıştır. Olguların %29.2 si yemek pişirmek için sadece odun kullanırken, %43 ü sadece LPG gaz, %27.7 si ise çeşitli yakıt türlerini kullanmaktaydı. Isınmak için sadece odun kullananlar %58.1, sadece kömür kullananlar %7.2, çeşitli yakıt türlerini kullananlar ise %34.6 idi. Çamaşır yıkamak için sadece odun kullananlar %56.6, sadece LPG gaz kullananlar %11.7, çeşitli yakıt türlerini kullanalar ise %31.6 idi. Çalışma gruplarında ekmek pişirme dışında kullanılan yakıt türlerinin gruplara göre dağılımı Tablo 3 de özetlenmiştir. Yaş ortalamaları grup 1 den grup 3 e doğru artmaktaydı. Yaş ortalamaları arasındaki bu fark istatistiki yönden anlamlıydı (Tablo 4). Gruplar ikişerli olarak kendi aralarında karşılaştırıldığında tüm gruplar arasında istatistiki yönden anlamlı fark olduğu görüldü. Grup 1 ve grup 2 nin yaş ortalamaları arasındaki fark diğer karşılaştırmalara göre daha az anlamlıydı (p< 0.05) (Tablo 5). Gruplar saat/hafta olarak ekmek pişirme sırasında odun dumanına maruz kalma yoğunlukları yönünden karşılaştırıldığında 3 grup arasında istatistiki 239

Filiz A, Dikensoy Ö. Tablo 1. Araştırma grubunda; FEV 1 değerlerine göre belirlenen grupların bazı sosyodemografik özellikleri ve maruziyet dağılımı (Gaziantep'te 5 köy, 1998). Grup 1 (n= 244) Grup 2 (n= 38) Grup 3 (n= 50) Yaş (yıl) 52.83 55.47 60.82 Boy (cm) 151.43 152.13 150.54 Kilo (kg) 67.50 72 64.96 FEV 1 (%ortalama) 91.53 87.76 65.88 Pasif sigara içici (n) 144 (%59.01) 17 (%44.73) 31 (%62) Öğrenim durumu Okur-yazar 20 (%8.19) 6 (%15.78) 1 (%2) Okur-yazar değil 221 (%90.57) 28 (%73.68) 49 (%98) İlkokul mezunu 2 (%0.81) 4 (%10.52) - Orta ve üzeri 1 (%0.40) - - ODMKY (saat/hafta) 1.68 2.05 2.77 TEPS, (yıl) 35.21 37.52 44.80 EPS, (saat/yıl) 87.36 106.6 144.04 n: Sayı, ODMKY: Odun dumanına maruz kalma yoğunluğu, TEPS: Toplam ekmek pişirme süresi, EPS: Ekmek pişirme süresi Tablo 2. Çalışmaya alınan köylerin sosyo-ekonomik durumları ve 40 yaş üzeri kadın nüfusun dağılımı. Köy A Köy B Köy C Köy D Köy E Sayı (%) Sayı (%) Sayı (%) Sayı (%) Sayı (%) Çalışmaya alınan olgu 71 (69.60) 55 (63.21) 65 (58.55) 78 (65) 63 (67.74) Çalışma alınmayan olgu 12 (11.76) 7 (8.04) 11 (9.9) 15 (12.5) 8(8.6) >40 y toplam kadın nüfus 102 87 111 120 93 Öğrenim durumu Okur-yazar değil 63 (88.75) 49 (85.45) 62 (95.39) 67 (85.9) 57 (90.47) Okur-yazar 7 (9.85) 4 (5.45) 2 (3.07) 8 (10.29) 5 (7.94) İlkokul 1 (1.4) 2 (3.63) 1 (1.54) 3 (3.81) - (-) Orta ve üzeri - (-) - (-) - (-) - (-) 1 (1.59) Aylık gelir, TL 172 milyon 199 milyon 169 milyon 165 milyon 196 milyon olarak anlamlı fark olduğu gözlendi (Tablo 4). Gruplar kendi aralarında ikişerli olarak karşılaştırıldığında grup II ve III arasında bu yönden anlamlı fark olmadığı gözlendi (Tablo 5). Ekmek pişirme süreleri yıl olarak karşılaştırıldığında 3 grup arasında istatistiki olarak anlamlı fark olduğu gözlendi (Tablo 4). İkişerli karşılaştırmalarda grup 1 ve grup 2 arasında anlamlı fark gözlenmedi, ancak