TÜRKÝYE NÝN TOPRAK, SU ve BÝTKÝ VARLIÐI

Transkript

1

2 TÜRKÝYE DE TOPRAK TÝPLERÝ ve TOPRAK KULLANM Türkiye de Baþlýca Toprak Tipleri Zonal Topraklar Kahverengi orman topraklarý Kýrmýzý Renkli Akdeniz topraklarý (Terra-rossa) Kahverengi bozkýr topraklarý Kestane renkli bozkýr topraklarý Çernezyom (Kara topraklar) Ýntrazonal Topraklar Vertisoller Tuzlu topraklar Azonal Topraklar Alüvyal topraklar Kolüvyal topraklar Regosoller Zonal Topraklar (Yerli Topraklar) Herhangi bir bölgede etkili olan iklim ve bitki örtüsü koþullarýna göre oluþmuþ ve normal profil özelliðine sahip topraklardýr. 168

3 Kahverengi Orman Topraðý Orman örtüsü altýnda geliþmiþ topraklar olup, organik madde yönünden zengin olduklarý için koyu renklidir. Yýllýk yaðýþýn fazla olduðu yerlerde aþýrý yýkanmanýn etkisiyle asitli ve kireçsiz orman topraklarý yaygýndýr. Kahverengi orman topraklarýndan yýkanmýþlýk düzeyi yüksek olanlar, çay ve kivi tarýmýna uygundur. Karadeniz Bölgesi nde Kuzey Anadolu Daðlarý nýn denize bakan kuzey yamaçlarý, Trakya da strancalar, Ýç Batý Anadolu Bölümü ndeki yüksek daðlýk alanlar kahverengi orman topraklarýnýn en yaygýn olduðu alanlardýr. Kýrmýzý Renkli Akdeniz Topraklarý (Terra-Rossa) Kalker ana kaya üzerinde bulunan uvala ve polye tabanlarýnda bulunan organik madde bakýmýndan fazla zengin olmayan topraklardýr. Terra-rossa topraklarý bünyelerinde bulundurduklarý demirin oksitlenmesinden dolayý kýrmýzý renklidir. Zeytincilik, baðcýlýk ve turunçgil yetiþtirmeye uygun topraklardýr. Özellikle Akdeniz ve Ege bölgelerinde yaygýn olan bu topraklar, Güney Marmara Bölümü nde de görülür. Kahverengi Bozkýr Topraklarý Yýllýk yaðýþýn 400 mm nin altýnda olduðu bozkýr sahalarýnda oluþan topraklardýr. Bozkýr sahalarýnda bitki örtüsü fakir olduðu için bu topraklar organik madde bakýmýndan fazla zengin deðildir. Kahverengi bozkýr topraklarý genellikle tahýl tarýmý ve küçükbaþ hayvancýlýk yapmak için deðerlendirilir. Bu topraklar baþta Ýç Anadolu Bölgesi olmak üzere iç kesimlerde yaygýndýr. Yýllýk yaðýþýn mm ler civarýnda olduðu bozkýr sahalarýnda organik madde miktarý kahverengi bozkýr topraklarýna göre daha zengin olan kestane renkli bozkýr topraklarý vardýr. Bu topraklarda da genellikle tahýl tarýmý ve küçükbaþ hayvancýlýk yapýlýr. Çernezyom (Kara Topraklar) Karasal iklim þartlarýnýn görüldüðü alanlarda çayýr bitki örtüsü altýnda oluþan çernezyom topraklarýnýn bulunduðu bölgelerde gür otlaklar olduðu için çoðunlukla büyükbaþ hayvancýlýk yapýlýr. Kuzey Anadolu da yaygýndýr. 169

