SU KAYNAKLARI Su çevrimi, yeryüzünde, yer altýnda ve atmosferde suyun bulunmasýný ve hareketlerini anlatýr. Yeryüzündeki ve atmosferdeki su sürekli hareket halindedir. Buz halden sývý hale, sývý halden buhar haline ve buhar halinden tekrar sývý haline dönen suyun bu hareketi süreklidir. (Su çevrimini okyanuslardan baþlatmak alýþkanlýk olmuþ ise de kesin baþlama noktasýný söylemek doðru deðildir.) Su çevrimini harekete geçiren güneþ, okyanuslardaki suyu ýsýtýr, ýsýnan su da buharlaþarak atmosfere karýþýr. Yükselen hava akýmlarý, su buharýný atmosferin troposfer tabakasý içinde yukarýya kadar taþýr, orada bulunan daha soðuk hava bulutlar içinde yoðunlaþmaya neden olur. Hava hareketleri bulutlarý dünya çevresinde hareket ettirir. Bulut içinde bulunan su buharý tanecikleri soðuma sonucu bir araya gelerek büyürler ve yaðýþ olarak gökyüzünden yeryüzüne düþerler. Kar olarak yeryüzüne düþen yaðýþlarýn bir bölümü donmuþ su kütleleri halinde binlerce yýl kalabilecek olan buzullar þeklinde kutuplarda ve yüksek daðlarda birikebilir. Ilýman iklimlerde ilkbahar geldiðinde çoðu zaman kar örtüleri erir ve eriyen su, toprak yüzeyinde akýþa geçer ve bazende sellere neden olur. Yüzey sularýnýn bir kýsmý okyanuslara ve nehirlere ulaþýrken bir kýsmý ise sýzma sonucu yer altý sularýný besler. Yer altý sularýnýn bir bölümü kaynak sularý halinde tekrar yeryüzüne çýkabilir. Sýð yer altý sularýný bitki kökleri alabilir ve bu su bitkilerin yapraklarýndaki terlemeyle tekrar atmosfere verilir. 50
Tatlý su ~ % 3 Okyanus ve Deniz ~ % 97 Tatlý sularýn % 68,3 buzullar % 31,4 yer altý suyu % 0,3 ü tatlý yüzey suyudur. Dünya daki Su Daðýlýmý YER ÜSTÜ SULARI Yeryüzündeki bütün sularýn yaklaþýk % 97 sini oluþturan okyanus ve deniz sularý, tuzlu olduðundan içme ve kullanma suyu olarak yararlanma maliyeti çok yüksektir. Nüfus artýþý, sanayileþme ve tarým faaliyetlerinin etkisiyle dünyanýn kýsýtlý yer altý ve yer üstü sularýnýn tükenmesi ve çevre sorunlarýnýn artmasý günümüzün bir gerçeðidir. Su gibi doðal bir kaynaðýn geri dönülemeyecek bir þekilde tüketilmesine engel olmak için bekleyecek zamanýn olmamasý, ülkeleri bu kaynaklarý koruyacak ve kurtaracak teknolojileri geliþtirmeye ve kullanmaya zorlamaktadýr. Deniz suyundan tatlý su elde edilmesi yüksek maliyetine raðmen, günümüzde geliþmeye devam etmektedir. Günümüzde daha çok petrol zengini Orta Doðu ülkeleriyle, geliþmiþ G-8 ülkeleri deniz suyunun arýtýlmasýyla tatlý su elde etmektedir. 51
Göller Karalar üzerinde çanak, tekne ve baþka çukur yerlerde birikmiþ denizle ve okyanusla doðrudan baðlantýsý olmayan durgun su kütlelerine göl denir. Bir yerde göl oluþabilmesi için orada uygun bir çukurun olmasý ve bu çukurda suyun birikmesi gerekir. Göl çanaklarýnýn oluþumunda tektonizma, karstlaþma, setleþme, buzul oymasý gibi birçok faktör etkili olmaktadýr. Oluþumuna Göre Göller Volkanik Göller Volkanik daðlarýn zirvelerinde krater, kaldera denilen çukurluklarda ya da volkanik patlamalar sonucu oluþmuþ maar denilen çukurluklarda oluþan göllerdir. Gölün adý Oluþumu Bulunduðu Yer Nemrut Gölü Krater Doðu Anadolu Meke Tuzlasý Gölü Maar gölü Ýç Anadolu Gölcük Gölü Maar gölü Akdeniz DOÐAL GÖLLER Tektonik göller Volkanik göller Karstik göller Buzul gölleri Set gölleri Tektonik Göller Yer kabuðu hareketleri sonucunda oluþan kýrýlma, kývrýlma, epirojenik alçalma, bükülme olaylarý sonucunda oluþan çukurlarýn sularla dolmasý sonucu oluþmuþ göllerdir. Krater gölü Maar gölü Tektonik bir çukurlukta geliþmiþ bir göl Gölün adý Oluþumu Bulunduðu Yer Manyas Gölü Tektonik Marmara (Balýkesir) Ulubat Gölü Tektonik Marmara (Bursa) Ýznik Gölü Tektonik Marmara (Bursa) Karstik Göller Kalker (kireç taþý), jips (alçý taþý) gibi çözünebilen kayaçlarýn geniþ alanlarda ve kalýn tabakalar halinde bulunduðu yerlerde erime (dolin, uvala,polye) ya da çökmeler (obruk) sonucu oluþan çanaklarýn sularla dolmasý sonucu oluþan göllerdir. Sapanca Gölü Tektonik Marmara (Sakarya Kocaeli) Acýgöl Tektonik Akdeniz (Afyon Denizli) Burdur Gölü Tektonik Akdeniz (Burdur) Eðirdir Gölü Tektonik Akdeniz (Isparta) Beyþehir Gölü Tektonik Ýç Anadolu (Afyon Konya) Eber Gölü Tektonik Ýç Anadolu (Afyon) Hazar Gölü Tektonik Doðu Anadolu (Elazýð) H H Karstik aþýnma sonucu oluþmuþ dolin, uvala, polye ya da obruk denilen farklý geniþlik ve derinliklere sahip çanaklarda sularýn birikip, göl halini almasý için bu çanaklarýn diplerinin killi bir katman gibi suyu geçirmeyen maddelerle týkanmýþ olmasý gerekir. Akdeniz Bölgesi nde Kestel, Avlan, Karagöl, Suðla, Söðüt gölleri ile Ýç Anadolu Bölgesi nde Kýzýlören gölleri karstik oluþumludur. 52
Hýrvatistan da polye tabanýnda oluþmuþ göller Ýzohips haritasý üzerinde heyelan set gölünün oluþumu Buzul Gölleri Moren Set Gölleri Buzul bölgelerinde buzullarýn taþýdýðý materyaller olan morenlerin bir çukurluðun önünü kapatmasý sonucu oluþan göllere moren set gölü denir. Buzul gölleri sirk denilen buzul aþýným çukurlarýnda oluþur. Moren set gölü Buzul aþýndýrmasý sonucu oluþan çukurluklarýn (sirklerin) sularla dolmasý sonucu oluþmuþ göllerdir. Buzul göllerinin kalýcý kar sýnýrýnýn üstünde bulunanlarý yýlýn çok uzun bölümünde donmuþ durumdadýr. Buzul faaliyetleri yüksek enlemlerde bulunan Norveç, Ýsveç, Finlandiya, Grönland Adasý, Kanada ve Alaska nýn kuzeyi, Rusya Federasyonu nun kuzeyindeki adalarda yaygýn olduðu için buzul gölleri de bu alanlarda daha fazla görülür. H Türkiye de buzul gölleri, Cilo, Kaçkar, Uludað, Erciyes, Aðrý, Aladaðlar, Bolkarlar üzerinde bulunur. Alüvyal Set Gölleri Akarsu vadilerinin ya da büyük çukurluklarýn çabuk geliþen birikinti konileri tarafýndan kapatýlmasý sonucu oluþan göllerdir. H Ege Bölgesi nde Bafa (Çamiçi) ve Marmara gölleri, Akdeniz Bölgesi nde Köyceðiz, Ýç Anadolu Bölgesi nde Ankara yakýnlarýnda Mogan ve Eymir gölleri alüvyal set göllerine örnektir. SET GÖLLERÝ Heyelan set gölleri Moren set gölleri Alüvyal set gölleri Volkanik set gölleri Kýyý set gölleri Heyelan Set Gölleri Heyelan sonucu bir yamaçtan kayan kütlenin bir akarsu vadisinin bir bölümünü kapatmasý sonucu oluþan göllerdir. Doðu Karadeniz Bölümü nde Uzungöl, Sera ve Tortum gölleri, Batý Karadeniz Bölümü nde Yedigöller ve Abant Gölü ile Orta Karadeniz Bölümü nde Borabay Gölü heyelan set göllerine Türkiye deki baþlýca örneklerdir. Alüvyal set gölü 53