grup 1 ile grup 3 ve grup 2 ile grup 3 arasında anlamlı fark olduğu gözlendi (Tablo 5). TARTIŞMA Çalışmamızdan elde ettiğimiz veriler uzun süreli odun dumanı maruziyetinin kronik hava yolları darlığı ve kronik bronşitle ilişkili olabileceğini desteklemektedir. Her ne kadar çalışmamız bugüne kadar bu alanda yapılan nadir saha çalışmalarından biri ise de eksikleri vardır (3-5,11-15). Çalışmamız olgu kontrollü olarak yapılamamıştır. Bunun sebebi köylerde yaşayan kadın nüfus arasında ekmek pişirmemiş yada hayatının bir döneminde odun duma- 240

Gaziantep Yöresindeki Köylü Kadınlarda Odun Dumanı Maruziyetinin Solunum Sistemi Üzerine Olan Etkilerinin Araştırılması Tablo 3. Çalışma gruplarında ekmek pişirme dışında kullanılan yakıt türlerinin gruplara göre dağılımı (Gaziantep, 1998). Yemek pişirme Isınma Çamaşır yıkama Odun LPG Karışık Odun Kömür Karışık Odun LPG Karışık Sayı (%) Sayı (%) Sayı (%) Sayı (%) Sayı (%) Sayı (%) Sayı (%) Sayı (%) Sayı (%) Grup 1 68 (27.8) 114 (46.7) 62 (25.5) 130 (53.2) 21 (8.6) 93 (38.2) 130 (53.3) 29 (11.9) 85 (34.8) (n= 244) Grup 2 7 (18.4) 14 (36.8) 17 (44.8) 27 (71) 1 (2.6) 10 (26.4) 23 (60.5) 5 (13.2) 10 (26.3) (n= 38) Grup 3 22 (44) 15 (30) 13 (26) 36 (72) 2 (4) 12 (24) 35 (70) 5 (10) 10 (20) (n= 50) Toplam 97 (29.2) 143 (43) 92 (27.8) 193 (58.1) 24 (7.2) 115 (34.7) 188 (56.6) 39 (11.7) 105 (31.7) (n= 332) Satır % verilmiştir, n: Sayı. Tablo 4. Gruplarda yaş, odun dumanına maruz kalma yoğunluğu ve ekmek pişirme süreleri ortalamalarının istatistiki olarak karşılaştırılması. Yaş ODMKY (saat/hafta) EPS (yıl) Grup Olgu (n) Ortalama SD Ortalama SD Ortalama SD 1 244 52.83 9.71 1.68 1.26 35.21 11.37 2 38 55.47 8.22 2.05 1.6 37.52 9.6 3 50 60.82 9.63 2.77 1.6 44.80 9.57 P değeri < 0.001* < 0.0001* < 0.001* *İstatistiki olarak anlamlı, ODMKY: Odun dumanına maruz kalma yoğunluğu, EPS: Ekmek pişirme süresi, SD: Standart deviasyon Tablo 5. Grupların yaş, odun dumanına maruz kalma yoğunluğu, ekmek pişirme süreleri ortalamalarının istatistiki karşılaştırılması. Yaş ODMKY (saat/hafta) EPS(yıl) Grup 1-Grup 2 p< 0.05* p> 0.05 p> 0.05 Grup 1-Grup 3 p< 0.0001* p< 0.0001* p< 0.0001* Grup 2-Grup 3 p< 0.05* p< 0.05* p< 0.001* *İstatistiki olarak anlamlı, ODMKY: Odun dumanına maruz kalma yoğunluğu, EPS: Ekmek pişirme süresi nına maruz kalmamış hemen hiç kimse olmamasıydı. Hastane ortamından seçilecek bir kontrol grubunun ise uygun olmayacağı düşünüldü. Daha önce yapılmış çalışmalarda da hastane ortamından kontrol veya olgu grubu seçilmesinin sahadan seçilmesi kadar sağlıklı olmayacağından bahsedilmiştir (10). Çalışmamızın bir diğer eksiği de ekmek pişirilen ortamlar da havadaki partikül miktarının ölçülememiş olmasıdır. Ancak çalışmaya alınan köylerin şehirden ve sanayi bölgelerinden uzakta olması nedeniyle olguların hava kirliliğinden etkilenme olasılığının minimal olduğu düşünüldü. Ayrıca çalışma yapıldığı sırada havalar sıcak olduğundan sobalar yakılmaya başlanmamıştı. Çalışmada sonuçları etkileyebilme ihtimali olabilecek bir diğer durum maruziyet sürelerinin belirlenmesi oldu. Olguların tamamına yakınının eğitim seviyesi çok düşük olduğundan bu konuda özel çaba sarf edilerek mümkün olanın en iyisi yapılmaya çalışıldı. 241