4 Ýntrazonal Topraklar (Yerli Topraklar) Bu topraklar, topografya ve ana materyalin etkisiyle oluþmuþ topraklardýr. Bu topraklarda horizonlaþma tam geliþmemiþ olup, çoðunlukla A ve C horizonlarýna sahiptirler. Vertisoller Vertisollerin bulunduðu yörelerde yaðýþ azlýðý nedeniyle toprakta nem eksikliði vardýr. Vertisol topraklar sulamayla verimli tarým arazilerine dönüþtürülebilir. Kil oranýnýn yüksek olmasý iþlenmesini zorlaþtýrýr. Trakya da karakepir topraðý olarak adlandýrýlan vertisollerin yaygýn olduðu arazilerde buðday ve ayçiceði tarýmý yapýlýr. Tuzlu Topraklar Yýllýk yaðýþ miktarýnýn az, buharlaþmanýn fazla olduðu kapalý havza ve eski göl tabanlarýnda yaygýn olarak görülen topraklardýr. Tuz oranýnýn yüksekliði tarýmý engeller. Türkiye de Tuz Gölü çevresi ve Konya Ovasý nda yaygýndýr. Azonal Topraklar Azonal topraklar dýþ kuvvetler tarafýndan taþýnan malzemelerin oluþturduðu horizonlarý olmayan topraklardýr. Alüvyal Topraklar (Entisoller) Akarsuyun taþýdýðý maddeleri gücünün azaldýðý yerlerde biriktirmesiyle oluþur. Alüvyal topraklar; deltalarda, taban seviyesi ovalarýnda ve birikinti konilerinde yaygýndýr. Akarsuyun geçtiði bölgenin özelliklerine baðlý olarak alüvyal topraklar kil, kum veya kalker aðýrlýklý olabilir. Alüvyal topraklarda horizonlar geliþmemiþtir. Toprak yüzeyi akarsu ve sel sularýnýn getirdiði alüvyonlarla sürekli yenilenir. Mineral ve organik madde yönünden zengin olan bu topraklarda tarýmsal verim yüksektir. Bu topraklarýn görüldüðü baþlýca alanlar; Akdeniz Bölgesi nde, Çukurova ve Silifke Deltalarýyla, Amik Ovasý Karadeniz Bölgesi nde, Bafra ve Çarþamba deltalarýyla iç kýsýmlarda Erbaa ve Niksar ovalarý Ege Bölgesi nde Bakýrçay, Gediz, Küçük Menderes ve Büyük Menderes ovalarý Doðu Anadolu Bölgesi nde Erzurum ve Muþ ovalarý alüvyal topraklarýn geniþ yer kapladýðý alanlardýr. 170

5 Kolüvyal Topraklar Daðlýk sahalarda eðimli yamaçlar boyunca sellenme sularýnýn sürüklediði malzemelerin daðlarýn eteklerinde birikmesi sonucu oluþur. Bu topraklar aðaç tarýmýna uygundur. Eðimli yamaçlarda bulunmalarý bu topraklarýn su tutma kapasitelerinin düþük olmasýna neden olmuþtur. Regosoller Volkanizma sonucu yeryüzüne çýkan kum boyutlu malzeme ile akarsularýn getirdiði alüvyonlar ve yamaçlardaki kolüvyal depolar üzerinde oluþan topraklardýr. Regosollerde kum fazla olduðu için yaðýþ sularý çok çabuk topraða sýzar. Doðu Anadolu da Yukarý Murat-Van Bölümü ndeki volkanik daðlarýn çevresinde bu topraklar yaygýndýr. TÜRKÝYE DE TOPRAKLARDAN YARARLANMA Toprak kullanýmýna bazý örnekler Tarým Hayvancýlýk Çamur banyosu Seramik Çimento Ormancýlýk 171