Volkanik Set Gölü Volkanizma sonucu yeryüzüne çýkan lavlarýn bir çukurluðu týkamasý sonucu oluþan göllerdir. H BÖLÜM: 3 Doðu Anadolu Bölgesi nde Van, Erçek, Çýldýr ve Nazik gölleri volkanik set göllerine örnektir. H Bir gölü çevreleyen arazi dik yamaçlý ve geçirimsiz taþlardan oluþmuþ ise böyle yörelerde yaðmur sularý çok kýsa bir zamanda göle ulaþýr ve kýsa bir süre içinde gölün sularý kabarýr. Örneðin yerþekilleri dýþýnda tüm þartlarý ayný kabul edersek Doðu Karadeniz Bölümü ndeki Tortum Gölü nün, Güney Marmara Bölümü ndeki Ulubat Gölü ne göre daha çabuk kabarmasý beklenir. H Gölün çevresindeki yamaçlar erozyon þiddetinin fazla olduðu alanlar ise göle taþýnan döküntü miktarý artacaðýndan göl çanaðý çevre yamaçlardan taþýnan alüvyonlarla daha çabuk dolar. Volkanik lavlarýn setleþmesi sonucu oluþan bir göl Kýyý Set Gölü (Deniz kulaðý veya lagün) Özellikle iç denizlerin kýta sahanlýðý geniþ kýyýlarýnda koy ve körfezlerin dalga ve akýntýlarýn etkisiyle oluþan kýyý kordonlarý tarafýndan kapatýlmasý sonucunda oluþan göllerdir. Çatalca Kocaeli Bölümü ndeki Büyük ve Küçük Çekmece gölleri ile Durusu (Terkos) gölü kýyý set göllerine örnektir. H H Göle dökülen akarsularýn göl suyuna getirdiði eriyik maddeler bu akarsularýn havzalarýndaki kayaç ve toprak özelliklerine baðlýdýr. Akarsu havzasýnda kolay eriyen kalsiyum, potasyum, fosfat, magnezyum, sodyum içeren kayaçlar yaygýnsa bu akarsularýn taþýdýðý eriyik madde miktarý fazladýr. Tuz Gölü, Türkiye de yýl içinde seviye deðiþikliði en fazla olan göldür. Tuz Gölü nün yüzölçümü yaðýþlara baðlýdýr ve kýyý çizgisini kesin olarak belirlemek zordur. Gölün derinliði çoðu yerde 1 2 metre ve daha az olduðundan çok az bir seviye deðiþmesi gölün yüzölçümünde önemli deðiþiklikler yapmaktadýr. Baraj Gölleri (Yapay Göller) Ýnsanlarýn hidroelektrik üretmek, içme ve kullanma suyu temin etmek, taþkýn kontrolü gibi amaçlarla akarsular üzerinde oluþturduðu yapay set gölleridir. H Hidroelektrik üretimi sadece baraj göllerinde deðil, doðal gölllerde de yapýlabilir, örneðin Türkiye de Tortum, Hazar ve Eðirdir göllerinden enerji üretiminde yararlanýlýr. Ölüdeniz kýyýsýnda bir lagün gölü olmaya çok yakýn bir koy H Bir gölün fazla sularýný boþaltan akarsulara gölün ayaðý (gidegen) denir. Gidegeni bulunan göllerin sularý çoðunlukla tatlý olur. Sularýný yer altýndan deniz ya da okyanusa gönderen göllerin de gidegeni vardýr. Bir göle dökülen akarsuya gelegen denir. Göl suyunun kaybýnda buharlaþma ile göl ayaðýnýn boþalttýðý su en önemli etkiye sahiptir. Manavgat üzerinde Oymapýnar Barajý 54
Baþlýca Barajlarýmýz Fýrat üzerinde: Atatürk, Karakaya, Keban Dicle üzerinde: Devegeçidi, Kralkýzý, Ilýsu Yeþilýrmak üzerinde: Almus, Kýlýçkaya, Suat Uðurlu, Hasan Uðurlu Kýzýlýrmak üzerinde: Hirfanlý, Altýnkaya, Kesikköprü Sakarya üzerinde: Sarýyar barajlarýmýzýn en büyüklerindendir. Gediz üzerinde: Demirköprü Büyük Menderes üzerinde: Kemer Manavgat üzerinde: Oymapýnar Seyhan üzerinde: Seyhan Ceyhan üzerinde: Aslantaþ, Kartalkaya H H Doðu Karadeniz Bölümü nde Çoruh Nehri üzerinde bir kýsmý tamamlanmýþ olan baraj projeleri devam etmektedir. Ana nehir üzerinde 10, yan kollarý üzerinde 17 baraj yapýlacaktýr. Bu barajlarýn yapýlmasýndaki birincil hedefler arasýnda sulanan tarým alanlarýný geniþletmek yoktur. Hidroelektrik üretimi temel amaçtýr. Dünya nýn en iyi rafting parkurlarýndan biri kabul edilen Çoruh Nehri, barajlarýn bitmesiyle raftinge olanaksýz hale gelecektir. Su tutma kapasitesi düþük kayaçlarýn kalýn tabakalar halinde bulunduðu ve geniþ alan kapladýðý alanlardaki (Taþeli ve Teke Platolarý gibi) akarsular üzerinde baraj yapýmý zordur. ETKÝNLÝK Aþaðýdaki göllerin fotoðraflarýný ve oluþumlarýný içeren açýklamalara göre adlarýný altlarýna yazýnýz.... Gölü Volkanizma sonucu oluþan çukurlarda meydana gelen göller... Göl Eriyebilen kayaçlarýn geniþ yer tuttuðu alanda oluþan dolin, uvala, polye ve obruk tabanlarýnda geçirimsiz bir katman bulunluðunda oluþan göller.... Gölü Dalgalarýn bir koyun önünü getirdiði maddelerle kapatmasý sonucu oluþan göller Akarsular Bir yataða baðlý olarak akan sulara, genel olarak akarsu denir. Bu akýþ devamlý da kesintili de olabilir. Devamlý akarsular çoðunlukla nemli bölgelerle parallelik taþýr. Mevsimlik akarsular yýlýn kurak ve yaðýþlý olmak üzere iki mevsime ayrýldýðý yerlerde görülür. Akdeniz ikliminin etkili olduðu bölgelerdeki birçok akarsu mevsimlik akarsudur. Yaðýþlarýn çok az ve zaman bakýmýndan belirsiz olduðu bölgelerde ancak geçici akarsular oluþur. Akarsu Rejimi Bir akarsuyun akýttýðý su miktarýnýn yýl içindeki deðiþimine akarsu rejimi denir. Bir akarsuyun debisinde yýl içinde fazla deðiþme olmuyorsa bu akarsuyun rejimi düzenli, yýl içinde debi deðiþimi fazla ise düzensiz rejime sahiptir. Türkiye de özellikle Doðu Karadeniz Bölümü akarsularý ile Dünya genelinde ise Ekvatoral ve Ilýman Okyanus iklimlerinin görüldüðü alanlardaki akarsular düzenli rejime sahiptir. Akarsularýn bir kýsmý sularýný okyanus ve denize ulaþtýrabilirken yani açýk havza sahipken, bir kýsmý ulaþtýramaz yani kapalý havzaya sahiptir. Marmara, Karadeniz ve Güneydoðu Anadolu bölgelerinde hiç kapalý havza yoktur. Kapalý havzalar Ýç Anadolu ve Doðu Anadolu da geniþ alan kaplar. 55
Akým (m 3 /sn) 75 60 45 30 15 0 E K A O Þ M N M H T A E Aylar Bakýrçay ýn debi diyagramý Ülkemizde yaðmur sularýyla beslenen akarsulara Ege ve Akdeniz bölgesi akarsularý en güzel örnektir. Buralardaki akarsularda kuraklýk ve buharlaþma nedeniyle yazýn debi azalýr, yaðýþlý dönemlerde ve kýþýn debi artar. Akým (m 3 /sn) 75 60 45 30 15 0 E K A O Þ M N M H T A E Aylar Fýrtýna deresi debi diyagramý Kaynaklarýný kar yaðýþlý yüksek daðlýk alanlardan alan akarsularda ilkbahar sonu ve yaz baþýnda debi artar, kýþýn karla örtülü, erimenin fazla olmadýðý dönemlerde debi azalýr. Akým (m 3 /sn) 120 105 90 75 60 45 30 15 0 E K A O Þ M N M H T A E Aylar Kýzýlýrmak ýn debi diyagramý Ülkemizde Fýrat, Dicle, Sakarya, Kýzýlýrmak ve Yeþilýrmak gibi uzunluðu fazla, birçok kol ile beslenen akarsular karma rejime sahiptir. Karma rejimli akarsularýn yýllýk debi grafiklerinde birden fazla maksimum ve minimum deðer vardýr. Akým (m 3 /sn) 150 135 120 105 90 75 60 45 30 15 0 E K A O Þ M N M H T A E Aylar Köprüçay ýn debi diyagramý Ülkemizde özellikle kalker arazinin yaygýn olarak bulunduðu Akdeniz Bölgesi nde kaynak sularýyla beslenen akarsular bulunur. Köprüçay ve Manavgat kaynak sularýyla beslendiði için bu akarsularýn debilerinde yýl içinde çok fazla deðiþiklik görülmez. Kaynak Yaðmur Kar-buz Göller Besleyen Kaynaklar AKARSU Akým Düzenine Göre Döküldüðü Yere Göre Düzenli Düzensiz Deniz Okyanus Göl Bataklýk Açýk havza Kapalý havza 56