Filiz A, Dikensoy Ö. Çalışmamızda basit kronik bronşit sıklığı (sadece semptom olup SFT'si normal olanlar) %11.44, kronik bronşit (hava yolu obstrüksiyonu olanlar) sıklığı ise %15.06 olarak tespit edildi. Bu oranlar daha önce gelişmekte olan ülkelerde yapılan çalışmalarda alınan sonuçlarla uyumluydu (4,11,15). Ancak bu konuda yapılmış prevalans çalışmalarının sayıca çok az olduğunu söylemekte yarar görmekteyiz. Yeni yapılmış bir çalışmada Albalak ve arkadaşları Bolivyalı sigara içmeyen köylülerde kronik bronşit sıklığını içerde yemek pişirenlerde %22, dışarıda yemek pişirenlerde ise %13 olarak bildirdiler (15). Bu çalışmada solunum fonksiyonları yapılmamıştı. Bu nedenle kronik bronşitle uyumlu şikayeti olanlar kronik havayolu daralması yönünden değerlendirilmemişti. Bizim çalışmamızda grup 3 içine alınan olgularında aynı zamanda kronik bronşitle uyumlu semptomları olduğu göz önüne alınırsa %26.5 gibi bir oran elde edilir ki bu oran Albalak ve arkadaşlarının içerde yemek pişirenlerde elde ettikleri orana yakın hatta biraz daha yüksektir. Ancak bizim çalışmamızın 40 yaş üstü kadınlarda yapıldığı Albalak ve arkadaşlarınca yapılanın ise 20-40 yaş arası kadın ve erkeklerde yapıldığı unutulmamalıdır. Bu çalışmada içerde diye nitelendirilen mutfak tanımlaması bizim çalışmamızdaki köylülerin ekmek pişirdikleri yerin tanımlaması ile çok benzeşmekteydi. Olgularımızın tümünün sigara içmeyen kadınlar olduğu dikkate alındığında kronik bronşit ve kronik havayolu darlığı saptanan olgu oranlarının gelişmiş ülkelerde sigaraya bağlı olduğu bildirilen kronik obstrüktif akciğer hastalıkları oranlarından (%3-17) daha fazla olduğu görülmektedir (16). Her ne kadar olgularımızın 192 si (%57.83) pasif içici olarak kaydedilmişse de grup 3 ve grup 1 deki pasif sigara içiciliği oranlarının birbirine yakın olduğu görülmüştür (Tablo 1). Ancak buradan hareketle pasif sigara içiminin ilave bir etkisi olup olmadığını söylemek mümkün değildir. Çalışmamızda ekmek pişirme eylemi daha önce yapılmış çalışmalardan farklı olarak yemek pişirmeden farklı ve öncelikli olarak değerlendirmeye alınmıştır. Bunun sebebi yöremizdeki köylerde kadınların ekmek pişirmek için özel günler ayırarak bu günlerde, ilkel ekmek ocakları karşısında direk odun dumanına maruz kalarak saatler geçirmeleridir. Bunun yanında yemek pişirme eylemi günlük olarak yapılmaktaydı ancak bu işlem için sadece odun kullanan olgu sayısı tüm olgular arasında 97 (%29.2), sadece LPG gaz kullanan olgu sayısı ise 143 (%43) idi. Bugün için halen odun ile yemek pişirenlerin sayısı küçümsenemeyecek kadar çok olmakla birlikte LPG gaz kullananların sayısı da gittikçe artmaktadır. Ancak