6 Çimento, cam, seramik, tuðla, biriket, fayans üretiminde hammadde ya doðrudan toprak veya topraktan elde edilen maddelerdir. Topraðýn Tarýmda Kullanýmý Türkiye de tarým arazileri, genellikle arazi kullanýlma yeteðine göre kullanýlmamakta ve iþlenmemesi gereken alanlar tarýma açýlmaktadýr. Ýþlenmemesi gereken (mera ve orman alanlarý) eðimli alanlar tarla tarýma açýlýnca verim hýzla düþmekte, erozyon artmaktadýr. Kaybedilmesi durumunda kýsa sürede yerine koymanýn mümkün olmadýðý doðal kaynaklardan biri olan topraklarýn tarým dýþý kullanýmý, aðýr metallerle kirlenmesi ve hatalý tarým politikalarý yüzünden ülkemizde 1980 li yýllarda baþlayan tarýmsal ürün ithalatý, 2000 li yýllardan günümüze hýzla artýrmýþtýr. Türkiye de tarýmsal üretimin cins ve miktarýný büyük ölçüde kýsýtlayan sýð topraklarýn önemli yer tutmasý ülkemiz tarýmý için dezavantajdýr. Toprak derinliðini arttýrmak için yapýlabilecekler ise sýnýrlýdýr. Bu tip arazilerde çayýr ve mera bitkileri yetiþtirip, hayvancýlýk yapmak en uygun yoldur. Tarýmsal üretim sadece elde edilen tarým ürünleriyle sýnýrlý deðildir. Tarým dýþý sektörlere hammadde saðlamasý, dýþ satým yoluyla döviz girdisi saðlamasý, tarým ürünleri ithaline son vererek döviz kaybýný önlemesi, istihdam yaratmasý gibi özellikleriyle çok önemli bir sektördür. Ülkelerin sanayileþme sürecinde tarýma dayalý sanayiler ilk geliþen sektörlerdendir. Fakat ülkelerin sanayileþmesine baðlý olarak nasýl tarým sektörü toplam ekonomik faaliyetler içerisinde geri sýralarda kalýyorsa, tarýma dayalý sanayiler de imalat sektörü içinde aðýrlýðý azalan bir sektör halini alýr. Tarým topraklarý rüzgâr erozyonu, su erozyonu sanayileþme ve turizm sebebiyle sürekli kayba uðramaktadýr. Türkiye de sulu tarýma geçilen yörelerde toprak bünyesi ve geçirgenliðine uygun sulama yapýlmamasý buralarda çoraklaþma sorununu gündeme getirmiþtir. Çizelge: DÝE nin 28 mayýs- 30 Eylül 2001 tarihleri arasýnda uyguladýðý V. Genel Tarým sayýmý sonuçlarýna göre: Türkiye de arazi kullanýmý Grafik: V. Genel Tarým Sayýmý sonuçlarýna göre arazi kullaným türlerinin daðýlýmý % 27 % 22 Arazi Alan (ha) Oran (%) Tarla arazisi Nadas arazisi Meyve ve diðer uzun ömürlü bitkilerin arazisi (1) Sebze ve çiçek bahçeleri arazisi (2) Tarýma elveriþli iken kullanýlmayan arazi Sürekli çayýr ve mera (otlak) arazi Koruluk ve orman arazisi (3) Tarýma uygun olmayan araziler (4) TOPLAM 1) Kavaklýk, söðütlük dahil 2) Örtü altý dahil 3) Fundalýk ve makilik dahil 4) Taþlýk, bataklýk, çorak arazi, yerleþim arazisi, mezarlýk, harmanyeri vb dahil Tarýma uygun olmayan arazi Tarla arazisi Sebze ve çiçek bahçeleri arazisi Tarýma elveriþli iken tarýmda kullanýlmayan arazi , , , , , ,2 % 14 % 3 % 1 % 4 % 6 Nadas arazisi 22,78 5,60 3,87 0,88 2,91 21,86 27,63 14,47 % 23 Meyve ve diðer uzun ömürlü bitkilerin arazisi Sürekli çayýr ve mera (otlak) arazisi Koruluk ve orman arazisi Türkiye de toplam hane halký içinde tarýmsal faaliyette bulunan hane halký oranýnýn en yüksek olduðu alan % 81 ile Kuzeydoðu Anadolu dur. En düþük olduðu alan % 43 ile Marmara Bölgesi dir. Türkiye de iklim, yeryüzü þekilleri ve toprak çeþitliliðinin fazla olmasý tarým ürünü çeþitliliðini arttýrmýþtýr