YER ALTI SULARI ve KAYNAKLAR Yer altý suyu oluþumunu etkileyen faktörler Yer altý sularýnda kirlenme Yer altý sularýnýn kullaným alanlarý Kaynaklar Yamaç kaynaklarý Vadi kaynaklarý Karstik kaynaklar Fay kaynaklarý Artezyen kaynaklarý Gayzerler Türkiye de kaplýca ve maden sularý Yeryüzüne düþen yaðýþlar, akarsular, dereler ve yüzey sularý halinde akarak okyanus, deniz ve göllere ulaþýrken, bir kýsmý buharlaþarak atmosfere karýþýr ve bulutlarý oluþturduktan sonra soðumanýn devamý sonucunda yaðýþlarý oluþturarak yeryüzüne tekrar döner. Ýþte yeryüzüne dönen bu yaðýþlarýn bitkiler tarafýndan kullanýlmayan göl, deniz ve okyanuslara gitmeyen bölümü geçirimli bölgelerde yer altýna sýzarak yer altý sularýný oluþturur. Yer altý suyu rezervlerini bitip tükenmez kaynaklar olarak deðerlendirmemek gerekir. Bir yöredeki yer altý sularýnýn yýllýk beslenme miktarý hesaplanarak bu kaynaða zarar vermeden çekilebilecek su miktarý yaklaþýk olarak hesaplanabilmektedir. Yer altý sularýnda kirlenme H Karstik bölgeler ve alüvyal ovalarda geçirimlilik yüksek olduðu için yer altý sularý bakýmýndan zengindir. Yer altý sularýný tutan ve ileten kayaç ortamlarýna akifer denir. Yaðýþlarla yeryüzüne düþen sular, yeryüzüne düþtüðü andan itibaren kirlilik oranýnda artýþ olur. Baþlýca kirleticiler hayvansal ve bitkisel artýklar, doðal ve yapay gübreler, tarýmsal ilaçlar ve mikroorganizmalardýr. Bu sularýn yüzeydeki toprak tabakasýndan süzülmesi sýrasýnda zemin özelliklerine baðlý olarak kalitesinde önemli artýþlar olur. Yer altýna sýzan sulardaki maddelerin çoðu süzülür. Sudaki mikroorganizmalar önemli ölçüde azalýrken, CO 2 miktarý artar, oksijen oraný ise azalýr. Yer altý sularýndaki en önemli kirletici endüstriyel ve evsel atýklarýn arýtýlmadan yer altý sularýnýn beslenme alanlarýna verilmesidir. Ergene Havzasý nda ekonomik geliþim faaliyetlerinin yönü hýzla tarýmdan sanayiye kaymaktadýr. Kontrolsüz bir þekilde geliþen sektörler örneðin tekstil sektörünün yer altý suyuna dayalý olarak geliþmesi, yer altý sularýnda bu havzada aþýrý çekilmelere yol açmaktadýr. Yer altý nehri Bir alanda yer altý suyu oluþabilmesi için; Yaðmur, kar, buzul erimesi sonucu oluþan sularýn bir bölümünün yer altýna sýzmasý Kum, çakýl gibi boþluk içeren ortamlar veya kireç taþlarýndan oluþan katmanlarýn olmasý Geçirimli (kumlu, çakýllý) katmanýn altýnda geçirimsiz bir katmanýn olmasý gerekmektedir. Yer altý sularýnýn baþlýca kullaným alanlarý Elektrik enerjisi üretimi: Yer altý sularýndan sýcaklýðý 60 C nin üstünde olanlar elektrik üretimine uygundur. Yüksek sýcaklýktaki jeotermal kaynaklardan yüksek basýnçlý buhar oluþturulduðundan buhar makinelerini iþleterek elektrik enerjisi elde edilmektedir. Türkiye de Ayfonkarahisar-Gecek, Denizli (Kýzýldere, Sarayköy), Aydýn (Germencik), Ýzmir (Seferihisar, Balçova), Kütahya, Sivas þu anda belirlenmiþ en zengin jeotermal alanlardýr. 57
Fakat sadece Denizli-Sarayköy ve Aydýn-Germencik yakýnlarýndaki jeotermal alanlara santral kurulmuþ ve elektrik üretimine geçilmiþtir. Sanayide kullaným: Sýcaklýðý 900 C ve üzerinde olan hidrotermal kaynaklar, sanayide kurutma iþlemlerinde kullanýlabilir. Isýtma iþlerinde kullaným: Merkezi ýsýtma sistemi ile kentlerdeki evler, kamu kuruluþlarý, hava alanlarý, seralar ýsýtýlabilir. Bir kaynaðýn akýmý (debisi): Bir kaynaðýn akýmý, kaynaðý besleyen yer altý su toplama alanýnýn büyüklüðüne ve sýzma þartlarýna baðlýdýr. Su toplama alaný ne kadar geniþ, sýzma ne kadar fazla olursa bir kaynaðýn debisi o kadar fazla olur. Yamaç kaynaklarý Turizm alanýnda kullaným: Türkiye de 1500 ün üzerindeki termal kaynaktan 200 kadarý kaplýca olarak iþletilmektedir ve her geçen gün termal turizme katýlan kaplýca sayýsý artmaktadýr. Balneoterapi, hidroterapi, saðlýk turizmi gibi çeþitli adlar verilen bu turizm biçimi sýcak sularla sýnýrlý deðildir. Ýçme denilen soðuk veya ýlýk þifalý sular ve çamur banyolarý da bu turizm kapsamýndadýr. Yamaç kaynaðý Yamaçlarda geçirimli tabakanýn bir bölümünün yeryüzüne çýktýðý yerlerde oluþur. Türkiye de daðlarýn ve akarsu vadilerinin yamaçlarýnda yaygýndýr. Vadi Kaynaðý Akarsu vadilerinin yeraltý su seviyesine ya da daha derine kadar yarýlmasý sonucu oluþan kaynaklardýr. Vadi kaynaklarý vadi tabanýnýn yamaca yakýn yerlerinde ya da alt kýsmýnda oluþur. Çamur banyosu Kaynak Sulamada kullaným: Yer altý sularý tarýmsal sulamada kullanýlabilir. Ancak kimyasal özellikleri önceden belirlenmeli, tuz ve kireç oraný yüksek olanlar tercih edilmemelidir. Maden suyu olarak kullaným: Yer altý sularýnýn insan saðlýðýna yararlý mineraller içerenleri þiþelenerek yurt içi ve yurt dýþý piyasalarda satýþa sunulur. Kaynaklar Yer altý sularýnýn doðal yoldan, yeryüzüne çýktýðý yerlere kaynak denir. Yer altý sularý yeryüzüne kuyular yoluyla da çýkabilirler. Kaynaklar, yeryüzüne çýkýþ þekillerine göre farklý tiplerde olurlar. Geçirimsiz katman Geçirimli katman Karstik Kaynak Eriyebilen kayaçlarýn geniþ ve kalýn tabakalar halinde bulunduðu karstik bölgelerde yaðýþlarla yeryüzüne düþen sularýn yer altýna sýzarak daha sonra bir maðara aðzýndan yeryüzüne çýkmasý sonucu oluþan kaynaklardýr. Akdeniz Bölgesi nde karstik kaynaklarla beslenen bazý akarsularýn debileri bu yüzden yaz mevsiminde de fazla azalmaz. Karstik kaynaklarda eriyik halde kalker, jips, kaya tuzu gibi maddeler fazladýr. 58
Tatlý Suyun Kullanýmýnda Öncelik Ýnsan Yaþamý Olmalýdýr Doðal Hayatý Koruma Vakfý Türkiye (WWF-Türkiye) genel müdürü Dr. Filiz Demirayak, golf turizminin son yýllarda özellikle Türkiye nin Akdeniz kýyýlarýnda giderek yaygýnlaþtýðýný belirterek golf sahalarýnýn yer altý sularýnýn tükenmesi ve kirlenmesi konusunda çok önemli bir tehdit olduðunu belirtti. Golf sahalarýnýn çok fazla su istemesi yanýnda çimenlerin yýl boyu golf oynanabilir durumda tutulmasý için çok fazla kimyasal gübre ve ilaç kullanýlmasý golf sahalarýnýn verdiði ekolojik zararý artýrmaktadýr. 100 hektarlýk bir golf sahasý yýlda 1.000.000 m 3 su tüketmektedir ve bu da 12.000 nüfuslu bir þehrin bir yýllýk su tüketimine eþittir. Golf sahalarý çok fazla su tüketir Dünya genelinde saðlýklý içme suyundan yoksun milyonlarca insan var Karstik Kaynaðýn Yaðýþlý ve Kurak Mevsimdeki Durumu Karstik kaynak Yaðýþlý mevsimde karstik kaynaðý besleyen yer altý suyu sifon çýkýntýsýndan yukarýda olduðu için kaynak sürekli su çýkarýr. Voklüz kaynaklar kalker kayalýklarda görülen genellikle bol debili kaynaklardýr. Kurak mevsimde kaynaðý besleyen yer altý suyu sifon çýkýntýsýndan aþaðýda olduðu için kaynaktan su çýkýþý sona erer. H Karstik kaynaklar devamlý ya da aralýklarla su çýkarýr. 59