ekmek pişirmek için halen her evde geleneksel ekmek ocakları kullanılmaktadır. Yakıt olarak odun yada biomass kullanımına bağlı olarak oluşan kronik bronşit ve havayolu darlığının, yaş, maruz kalma süresi ve yoğunluğu ile arttığı daha önce yapılan birçok çalışmanın ortak sonucuydu (7,11,12,14-18). Çalışmamızın sonuçları bu düşünceyi destekler nitelikteydi. Gruplarda yaş ortalamalarının grup 1 den grup 3 e doğru arttığı tespit edildi ve yaş ortalamaları arasındaki fark istatistiki yönden anlamlıydı. Gruplar kendi aralarında ikişerli olarak karşılaştırıldığında grup 1-3 ve grup 2-3 arasındaki fark çok anlamlıyken grup 1-2 arasındaki fark daha az anlamlıydı. Buradan hareketle odun dumanı maruziyetine bağlı kronik bronşit oluşumunun özellikle 50 yaşından sonra, kronik havayolu darlıklarının ise 60 yaşından sonra ortaya çıktığı söylenebilir. Ancak maruz kalma yoğunluğunda olabilecek bireysel farklılıklar bu tespitleri değiştirebilir. Nitekim çalışmamızdaki odun dumanına maruz kalma yoğunluğu olarak nitelendirilen saat/hafta oranları arasında da gruplar arasında istatistiki yönden anlamlı farklılıklar vardı. Bu farkın en önemli sebebi evlerdeki nüfus yoğunluğunun farklı olması idi. Kalabalık evlerde daha sık ve daha fazla ekmek pişirilmekteydi. Yani hem odun dumanına maruz kalma süresi (yıl olarak) hem de yoğunluğunun (saat/hafta olarak) kronik havayolu hastalıkları oluşumunda önemli etkisi vardır. Ancak hangisinin ne kadar etkili olduğunun anlaşılması için uzun süreli takibe dayalı çalışmalar yapmak gerekir. Ekmek yapma sırasında olgularımızın tamamı odun kullandığından, bir başka deyişle odun yakıt olarak en fazla ekmek pişirmek için kullanıldığından, sonuçlarımızda odunun diğer sebeplerle kullanımı veya diğer yakıt türlerinin ilave etkileri olup olmadığı araştırılmamıştır. Ancak bu oranlara göz atıldığında grup 3 de tüm işlemler sırasında odunun en fazla kullanılan yakıt olduğu görülmektedir. Isınmak için tüm gruplarda büyük çoğunlukla odun kullanılmaktadır. Odun dumanına maruz kalmanın sadece yemek pişirme sırasında değil evde sobada 242

Gaziantep Yöresindeki Köylü Kadınlarda Odun Dumanı Maruziyetinin Solunum Sistemi Üzerine Olan Etkilerinin Araştırılması yakılması durumunda da kronik bronşit için bir risk oluşturabileceği bildirilmiştir (2). Ayrıca diğer yakıt türlerinin de daha düşük oranda olmak üzere benzeri etkiye yol açabileceği bildirilmiştir (12,14). Bu ilişkilerin ortaya çıkarılmasına yönelik daha detaylı çalışmalar yapılabilir. Sonuç olarak, klasik ekmek ocaklarında ekmek pişirmek odun dumanına yoğun bir şekilde maruz kalmaya sebep olduğundan, sigara içmeyen köylülerde önemli oranlarda kronik havayolu hastalıkları oluşmasına sebep olmaktadır. Oluşan patolojinin derecesi maruz kalma süresi ve yoğunluğu ile direk olarak ilişkilidir ve basit kronik bronşitten kronik havayolu daralmasına kadar değişmektedir. Konuya ilişkin gerekli önlemlerin alınabilmesine referans olması açısından bu çalışma ve öncesinde yapılmış olanlardan elde edilecek tecrübe ve bilgiler ışığında daha detaylı ve daha fazla olgu içeren çalışmaların muhakkak yapılması gerektiğine inanıyoruz. KAYNAKLAR 1. Barış İ. Biomass ve solunum sistemi. In: Barış İ (ed). Solunum hastalıkları temel yaklaşım. 