7 Bazý tarým ürünleri ve istedikleri toprak þartlarý Pamuk: Genellikle derin, orta derecede su tutan, iyi drene olabilen, fazla kumlu ve killi olmayan topraklarý sever. Çay: Orta derecede derin, geçirimli ve yeraltý su seviyesi derinde olan, killi-kumlu ve volkanik kökenli lateritik topraklar çayda en kaliteli ürün alýnabilecek topraklardýr. Yumrulu bitkiler (soðan, patates): kumlu ya da hafif bünyeli topraklarda iyi yetiþir. Türkiye de arazi kullanýmýna iliþkin temel sorunlar Herhangi bir arazinin en uygun kullanýlma þeklinin belirlenebilmesi için öncelikle arazi kullaným, kabiliyet sýnýflamasýnýn yapýlmasý gerekmektedir. Böyle bir sýnýflama arazi kullanma planlarýnýn yapýlmasý ve tarýmsal geliþmenin programlanmasý içinde zorunludur. Tarýmsal üretimin tür ve miktarýný önemli ölçüde kýsýtlayan sýð topraklarýn ülke genelinde büyük yer tutmasý Arazi kullanýmýný etkileyen faktörler Doðal yapý: Doðal yapý (topografya, iklim, jeomorfoloji, toprak yapýsý, su kaynaklarý, bitki ve hayvan varlýðý) arazi kullanýmýnýn en önemli belirleyicisidir. Demografik yapý ve deðiþim: Hýzlý nüfus artýþý sonucu artan nüfusun yerleþim alaný talebi ve beslenme gereksinimi Göçlerin kentsel ve kýrsal alana etkileri Yasal ve kurumsal etkiler Merkezi yönetimler ile yerel yönetimler arasýnda koordinasyon eksikliði Planlama ve uygulamada yetki çatýþmasý Hukuk dýþý arazi kullanýmlarýna verilen imar aflarý Sürekli deðiþen yasal düzenlemeler Yasalarýn içeriðinin ekosistemin sürdürülebilirliði ile çeliþmesi (örneðin sulak alanlarýn devlet eliyle kurutularak tarýma açýlmasý) Ekonomik etkenler Uluslararasý ve ulusal ekonomik eðilimler, politikalar ve yatýrým tercihlerinin ekosistem deðerlerini gözetmemesi Gelir düzeyindeki artýþ ve tüketim alýþkanlýklarýnýn deðiþmesi Altyapý yatýrýmlarý Arazi kullaným kararlarýna temel oluþturacak nitelikte doðru ve güncel veri ve toprak haritalarýnýn yetersiz oluþu. Ulusal, bölgesel ve yerel ölçekte arazi kullanýmý politikalarýnýn yetersizliði Arazi kullanýmý ile ilgili kurumlar arasý koordinasyon eksikliði Mevcut arazi kullanýmýnda doðal coðrafya koþullarýna uygun olmayan kullanýmlarýn bulunmasý (arazi kullanýcýlarýn bilgisizliðinden, rantýn ve kýsa vadeli kazanýmlarýn ön plana çýkmasýndan) Hazine arazilerinin yasal boþluklardan yararlanýlýp kullanýlmasý Kentleþme sürecindeki hýzlý geliþme sonucu yerleþim alanlarýnýn tarým, otlak ve orman alanlarýna doðru plansýzca geliþmesi Arazi kullaným kararlarýnýn politik kaygýlardan etkilenmesi Miras hukukunun etkili olduðu parsel bölünmelerinin önüne geçilememesi Sulama, kentsel kullaným, ulaþým ve enerji yatýrýmlarý Plansýz kullaným Örgütsüz tarým ve þehir toplumunun arazi kullanýmý sonucu plansýz ve rastgele kullanýmlarýn ön plana çýkmasý 173