Fay Kaynaðý Geçirimli ve su dolu katman, bir fay boyunca geçirimsiz tabaka ile ayný hizaya geldiðinde oluþur. Artezyen kaynaklarý, geçirimsiz ve geçirimli katmanlarýn üst üste bulunduðu tekne biçimli arazilerde sondajla yeryüzüne çýkarýlan kaynaklardýr. Fay kaynaðý Yer altý suyu Geçirimsiz katman Fay kaynaðý Fayýn bir tarafýndaki geçirimsiz tabaka, öteki taraftaki geçirimli tabakanýn karþýsýna gelince, yukarýdan süzülen sularýn daha ileriye geçmesi engellenmiþ olur. Sürekli yaðýþlar, kar ve buz erimesiyle beslenme devam ettiðinden basýnç artar, böylece sular kýrýk boyunca yeryüzüne çýkar. H Fay kaynaklarý beslenme kaynaklarýnýn kapasitesine baðlý olarak genellikle bol debili, sürekli kaynaklardýr. Eðer açýlan kuyu yer altý su seviyesinin altýnda ise bu tip artezyen kaynaklarý sularýný belli bir süre basýnçla çýkarýr. Gayzerler Aktif volkanlarýn bulunduðu bölgelerde yer altý gazlarýnýn ve buhar basýncýnýn etkisiyle yeryüzüne fýþkýrarak çýkan sýcak suya sahip kaynaklardýr. Gayzerlerde durgun yani fýþkýrma olmayan zamanlar ile fýþkýrma zamanlarý vardýr. H H H Yeryüzünün derin kýsýmlarýndaki sularýn yeryüzüne çýkmasýna olanak verdiði için sýcak su kaynaklarýnýn önemli bölümü fay kaynaðýdýr. Bursa, Yalova, Afyon, Denizli yörelerinde kaplýcalarýn ve sýcak su kaynaklarýnýn yaygýn olmasý bu yörelerde jeolojik yapýnýn kýrýklý olmasý ile ilgilidir. Sularý sýcak olan fay kaynaklarý yeryüzüne çýkarken geçtikleri arazilerdeki eritebildikleri unsurlarý içine aldýklarý için mineral bakýmýndan zengindir. Artezyen Kaynaklarý Gayzer Yeni Zellanda, Ýzlanda, ABD (Wyoming-Yellowstone), Japonya, Meksika yeryüzündeki baþlýca gayzer bölgeleridir. Artezyen kaynak 60
TOPRAÐIN OLUÞUMU Kayaçlarýn Çözülmesi Yer kabuðunu oluþturan kayaçlarýn sýcaklýk farklarý, donma-çözülme olaylarý, yer altý ve yer üstü sularýnýn etkisiyle kimyasal ve fiziksel özelliklerinin deðiþikliklere uðramasý sonucu, kayacý oluþturan unsurlar arasýndaki baðýn gevþemesine kayaçlarýn çözülmesi denir. Kayaçlarýn çözülmesiyle taþlar kolayca taþýnabilecek hale getirilip, dýþ kuvvetlerin aþýným ve birikim faaliyetleri kuvvetlenir. Dýþ kuvvetlerin yeryüzünü aþýndýrarak düzleþtirmeye çalýþmasý sýrayla þu süreçler halinde geliþir: Çözülme sonucu oluþan malzemenin taþýnmaya hazýr hale gelmesi (çözülme) Çözülme sonucu oluþan maddelerin taþýnmasý Dýþ kuvvetler tarafýndan ya da dýþ kuvvetlerin taþýdýðý maddelerin etkisiyle yeryüzünün aþýnmasý. Taþýnan maddelerin dýþ kuvvetlerin güçlerinin azaldýðý yerlerde biriktirilmesi Yüksek daðlar ve kutba yakýn yerlerde mekanik çözülme olaylarýnda donma-çözülme olaylarýnýn etkisi fazladýr. Yeryüzü dýþ kuvvetler sonucu ancak deniz seviyesine kadar alçaltýlabilir. Deniz seviyesine taban seviyesi de denir. Bir yöre deniz seviyesinden ne kadar yüksek ise o yörede dýþ kuvvetlerin yeryüzünü düzleþtirme aktivitesinin hýzý da o kadar fazla olur. Kayaçlarýn Çözülmesi 2 ye ayrýlýr: a. Mekanik (Fiziksel) Çözülme Kayaçlarýn donma-çözülme olaylarý ile gece-gündüz arasýndaki sýcaklýk farklarý sonucu kimyasal yapýlarýnda deðiþim olmadan çözülüp, zamanla parçalanmasýna mekanik çözülme denir. H Mekanik çözülme en çok çöllerde, karasal bölgelerde, yüksek daðlarda ve kutuplara yakýn bölgelerde yaygýndýr. Mekanik Çözülme 61
Eðimin fazla olmasý mekanik çözülmenin hýzýný artýrýr. Çünkü eðimli yerlerde ufalanmýþ kayaçlar devamlý aþaðýlara taþýndýðý için sürekli yeni kayaçlar mekanik çözülmeye neden olan faktörlerin etkisinde kalýr. II Toprak Katmaný Anakaya (Yukarýdaki yamaçta I. alanda mekanik çözülme II. alandan fazladýr.) I Toprak Oluþumunda Etkili Olan Baþlýca Faktörler 1. Ýklim 2. Bitki örtüsü 3. Topoðrafya (arazinin eðimi, yükselti, baký) 4. Kaya yapýsý (ana kaya) 5. Zaman Toprak oluþumu kýsaca aþaðýdaki formülle gösterilebilir: TOPRAK = Ýklim + bitki örtüsü + topoðrafya þartlarý + ana kaya + zaman b. Kimyasal çözülme Özellikle sýcak ve nemli bölgelerde taþlarý oluþturan minarellerin sular, havadaki oksijen ve karbondioksitin etkisiyle deðiþime uðrayarak yeni minarellerin oluþmasýdýr. % 45 Ýnorganik % 25 Hava % 5 Organik madde % 25 Su Bitki yetiþmesine uygun bir topraktaki maddelerin yaklaþýk oranlarý H Karstlaþma kimyasal çözülmeye örnektir Kimyasal çözülme en çok Ekvatoral iklim, Okyanusal iklim ve Muson iklim bölgelerinde yaygýndýr. Kimyasal çözülme olaylarý donma noktasý altýnda pek oluþmaz fakat suyun olmasý koþuluyla sýcaklýk arttýkça genel olarak kimyasal çözülme olaylarý artar. Taþlarýn mekanik ve kimyasal olaylar sonucu parçalanýp, daha sonra ise parçalanan bu unsurlar arasýna bitki ve hayvan artýklarýnýn çürümesi sonucu meydana gelen organik maddelerin katýlmasý ile oluþan ve yer kabuðunun yüzeyini çoðu yerlerde örten katmana toprak denir. 1. Ýklim ve bitki örtüsü Ýklim þartlarý hem o bölgedeki topraðýn yýkanma durumu etkiler. Hemde bitki örtüsü yoðunluðunu etkileyerek topraktaki organik madde birikimini etkiler. Nemli bölge topraklarýnda yýkanma sonucu tuz ve kireç A horizonunda azalýrken, kayaçlardaki demir ve alüminyum nemin etkisiyle oksitlenir. Nemli bölgelerde demir oraný çok olan topraklar bu yüzden kiremit kýrmýzýsý rengindedir. Çöllerde toprak oluþumunun yavaþ olmasýna fiziksel çözülmenin fazla olmasýna raðmen, kimyasal çözülmenin sýcak ve kurak iklim þartlarýnýn etkisiyle az olmasý yol açmýþtýr. 2. Topoðrafik þartlar Topoðrafik þartlarýn toprak oluþumuna etkisine bazý örnekler: Etrafý daðlarla çevrili kapalý havzalarda genellikle tuz ve kireç bakýmýndan zengin topraklar oluþur. Eðimli arazilerde oluþan toprak örtüsü sürekli taþýndýðý için toprak kalýnlýðý daðlarýn yamaçlarýnda az, ovalarda fazladýr. 62