2. baskı Ankara: Türkiye Akciğer Hastalıkları Vakfı 1995;485-7. 2. Timothy V, Koenig L, Koenig JQ. Wood smoke: Emissions and noncancer respiratory effects. Ann Rev Public Health 1994;15:133-56. 3. Woolcock AJ, Blackburn CRB, Freeman MH et al. Studies of chronic (non-tuberculous) lung disease in New Guinea Populations. The nature of the disease. Am Rev Respir Dis 1970;102:575-90. 4. Anderson HR. Chronic lung disease in the Papua New Guinea Highlands. Thorax 1979;34:647-53. 5. Boleij JSM, Ruigewaard P, Hoek F et al. Domestic air pollution from biomass burning in Kenya. Atmospheric Environment 1989;23:1677-81. 6. Pierson WE, Koenig JQ, Bardana E. Potential adverse health effects of wood smoke. West J Med 1989;151:339-42. 7. Demirtaş N, Seyfikli Z, Topçu S. Sivas bölgesinden hastanemize başvuran kadın hastalarda geleneksel biomass kullanımı ile KOAH arasındaki ilişki. Solunum Hastalıkları 1999;10:148-55. 8. Medical Research Council. Standardized questionnaires on respiratory symptoms. BMJ 1960;2:1665. 9. American Thoracic Society. Lung function testing: selection of reference values and interpretative strategies. Am Rev Respir Dis 1991; 144:1202-18. 10. American Thoracic Society. Standards for the diagnosis and care of patients with chronic obstructive pulmonary disease. Am J Respir Crit Care Med 1995;152:77-120. 11. Pandey MR. Domestic smoke pollution and chronic bronchitis in a rural community of the Hill region of Nepal. Thorax 1984;39:337-9. 12. Behera D, Jindal SK. Respiratory symptoms in Indian women using domestic cooking fuels. Chest 1991;100: 385-8. 13. Brauer M, Bartlett K, Pineda JR et al. Assessment of particulate concentrations from domestic biomass combustion in rural Mexico. Environ Sci Technol 1996;30:104-9. 14. Behera D, Jindal SK, Malhotra HS. Ventilatory function in nonsmoking rural Indian women using different cooking fuels. Respiration 1994;61:89-92. 15. Albalak R, Frisancho AR, Keeler GJ. Domestic biomass fuel combustion and chronic bronchitis in two rural Bolivian villages. Thorax 1999:54:1004-8. 16. Ball P, Make B. Acute exacerbations of chronic bronchitis: an international comparison. Chest 1998;43:949-54. 17. Dennis RJ, Maldonado D, Norman S et al. Woodsmoke exposure and risk for obstructive airways disease among women. Chest 1996;109:115-9. 18. Perez-Padilla R, Regalado J, Vedal S et al. Exposure to biomass smoke and chronic airway disease in Mexican women. A case control study. Am J Respir Crit Care Med 1996;154:701-6. Yazışma Adresi Öner DİKENSOY Gaziantep Üniversitesi Tıp Fakültesi Göğüs Hastalıkları Anabilim Dalı 27030/GAZİANTEP 243