8 Hayvancýlýk Engebenin fazla olmadýðý bozkýr alanlarýnda daha çok koyun beslenir. Ýç Anadolu, Güneydoðu Anadolu, Ýç Ege, Trakya ve Doðu Anadolu daki tektonik ovalar koyunun en çok beslendiði yerlerdir. Çayýrlarýn yaygýn olduðu yerlerde daha çok sýðýr beslenir. Karadeniz Bölgesi ile Erzurum-Kars Bölümü nde çayýrlar yaygýn olduðu için mera hayvancýlýðý daha çok sýðýr beslenmesi þeklinde yapýlýr. Ormancýlýk Türkiye de orman içi ve orman kenarýnda binlerce köy bulunmaktadýr. Bu köylerde tarým alanlarý son derece sýnýrlýdýr. Bu yüzden ormanlar, bu köylerin insanlarýnca geçim alaný olarak görülmekte, kayýt dýþý aðaç kesiminin önü alýnamamaktadýr. Orman köylerine yönelik kýrsal kalkýnma projelerine aðýrlýk verilmeli, alternatif geçim kaynaklarý saðlanmalý, ucuz yakacak temin edilmeli, özellikle genç aðaçlarýn olduðu ormanlarda hayvan otlatýlmasýna izin verilmemelidir. Türkiye de Coðrafi Bölgelere göre orman varlýðý (Orman Bakanlýðý- 2000) Bölgeler Toplam orman alaný içinde bölgenin oraný (%) Ýpek böcekçiliði dut aðaçlarýnýn yaygýn olduðu yerlerde yapýlýr. Güney Marmara Bölümü Ýpekböcekçiliðinin en fazla yapýldýðý yerdir. Doðal çevrenin fazla bozulmadýðý çiçekli bitkiler, çam ormanlarý ve meyve bahçelerinin yaygýn olduðu yerler arýcýlýða uygundur. Karadeniz Akdeniz Ege Marmara Doðu Anadolu Ýç Anadolu 7.54 Güneydoðu Anadolu 3.04 Kýlkeçisi daha çok maki ve çalýlýklarýn yaygýn olduðu engebeli yörelerde beslenir. Türkiye de özellikle Taþeli ve Teke platosu, Menteþe yöresi, Hakkâri Bölümü kýl keçisinin en çok beslendiði yerlerdir. Orman varlýðýmýz coðrafi bölgelere eþitsiz daðýlmýþtýr. Ormanlarýmýzýn % 75 ten çoðu yýllýk yaðýþýn daha fazla olmasýndan dolayý denize kýyýsý olan bölgelerimizdedir. Yýllýk yaðýþý en fazla ve yaðýþ rejimi düzenli olan Karadeniz Bölgesi orman bakýmýndan en zengin bölgedir. Karadeniz Bölgesi ni çok az bir farkla Akdeniz Bölgesi takip etmektedir. Yazlarý en sýcak ve en kurak bölgemiz olan Güneydoðu Anadolu Bölgesi ise orman bakýmýndan en fakir bölgemizdir. Türkiye de kýrsal kesimde ailelerin büyük kýsmý hayvancýlýðý bitkisel üretim ile birlikte sürdürmektedir. ORMANLARDAN FAYDALANMA Hayvancýlýðýn geliþtirilmesi için besicilik ve ahýr hayvancýlýðý yaygýnlaþtýrýlmalý, hayvan soylarý ile çayýr ve meralar ýslah edilmeli, erken ve aþýrý otlatýlma önlenmeli, yem bitkileri üretimi artýrýlmalý ve sanayi yemi üretimine aðýrlýk verilmelidir. Ana orman ürünleri Kereste Kontrplak Parke Mobilya Kâðýt Karoser Ambalaj Sunta Tomruk Ormanlardan elde edilen ürünler Orman yan ürünleri Reçine Sýðla Keçiboynuzu hlamur Defne yapraðý Çam kozalaðý Hizmet çeþitleri Su rejimini düzenler, sel ve taþkýnlarýn etkisini azaltýr. Su ve rüzgâra karþý topraðý koruma Ýklimi düzenleme Doðayý güzelleþtirme Ýçerisinde flora ve faunayý koruyarak ekolojik dengeyi saðlama 174