3. Kaya yapýsý Toprak, kayaçlarýn mekanik ve kimyasal çözülmesi sonucu oluþtuðu için bir alandaki kayaçlarýn içerdiði minarellerin o bölgedeki toprak örtüsünde de bol miktarda olduðu görülür. 4. Zaman Toprak sadece ufalanmýþ kaya parçalarý deðildir. Bir bölgedeki topraklar yüzlerce hatta binlerce yýllýk bir süreç sonucunda genç, olgun ve yaþlý özellikleri kazanarak aþama aþama oluþur. Toprak þu kadar zamanda oluþur gibi kesin bir süre verilemez çünkü toprak oluþumuna yol açan faktörlerin etkileri ve hýzlarý her iklim bölgesinde ayný deðildir. Örneðin; Ege Bölgesi ndeki Kula da yaklaþýk 10 bin yýl önceki volkanizma sonucu oluþmuþ bazalt ana kaya üzerinde ancak 2-3 cm lik toprak tabakasý oluþabilmiþtir. Horizon: Normal bir toprak kesitinde yukarýdan aþaðýya doðru oluþan toprak katlarýna horizon denir. Baþlýca toprak tipleri ve bu topraklarýn coðrafi daðýlýþý Topraklarýn sýnýflandýrýlmasý farklý toprak tiplerinin davranýþlarý hakkýnda doðru tahminler yapmak, en iyi kullaným biçimlerini saptamak ve verimliliklerini belirlemek için yapýlýr. Taþýnmýþ (Azonal) Topraklar Akarsu, rüzgâr, buzul gibi dýþ kuvvetlerin aþýndýrmasý ve daha sonra aþýndýrdýklarý maddeleri güçlerinin azaldýðý yerlerde biriktirmesi sonucu oluþan topraklardýr. Azonal topraklar, Türkiye de geniþ yer kaplamaz. Türkiye nin sadece % 10 kadarý azonal topraklarla kaplýdýr. Taþýnmýþ topraklar farklý yörelerden deðiþik mineraller içeren maddelerin birikmesi sonucu oluþtuðu için verimlidir. Vadi tabanlarý, deltalar ve hafif eðimli yamaçlarda yaygýn olan bu topraklarda horizonlaþma görülmez. Baþlýca azonal toprak türleri Alüvyonlar Morenler (Buzutaþ) Lösler Kolüvyal topraklar Regosoller Alüvyal topraklar A horizonu: Organik madde bakýmýndan zengin kattýr. Bitki ve hayvan artýklarýnýn toprakta birikmesi sonucu oluþan humus, A horizonun üstünde bulunur. A horizonu genellikle yýkanma horizonu olarak adlandýrýlýr. B horizonu: Nemli bölgelerde A horizonundan yýkanma yoluyla taþýnan maddelerin biriktiði horizondur. C horizonu: Toprak profilinin en alt kýsmýdýr. Bu kýsýmda kayaçlar çözülmeye uðramýþ fakat ana kayanýn temel özellikleri deðiþip toprak oluþumu tamamlanmamýþtýr. C horizonunun altýnda henüz hiçbir özelliði deðiþmemiþ ana kaya (ya da R horizonu) bulunur. Alüvyal topraklar, akarsularýn taþýyýp güçlerinin azaldýðý yerde biriktirdiði topraklardýr. Delta ovalarý alüvyal topraklardan oluþur. Bir ülkede delta ovalarý hýzlý bir þekilde büyüyorsa bu ülkede toprak erozyonu fazladýr. 63
Moren (buzul taþ) topraklarý Genellikle bitki örtüsünden yoksun yamaçlar boyunca çözülmeler sonucu ufalanan maddelerin yüzeysel akýþlarla ya da derelerin kýsa mesafelerden taþýyarak getirdiði maddeleri daðlarýn eteklerinde biriktirmesi sonucu oluþan ince ve iri unsurlarýn bir arada görüldüðü topraklardýr. Kolüvyal materyali oluþturan jeolojik maddeler yumuþak kil ve marndan sert kalkere, asit püskürük tüflerden bazalta kadar deðiþebilmektedir. Ayrýca kolüvyal topraklar deðiþik iklim kesimlerinde yer alabilir ve buna baðlý olarak da üzerindeki bitki örtüsü deðiþebilir. Daðlarýn yamaçlarýnda oluþan ince maddelerin taþýnmasý sonucu geriye kalan taþlý topraklara ise litosol denir. Regosol topraklar Moren topraklarý Buzullarýn taþýyýp biriktirdiði topraklardýr. Kutuplara yakýn yerler ile daðlarýn yüksek kýsýmlarýnda bulunur. Lös topraklarý Rüzgârlarýn kurak bölgelerden yarý kurak bölgelere yani çöllerden çölün çevresindeki bölgelere taþýyýp biriktirdiði topraklardýr. Volkanik bölgelerde kum boyutlu malzemeler ile akarsularýn getirdiði maddelerin yamaçlarda kolüvyal topraklar üzerinde birikmesi sonucu oluþan topraklardýr. Yerli (zonal) Topraklar Ýklim, bitki örtüsü ve ana kaya özelliklerine baðlý olarak oluþan topraklardýr. Zonal topraklarýn A, B, C horizonlarý normal geliþmiþtir. Lös Laterit topraklar Kolüvyal topraklar Baþlýca zonal toprak türleri Podzol topraklar Kýrmýzý renkli topraklar (Terra-Rossalar) Kahverengi orman topraklarý Kestane ve kahverengi step topraklarý Çernozyom (kara toprak) topraklar Tundra topraklarý 64
Laterit topraklar Kanada, Sibirya ve Ýskandinav Yarýmadasý nda geniþ alan kaplayan tayga ormanlarý bölgesinde podzolik topraklar geniþ alan kaplar. Türkiye de podzol topraklar Doðu Karadeniz daðlarý, Bolu daðlarý, Aladaðlar ve Alaçam daðlarýnýn nemli soðuk bölgelerinde sarýçam, ladin ve kayýn ormanlarý altýnda yaygýndýr. Kýrmýzý topraklar (Terra- Rossa) Sýcak ve nemli bölgelerin yýkanmýþ topraðýdýr. Kuvvetli yýkanma bu topraklarda tuz ve kireç gibi eriyebilen maddelerin A horizonundan B horizonuna taþýnmasýna, demir minarellerinin ise oksitlenip topraða kýrmýzý bir renk vermesine neden olmuþtur. Ekvatoral iklimin görüldüðü Amazon ve Kongo havzalarýnda, Endonezya ve Malezya adalarýnda yaygýn olarak görülen laterit topraklara Türkiye de en yakýn örnek Doðu Karadeniz kýyýlarýnda görülen çay tarýmý yapýlan topraklardýr. Laterit topraklarýn bulunduðu Ekvatoral iklim alanlarýnda bitki örtüsü gür olduðu halde bitkisel artýklarýn çürümesi sonucu oluþan humus bu topraklarda hemen hemen yoktur. Çünkü toprakta nemli ve sýcak iklimin etkisiyle yoðun olarak bulunan bakteriler yere dökülen bitkisel döküntünün hepsini çürümeye fýrsat vermeden tüketmektedirler. Terra-Rossa Akdeniz ve Ege kýyýlarýnda kalker ana kaya üzerinde çözünme þekilleri olan uvala ve polye tabanlarýnda oluþmuþ, rengi demir oksitten dolayý kýrmýzý renkli topraklardýr. Bu topraklarda kalker oraný yüksek olduðu için sulama ile verimli hale gelir. Organik madde bakýmýndan fazla zengin olmayan bu topraklarda genellikle zeytin, turunçgil ve baðcýlýk tarýmý yapýlýr. Kahverengi orman topraklarý Podzol topraklar Kahverengi orman topraðý Podzol topraklar tayga ormanlarýnýn altýnda geliþmiþ topraklardýr Þiddetli ve uzun kýþlarýn, kýsa ve serin yazlarýn yaþandýðý iðne yapraklý ormanlarla kaplý alanlarýn topraðýdýr. Podzolik topraklarýn bulunduðu alandaki iklim koþullarý humus oluþumunu zorlaþtýrmýþtýr. Ilýman kuþaðýn geniþ ve karýþýk yapraklý orman bölgelerinde görülen, humus bakýmýndan zengin olduðu için koyu renkli verimli topraklardýr. Kahverengi orman topraklarý, podzol ve laterit topraklar kadar yýkanmamýþtýr. Organik maddeler A horizonunda 10-20 cm kalýnlýkta bir tabaka oluþturmuþtur. 65