9 Topraðýn sanayide kullanýmý Çömlek yapýmý Tuðla Çimento fabrikasý Nepalli biriket iþçisi Topraðýn ateþle buluþmasý (Seramik yapýmý) Seramik, çömlek, porselen, tuðla, kiremit, çimento, cam üretiminde topraktan elde edilen kil, kireçtaþý, alçýtaþý, kum gibi maddeler kullanýlýr. Selçuklu ve Osmanlý yapýlarýnda çimentonun bulunmasýndan önce Horosan harcý adý verilen bir baðlayýcý kullanýlmýþtýr. Bu harcýn bileþiminde piþmiþ toprak tozu, kuvarz kumu, kireç, kil hatta yumurta akýnýn kullanýldýðý bilinmektedir. Deðiþik tip bitkisel ve hayvansal hammadde (keçi kýlý, palmiye lifi, saman vb) harca yaklaþýk % 3 oranýnda katýlmýþtýr.. Ýlk çimento fabrikasý 1910 yýlýnda Kocaeli (Darýca) da açýlmýþtýr. Bunu 1911 yýlýnda Eskihisar, 1938 de Ankara, Ýstanbul (Zeytinburnu ve Kartal) çimento fabrikalarý izlemiþtir. Zaman içinde ülkemizin çeþitli yerlerinde yeni çimento fabrikalarý açýlmýþtýr. Ýzmir (Çimentaþ), Eskiþehir, Tarsus, Çorum, Kýrklareli, Gaziantep, Bursa, Ýstanbul (Akçimento), sparta (Göltaþ) Mersin (Çimse), Kars, Aðrý, Van, Ýskenderun, Siirt (Kurtalan), Þanlýurfa çimento fabrikasý kurulan baþlýca illerimizdir. Günümüzde 25 milyon ton civarýnda üretim kapasitesine sahip 50 ye yakýn çimento fabrikasý vardýr. Türkiye de geliþmiþ bir diðer sanayi kolu inþaat sektöründe kullanýlan kiremit ve tuðla fabrikalarýdýr. Tuðla fabrikalarý Ege Bölgesi nde Ýzmir-Salihli arasýnda, Manisa, Aydýn, Uþak, Kütahya, Afyon da yer alýr. Ayrýca kil hammaddesinin piþirilmesi ile tuðla yapýmý Adapazarý, Eskiþehir, Bafra da yaygýndýr. Bartýn, Bolu, Giresun, Çorum da büyük kapasiteli tuðla fabrikalarý vardýr. Geliþmiþ sanayi kollarýndan biri de þiþe-cam üretimidir. Bu alandaki ilk fabrika Ýstanbul Paþabahçe deki sayýlabilir yýlýnda kurulmuþ bu fabrikada çeþitli cam kristal eþya üretimi uzun yýllar yapýldý. Gebze-Çayýrova da kurulan pencere camý yapan fabrika ile Ýzmit, Adapazarý ve Antalya da (oto camý) cam üreten fabrikalar bulunur. Türkiye de hammaddesi yaygýn olarak bulunan kaliteli kaolen ve diðer killerden seramik üretimi yapýlýr. Ýnþaat sektörünün geliþmesi ile fayans, yer döþemesi, banyo, tuvalet vb. gibi sýhhi araç üretimi toplu konut projelerindeki artýþlarla geliþmektedir. Baþlýca seramik fabrikalarý Ýstanbul, Ýzmit, Bilecik (Bozüyük), Çanakkale (Çan) Ýzmir ve Kütahya dadýr. Süleymaniye Külliyesi nin onarýmýnda eskiye sadýk kalýnarak Horosan kullanýldý. 175