Kahverengi orman topraklarý Karadeniz Bölgesi nde, Trakya da Yýldýz daðlarýnda, Ýçbatý Anadolu eþiðindeki daðlýk yüksek alanlar ile Güneydoðu Toroslar üzerindeki orman alanlarýnda görülür. Kuzey Anadolu Daðlarý nýn denize bakan yamaçlarýndaki kahverengi orman topraklarýnda yýkanma fazla olduðu için kireçsiz ve asitlidir. Kahverengi orman topraklarý çay ve kivi yetiþtirmek için oldukça elveriþlidir. Çöl topraklarý Tropikal çöl alanlarýnýn aþýrý tuzlu ve kireçli topraðýdýr. Bitki örtüsünün fakir olmasý organik madde birikiminin yok denecek düzeyde olmasýna neden olmuþtur. Kestane ve Kahverengi Step topraklarý Step bitki örtüsü Çöl topraðý Çernozyom (Kara toprak) topraklarý Step topraðý Yarý kurak iklim þartlarýnýn görüldüðü step sahalarýnýn topraklarýdýr. Yýllýk yaðýþýn 400 mm nin altýnda olduðu yerlerde organik madde bakýmýndan fazla zengin olmayan kahverengi orman topraklarý, yýllýk yaðýþýn 400-600 mm olduðu yerlerde ise kahverengi bozkýr topraklarýna göre organik madde bakýmýndan daha zengin kestane renkli bozkýr topraklarý oluþmuþtur. Bu topraklar genellikle çernozyomlar ile çöl topraklarý arasýndaki geçiþ bölgelerinde görülür. Bitki örtüsü fakir olduðundan humus azdýr. Yaðýþ az olduðu için ise tuz ve kireç birikimi fazladýr. Ýç Anadolu, Güneydoðu Anadolu ve Doðu Anadolu nun güneyindeki tektonik ovalar kestane ve kahverengi step topraklarýnýn en yaygýn görüldüðü yerlerdir. Bu topraklarda genellikle tahýl tarýmý ve küçükbaþ hayvancýlýk yapýlýr. Çernozyom topraklarý ýlýman kuþaktaki gür çayýrlarla kaplý bölgelerde görülür. Görüldüðü alanlar genellikle yarý nemlidir. Çernozyom topraklarýnda yýkanma düþük olduðundan bu toprak bitki besin maddeleri bakýmýndan zengindir ve Dünya nýn en verimli topraklarý arasýndadýr. Erzurum, Kars, Ardahan çevresinde gür çayýr örtüsü altýnda çernozyom topraklarý geliþmiþtir. Çernozyom topraklarýn bulunduðu alanlar gür çayýrlarla kaplý olduðu için büyükbaþ hayvancýlýða elveriþlidir. Erzurum-Kars Bölümün de karasallýk þiddetinin yüksek olmasý bu topraklarýn tarýmsal açýdan deðerlendirilebilmesini sýnýrlamýþtýr. 66
Tundra topraklarý Ýntrazonal Topraklar Yerli toprak kuþaklarýnýn sýnýrlarý içinde ana kaya ve topoðrafya þartlarýna baðlý olarak farklý özellikler gösteren topraklardýr. Ýntrazonal topraklarda genellikle toprak katlarý tam geliþmemiþtir. Sadece A ve C horizonlarý vardýr. Halomorfik topraklar Kurak ve yarý kurak bölgelerde fazla sularýn drenajý yetersiz olan, yüzey buharlaþmasý yüksek olduðu için üst toprakta tuz birikimi fazla olan topraklardýr. Bu durum birçok kültür bitkisinin yetiþmesine elveriþsizdir. Halomorfik topraklar Ýntrazonal Topraklar Hidromorfik topraklar Tundra topraklarý yýlýn 8-10 ayýnda donmuþ durumda olan, yazýn topraktaki buzun çözülmesi sonucu bataklýk hale gelen topraklardýr, verimsizdir. 60-70 enlemleri arasýnda görülür. Kalsimorfik topraklar 1. Vertisoller 2. Redzinalar Türkiye de doðal faktörlerin yanýsýra sulu tarýma geçilen bölgelerde uygun sulama ve drenaj sistemlerinin yapýlmamasý, çiftçilere sulama tekniði hakkýnda gerekli bilgilerin verilmemesi gibi nedenler tuzlu ve sodyumlu topraklarýn oluþumunu hýzlandýrmýþtýr. (Güneydoðu Anadolu Bölgesi nde olduðu gibi) 1. Rendzina Rendzina Kalker bakýmýndan zengin olan kayalar üzerinde nemli ve yarý nemli alanlarda oluþan az derin, humuslu, kireçli topraklardýr. Yýkanma fazla olduðu halde kalkerin hepsi topraktan uzaklaþtýrýlamamýþtýr. Rendzina topraklarýn profilinde renk üst kýsýmda esmer-gri veya siyahtýr. Bu topraklarýn aþaðý kýsmýnda ise gri veya sarýmsý renkte kalkerli bir horizon bulunur. Rendzina topraklara dikkatli bakýldýðýnda kireç parçacýklarý hemen görülür. Türkiye de en çok Trakya da görülen rendzinalar, dar þeritler halinde Karadeniz Bölgesi nin batýsýnda ve Marmara Bölgesi nin güneyinde bulunur. 2. Vertisol (Grumosol) Vertisol Dönen topraklar da denilen bu topraklar eski göl tabaný ovalarýnda killi ve marnlý (killi kireç taþý) ana kayaya baðlý oluþur. Hidromorfik topraklar Taban suyu seviyesi yüksek veya bataklýk alanlarýn topraðýdýr. Sulak alanlar ve göl kenarlarýnda yaygýn olarak görülür. Kalsimorfik topraklar Killi kireç taþý (marn) ve yumuþak kireç taþý depolarý üzerinde oluþurlar. Kireç bakýmýndan zengindir. Vertisol ve rendzinalar bu gruba dahildir. 67
DÜNYA YI KAPLAYAN ÖRTÜ: BÝTKÝLER Yeryüzünde Bitki Örtüsünün Daðýlýþýný Etkileyen Faktörler Ýklim Yer þekilleri Toprak Ýnsan Ýklimin Etkisi Ýklim, bitki örtüsünün yeryüzünde daðýlýþýný etkileyen en önemli etken olmasýnýn yanýnda toprak türünü ve toprak oluþum hýzýný belirlediði için bitki örtüsü daðýþýlýnda önemli etkiler yapar. Yaðýþ rejimi düzenli ve yýllýk yaðýþ miktarý fazla olan bölgelerde bitki örtüsü gür, kurak bölgelerde seyrektir. Doðu Karadeniz Bölümü nde yer alan gür bitki örtüsü yýllýk yaðýþ miktarýnýn fazla ve yaðýþ rejiminin düzenli olmasýnýn etkisiyle oluþmuþtur. 68
Tropikal ve Orta Kuþak çöllerinde yaðýþýn çok az ve düzensiz olmasýnýn etkisiyle kurakçýl ve seyrek bazý otlara ve çalýlara rastlanýr. Kurak bölgelerde bitkiler su eksikliðinin zararlarýný azaltmak için küçük ve dikensi yapraklara sahiptir. Kutuplara ve yüksek daðlara gidildikçe bitkiler önce cýlýzlaþýr, sonrada ortadan kalkar. Yer þekillerinin Etkisi Yeryüzü þekillerinin bitki topluluklarýnýn yayýlýþýnda çeþitli etkileri vardýr. Dað sýralarýnýn uzanýþý, bakýsý, yükseltisi ve eðim deðerleri bitki topluluklarýnýn daðýlýþýný etkiler. Yükselti arttýkça sýcaklýk ve basýnç azalýr, yaðýþ ise belli bir yükseltiye kadar artar, sonra ise azalýr. Bu yüzden daðlýk alanlarda dikey yönde sýralanmýþ bitki kuþaklarý oluþmaktadýr. Daðlarýn nemli hava kütlelerine bakan yamaçlarýnda yaðýþ isteði daha fazla bitkiler, kara içlerine bakan yamaçlarýnda daha kurakçýl bitkiler vardýr. Dað sýralarýnýn kýyý çizgisine göre konumu, denizel etkilerin ulaþabileceði bölgeyi ve kýyý kesiminin yaðýþ miktarýný etkilediði için bitki örtüsünü de etkiler. Topraðýn Etkisi Toprak, mineral ve organik maddelerin karýþýmýndan oluþan bitkiler, canlýlar ve mikroorganizmalar için besin kaynaðý olan yapýdadýr. Bir bölge topraklarýnýn azot miktarý, asitlik derecesi, tuz oraný, kil oraný, kalýnlýðý... gibi birçok özelliði bitkisel hayat bakýmýndan önemlidir. Ýnsanýn Etkisi Ýnsanlar tarla açmak, yakacak elde etmek, aþýrý hayvan otlatmak, sanayileþme, þehirleþme ve savaþlar gibi birçok nedenle tarih boyunca doðal bitki örtüsünü tahrip etmiþlerdir. Yeryüzündeki Baþlýca Bitki Formasyonlarý Aðaç Formasyonu Çalý Formasyonu Ot Formasyonu Ekvatoral Yaðmur Ormanlarý Muson Ormanlarý Orta Kuþaðýn Karýþýk Ormanlarý Tayga Ormanlarý Maki Garig Psödomaki Savan Step (Maki) Preri Çayýr Tundra Sýcaklýk, yaðýþ ve toprak þartlarýnýn uygun, yetiþme devresinin uzun olduðu her yerde aðaç yetiþir. Çöllerde ve step sahalarýnda yaðýþ azlýðý, kuraklýk ve þiddetli buharlaþma aðaç yetiþmesine engel olur. Kutuplarda ve yüksek daðlarda ise, düþük sýcaklýk aðaç yetiþmesini engeller. Boylarý 1-3 metre civarýnda olan odunsu türlerden oluþan bitki topluluklarýna çalý denir. Akdeniz iklimi ve benzer iklimlerin etkili olduðu alanlarda çalý formasyonu yaygýndýr. Ot formasyonu çoðunlukla kýsa boylu yýllýk bitkilerden oluþur. Ýklim, toprak ve yer þekillerinin aðaç yetiþmesini engellediði yerlerde belirli dönemlerde düþen yaðýþa ya da tundra örneðinde olduðu gibi tamamý topraða sýzmayan suya baðlý olarak ot formasyonu geliþir. 69
Bitki Topluluðu Ekvatoral yaðmur ormanlarý Bitki Topluluðunun Özellikleri 10 Kuzey ve 10 Güney enlemleri arasýnda görülen yaðmur ormanlarý uzun ve sýk aðaçlardan oluþur. Tropikal yaðmur ormanlarý deniz seviyesinden baþlayarak genelde 1000 metre ve bazý yerlerde 1500 metrelere kadar çýkar. Bu ormanlar uzun boylu, sýk, yayvan yapraklý ve yapraklarýný dökmeyen aðaçlardan oluþur. Yaðmur ormanlarý dikey yönde en az üç kattan oluþur. En üst katta boylarý 50-60 metreyi bulan aðaçlar, ikinci katta ise boylarý 20-30 metre arasýnda olan aðaçlar, üçüncü katta ise 5-15 metre arasýnda kýsa boylu, ince gövdeli aðaçlar vardýr. Üç kat altýnda incelenen bu aðaçlarýn altýnda ise boylarý 3 metre civarýnda olan gölge bitkileri vardýr. Yaðmur ormanlarý bölgesinde yýllýk sýcaklýk farký 2-3 C civarýnda, yýllýk sýcaklýk ortalamasý 25 C kadardýr. Bu bölgenin yýllýk yaðýþý ise 2000-3000 mm kadardýr. Coðrafi Daðýlýþý Tropikal yaðmur ormanlarýnýn yeryüzündeki coðrafi daðýlýþý sürekli yaðýþ ve yüksek sýcaklýða baðlýdýr. Amazon ve Kongo havzalarý, Gine Körfezi çevresi, Endonezya ve Malezya adalarý yaðmur ormanlarýnýn baþlýca görüldüðü alanlardýr. Bitki Topluluðu Bitki Topluluðunun Özellikleri Muson ormanlarý Ekvatoral yaðmur ormanlarýna göre daha seyrek, iri gövdeli, kalýn kabuklu ve kýsa boyludur. Aðaçlarýn seyrek olmasý güneþ ýþýðýnýn orman alt kesimine ulaþmasýný kolaylaþtýrmýþ, bu durum orman altý bitki topluluklarýnýn Ekvatoral yaðmur ormanlarýna göre daha iyi geliþmesini saðlamýþtýr. Muson ormanlarý bölgesinde yaz aylarýnda yaðýþ yüksek, kýþ aylarýnda düþüktür. Kýþ mevsiminde yaðýþlarýn düþmesinde kýþ musonunun karadan denize doðru esmesi etkilidir. Mevsimlik sýcaklýk farklarý Ekvatoral yaðmur ormanlarý bölgesine göre biraz artmýþtýr. Coðrafi Daðýlýþý Muson ormanlarýnýn baþlýca yayýlýþ alanlarý Hindistan ýn güneybatý kýyýlarý, Myammar, Tayland, Kamboçya, Bangladeþ ve Sri Lanka dýr. Muson ormanlarý Bitki Topluluðu Bitki Topluluðunun Özellikleri Kuzey Yarým Küre karalarýnda geniþ yer tutan karýþýk ormanlar, kýþýn yapraðýný döken geniþ ve iðne yapraklý aðaçlardan oluþur. Soðuða duyarlý olan geniþ yapraklý aðaçlar kýþýn vejetasyon dönemine ara verir. Meþe, akçaaðaç, kestane, kayýn, diþbudak geniþ yapraklý ormanlar içinde bulunan hakim aðaç türleridir. Yýllýk yaðýþ Orta Kuþak karýþýk orman bölgesinde 750 ile 2000 mm arasýndadýr. Coðrafi Daðýlýþý Kuzey Amerika nýn ve Avrupa nýn batý kýyýlarý ile Çin in kuzey kesimleri bu ormanlarýn baþlýca yayýlýþ alanlarýdýr. Orta Kuþaðýn karýþýk ormanlarý 70
Bitki Topluluðu Bitki Topluluðunun Özellikleri Özellikle Kuzey Yarým Küre de ýlýman orta enlemler ile Tundra arasýnda bulunan iðne yapraklý aðaçlardan oluþan taygalar düz gövdeli, koni þekilli, kýsa dallý ince iðne yapraklý aðaçlardýr. Orman altý bitki örtüsü seyrektir. Diken ve yosunlar geniþ yer kaplar. Tayga ormanlarý kuzeyinde aðaçtan yoksun bir kuþak olan Tundra yer alýr. Coðrafi Daðýlýþý Genellikle 40-60 enlemleri arasýnda Kuzey Amerika nýn, Avrupa nýn ve Asya nýn kuzeyinde geniþ bir alanda görülür. Tayga ormanlarý Bitki Topluluðu Maki Bitki Topluluðunun Özellikleri Akdeniz ikliminin hüküm sürdüðü sahalarda kýzýlçam ve karaçam ormanlarýnýn tahribinden sonra özellikle kýyý bölgelerinde geliþen, yaz kýþ yapraðýný dökmeyen türlerden oluþan çalý topluluðudur. Kocayemiþ, defne, akçakesme, kermez meþesi, mersin, yabani zeytin (delice), keçiboynuzu, süpürge çalýsý, erguvan maki içindeki baþlýca türlerdir. Türkiye de Akdeniz kýyýlarýndan kuzeye doðru gidildikçe makinin tür sayýsý azalýr, üst sýnýrý ise alçalýr. Akdeniz kýyýlarýnda 18-20 türden oluþan, 800-900 metrelere kadar çýkan maki, Ege kýyýlarýnda 500-600 metrelere kadar görülebilir ve 13-14 türe iner. Marmara Bölgesi nde ise 300-400 metrelere çýkabilen maki 8-10 türde kalýr. Coðrafi Daðýlýþý Maki 30-40 enlemleri arasýnda Akdeniz ikliminin etki sahasýnda görülür. Baþlýca görüldüðü yerler Güney Avrupa kýyýlarý, Balkan Yarýmadasý kýyýlarý, Kuzey Afrika da Fas, Cezayir, Tunus kýyýlarý, Doðu Akdeniz de Suriye, Lübnan, Ýsrail kýyýlarý, Güney Afrika da Kap yöresi, Avustralya nýn güneybatý kýyýlarý, Kuzey Amerika da Kaliforniya kýyýlarý, Güney Amerika da Orta Þili kýyýlarý Bitki Topluluðu Bitki Topluluðunun Özellikleri Savan, tropikal bölgede yaklaþýk 10-20 enlemleri arasýnda yayýlýþ gösteren uzun boylu otlar ile aralarýndaki tek tük aðaçlardan oluþur. Savan bölgesinde yazlar yaðýþlý, kýþlar kurak geçmektedir. Mevsimler Ekvatoral yaðmur ormanlarý bölgesine göre biraz belirginleþmiþtir. Yýllýk yaðýþ miktarý 1500 mm kadardýr. Coðrafi Daðýlýþý Avustralya nýn kuzeyi, Çad, Nijer ve Sudan ýn güneyi, Kolombiya, Venezuella, Brezilya da Amazon Havzasý nýn güneyinde savan iklimi geniþ alan kaplar. Savan 71
Bitki Topluluðu Bozkýr (Step) Bitki Topluluðunun Özellikleri Bozkýr, Orta Kuþaðýn yýllýk yaðýþý az ve karasal iklim görülen yerlerinde yayýlýþ gösteren kýsa boylu, seyrek ve otsu bitkilerdir. Step sahalarýnda yýllýk yaðýþ 250-400 mm arasýndadýr. Þiddetli yaz kuraklýðýnýn etkisiyle bozkýr içindeki bitkiler kuraklýða dayanabilen türlerden oluþmaktadýr. Bozkýr topluluklarý kýþ ve bahar aylarýnda yeþil, yazlarýn sýcak ve kurak olmasý sebebiyle bu mevsimde kurudur. Baþlýca bozkýr bitkileri; üzerlik otu, yavþan otu, geven, yumak otu, çoban yastýðý, ada çayý ve sýðýr kuyruðudur. Coðrafi Daðýlýþý Step formasyonu Kuzey Amerika, Avrupa ve Asya nýn orta enlemlerinde yaygýndýr. Rusya Federasyonu nun güneyi, Ukrayna, Kazakistan, Özbekistan, Türkmenistan, Moðolistan, Suriye ve Türkiye bozkýr bitkilerinin en yaygýn olduðu ülkelerdir. Bitki Topluluðu Bitki Topluluðunun Özellikleri Orta Kuþak ta yarý nemli alanlarda ve yüksek daðlarda görülen yaz boyu yeþil kalan, bozkýrlara göre daha gür ot topluluklarýdýr. Yaz mevsiminin serin ve yaðýþlý olmasý çayýrlarýn geliþimini saðlamaktadýr. Daðlarda orman üst sýnýrý ile kalýcý kar arasýnda yetiþen çayýrlara dað çayýrlarý (Alpin çayýr) denir. Coðrafi Daðýlýþý ABD de Preri Bölgesi, Arjantin de Pampalar Bölgesi, Brezilya, Uruguay ve Yeni Zellanda çayýr bitki örtüsünün en yaygýn olduðu bölgelerdir. Çayýr Bitki Topluluðu Tundra Bitki Topluluðunun Özellikleri 60-70 enlemleri arasýnda görülen en sýcak ayýn ortalama sýcaklýðýnýn 10 C yi geçmediði bölgelerde görülen tundra bitki örtüsü mus ve likenlerden oluþur, yer yer çalýlar ve kýsa aðaçlarda bulunur. Tundra sahasýnda sýk sýk tekrarlayan don, bitkilerin kök sistemine zarar verdiðinden uzun boylu vejetasyon geliþemez. Yýlýn 8-10 ayýnda topraðýn birkaç metre kalýnlýða kadar donmuþ olduðu tundra bölgesinde yýllýk yaðýþ miktarý 200-250 mm civarý olup, buharlaþma düþüktür. Yýlýn önemli bölümünde toprakta su donmuþ olduðu için bitkiler tarafýndan kullanýlamaz. Kuzey Amerika, Avrupa ve Asya nýn kuzeyinde görülen tundra vejetasyonuna arktik tundra, yüksek daðlarda görülen tundra vejetasyonuna alpin tundra denir. Coðrafi Daðýlýþý Kuzey Amerika nýn kuzeyi, Grönland Adasý kýyýlarý, Avrupa ve Asya nýn kuzeyinde yaklaþýk 60-70 enlemleri arasýnda tundra bitki örtüsü yaygýn olarak görülür. Güney Yarýmküre de ise Antarktika nýn büyük bölümü buzlarla kaplý olduðu için tundra bitki örtüsü çok sýnýrlýdýr. 72
Bitki Topluluðu Çöl bitkileri Bitki Topluluðunun Özellikleri Çöl bitkileri, kuraklýða dayanýklý türlerden oluþur. Bitkiler kýsa süren yaðýþlar sýrasýnda büyüme gösterir. Yýlýk yaðýþ çoðunlukla 200 mm nin altýnda olduðu için bitki örtüsü çöl bölgelerinde çok seyrektir. Çöl bitkileri genellikle küçük ve dikensi yapraklara sahip olduklarý için buharlaþma ve terleme yoluyla su kayýplarý az olur. Çöl bitkilerinin kök sistemleri de çok iyi geliþmiþtir. Derinlere kadar ulaþan bitki kökleri topraðýn alt kýsýmlarýnda bulunan sulardan bitkinin faydalanmasýný saðlar. Sýcak ve kuru çöl rüzgârlarýnýn yüzeyi sürekli süpürmesi, kumullarýn hareketi çöl sahalarýnda bitki örtüsünün geliþmesini engellemiþtir. Coðrafi Daðýlýþý Dönenceler ve 30 enlemleri çevresindeki dinamik yüksek basýnç alanlarýnda tropikal çöller vardýr. Sahra, Kalahari, Victoria, Tanami, Simpson, Namibya, Atakama baþlýca tropikal çöllerdir. Orta Kuþak ta ise deniz etkisini alamamanýn etkisiyle oluþmuþ çöller vardýr. Baþlýca Orta Kuþak çölleri Gobi, Taklamakan, Kýzýlkum ve Karakum çölleridir. ETKÝNLÝK Aþaðýdaki bitki topluluklarý ile iklim grafiklerini eþleþtiriniz. Savan... 1 Yaðýþ (mm) Sýcaklýk ( C) 350 300 250 200 150 100 50 35 30 25 20 15 10 5 0 O Þ M N M H T A E E K A 0 A Sýcaklýk Yaðýþ 2 Sýcaklýk ( C) 30 Yaðýþ (mm) 300 B 20 250 10 200 0 150 Sýcaklýk -10 100 Yaðýþ -20 50 Çöl bitkileri... -30 O Þ M N M H T A E E K A Aylar 0 Ekvatoral yaðmur ormaný... 3 Yaðýþ (mm) Sýcaklýk ( C) 350 300 250 200 150 100 50 35 30 25 20 15 10 5 0 O Þ M N M H T A E E K A 0 C Sýcaklýk Yaðýþ 73
LÜ ÖRNEKLER 1. Moren topraklarý aþaðýdaki göllerden hangisinin yaygýn olduðu ülkelerde daha fazla görülür? A) Karstik göllerin B) Sirk göllerinin C) Lagün göllerinin D) Tektonik göllerin E) Kýyý set göllerinin Buzullarýn taþýdýðý topraklara moren denir. Kanada, Norveç, Ýsveç ve Finlandiya gibi yüksek enlemlerde topraklarý olan ülkelerde buzul aþýndýrmasý sonucu oluþan çukurlarýn sularla dolmasý sonucu oluþan sirk gölleri yaygýn olarak görülür. Böylece bir ülkede sirk gölleri yaygýn olarak bulunuyorsa moren topraklarý fazladýr yorumu yapýlabilir. Yanýt B 3. I. Vertisoller II. Rendzinalar III. Podzol IV. Laterit Yukarýda verilen zonal ve intrazonal toprak türlerinden hangileri kireç yönünden zengindir? A) Yalnýz I B) Yalnýz III C) I ve II D) II ve III E) III ve IV Podzol ve laterit nemli bölgelerde görülen zonal topraklardandýr ve kireç bakýmýndan fakirdir. Rendzina kalker bakýmýndan zengin olan kayalar üzerinde oluþtuðu için, vertisoller de eski göl tabaný ovalarýnda killi ve marnlý ana kayaya baðlý oluþtuðu için kireç bakýmýndan zengindir. Yanýt C 2. Aþaðýdaki toprak türlerinden hangisinin yaygýn olduðu bölgelerde tatlý su canlýlarýna ait fosillere daha sýk rastlanýr? A) Rendzina B) Kolüvyal toprak C) Regosol D) Vertisoller E) Çernezyom Vertisol (dönen topraklar) topraklar eski göl tabaný ovalarýnda killi veya marnlý ana kayaya baðlý oluþurlar. Bu durum vertisol topraklarýn yaygýn olduðu arazilerde tatlý su canlýlarýna ait fosillerin daha sýk görülmesini saðlar. Yanýt D 4. Daðlýk sahalarda eðimli yamaçlar boyunca ufalanan malzemenin daðlarýn eteklerinde birikmesi ile oluþan topraklara kolüvyal topraklar denir. Kolüvyal topraklarýn oluþmasýný; I. Mekanik çözülmenin þiddetli olmasý II. Bitki örtüsünden yoksun olma III. Sýcak ve nemli iklim þartlarý faktörlerinden hangileri kolaylaþtýrýr? A) Yalnýz I B) Yalnýz II C) I ve II D) I ve III E) II ve III Mekanik çözülmeyle ufalanan kayaç parçalarý bitki örtüsünün fakir olmasý durumunda sel sularý veya akarsular tarafýndan daðlarýn yamaçlarýndan eteklerine daha kolay taþýnarak kolüvyal topraklarý oluþturur. Yanýt C 74
5. Bir ülkenin kýyý bölgelerinde aþaðýdaki göllerden hangisinin yaygýnlýðý bu ülkede gelgit genliðinin fazla olmadýðýný kanýtlar? A) Heyelan set göllerinin B) Tektonik göllerin C) Sirk göllerinin D) Karstik göllerin E) Lagün göllerinin Lagün gölleri bir koy ya da körfezin giriþinin dalga ve akýntýlarýn getirdiði maddelerle kapatýlmasý sonucu oluþur. Bu tip gölleri gelgit genliðinin az olduðu iç denizlerde yaygýn olarak görebiliriz. Yanýt E Hidromorfik topraklar genel olarak taban suyu seviyesi yüksek sulak alanlarýn topraðý olduðu için hidromorfik topraklarýn olduðu yerlerde biyoçeþitlilik genelde yüksektir. 8. Bir bölgede yakýn bir jeolojik zamanda oluþmuþ aþaðýdaki göl çeþitlerinden hangisi yaygýnsa bu bölgede kaplýca ve sýcak su kaynaklarýnýn bulunma ihtimali daha fazladýr? A) Heyelan set gölü B) Karstik göl C) Alüvyal set gölü D) Tektonik göl E) Sirk gölü Yanýt B 6. Bitki örtüsünün maki ve garig olduðu bir iklim bölgesinde aþaðýdaki toprak türlerinden hangisi yaygýndýr? A) Terra-Rossa B) Podzol C) Laterit D) Çernezyom E) Rendzina Maki ve garig, Akdeniz ikliminin görüldüðü alanlarýn bitki örtüsüdür. Akdeniz iklim alanlarýnda çözünme sonucu oluþmuþ uvala ve polye tabanlarýnda terrarossa topraklarý yaygýndýr. 9. Tektonik göller, tektonik hareketler sonucu meydana gelen faylanmalarla oluþan grabenler içinde bulunurlar. Bir ülkede yakýn bir jeolojik devirde bu göller oluþmuþ ise bu ülke genç oluþumludur. Genç oluþumlu bir ülkede ise kaplýcalar ve sýcak su kaynaklarý yaygýndýr. Yanýt D Yanýt A II III 0 7. Aþaðýdaki topraklardan hangisi tarýmsal verimin yüksek olduðu bir toprak türü olmamasýna raðmen, bu topraklarýn yaygýn olduðu bölgelerde biyoçeþitlilik genelde yüksektir? A) Halomorfik topraklar B) Hidromorfik topraklar C) Rendzinalar D) Kolüvyal topraklar E) Tundra I Haritada numaralandýrýlmýþ bölgelerden hangilerinde yaðýþ azlýðý ve þiddetli buharlaþma nedeniyle kireç toprak yüzeyinde birikerek sert bir kabuk meydana getirir? A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) II ve IV E) III ve IV IV 75