10 ÖLÇME ve DEÐERLENDÝRME TESTÝ 1. Aþaðýda verilen boþluklarý uygun kelimelerle doldurunuz. 5. Yukarýdaki harita numaralanmýþ yörelerden... toprak derinliði... yöreye göre az olduðu için yöredeki araziler çayýr ve mera bitkileri yetiþtirip, hayvancýlýk yapmak için en uygundur. Haritada numaralanmýþ yörelerden doðal çevrenin fazla bozulmadýðý... ve... yöreler arýcýlýða uygunken... yörede sanayileþme ve kentleþmenin yoðun olmasý arýcýlýk yapmayý zorlaþtýrýr. 2. V 6. Tarým alaný haline getirilmemesi gereken eðimli alanlardaki çayýr ve meralar ile ormanlýk alanlar tarla tarýmýna açýlýnca bu alanlarda... hýzla artmaktadýr. GAP ile sulu tarýma açýlan... ve... yörelerde toprak bünyesi ve geçirgenliðine uygun sulama yapýlmamasý buralarda tarým arazilerinin aþýrý tuzlanmasý anlamýna gelen... sorununu gündeme getirmiþtir. 7. Türkiye de tarým alanlarýnýn mirasla parçalanýp küçük parçalara ayrýlmasý tarýmsal verimin..., tarýmsal mekanizasyonun... neden olmaktadýr. 3. Orta derecede derin, geçirimli ve yeraltý su seviyesi derinde olan, killi-kumlu ve lateritik topraklarýn bulunduðu... yöresi Türkiye de çay tarýmýnda en kaliteli ürün alýnabilen yöredir V Haritada numaralanmýþ yörelerden... ve... yörelerde tarým arazileri daha çok turizm sebebiyle,... yörede ise kentleþme ve sanayileþme sonucu yok olmaktadýr. Haritada numaralanmýþ yörelerden... ve... yöreler toplam hane halký içinde tarýmsal faaliyette bulunan hane halký oranýnýn en yüksek,... ve... yöreler ise en düþük olduðu yörelerdir. 9. Hakkâri Bölümü nde engebeliliðin fazla olmasý küçükbaþ hayvancýlýðýn daha çok... beslenmesi þeklinde olmasýna neden olmuþtur. 176

11 Türkiye de toprak tipleri ve toprak kullanýmý ile ilgili olarak verilmiþ aþaðýdaki durumlarý doðru ( ) ve yanlýþ ( )þeklinde gruplandýrýnýz. 10. Türkiye de topraklar genel olarak zonal, azonal ve intrazonal olmak üzere üç ana grupta alýnýr. 11. Zonal topraklar, iklim ve bitki örtüsüne baðlý olarak horizonlaþma gösterecek þekilde yayýlýrlar. 12. Kuzey Anadolu Daðlarý nýn denize bakan yamaçlarýnda ormanlýk alanlar altýnda oluþan, bozkýr topraklarý organik madde bakýmýndan zengin olduklarýndan renkleri koyudur. 13. Akdeniz ve Ege bölgeleriyle, Güney Marmara Bölümü nde kalker ana kaya üzerinde yayýlma gösteren kil ve demiroksitler yönünde zengin topraklara terra rossa denir. 14. Türkiye de vadi tabanlarý, delta ovalarý ve hafif eðimli yamaçlarda çökelmiþ depo dolgularýndan meydana gelen topraklarda horizonlar geliþmiþtir. 15. Türkiye nin kuzeydoðusunda çayýr bitki örtüsü altýnda geliþen topraklara çernezyom denir. 16. Tuz Gölü çevresi ve Konya Ovasý nýn bazý yerlerinde kapalý havza ve eski göl tabanlarýnda oluþan tuz oraný yüksek topraklarýn tarýmsal potansiyeli fazladýr. 17. Maki ve çalýlýklarýn yaygýn olduðu yerlerde koyun, bozkýr alanlarýnda kýl keçisi yaygýn olarak beslenir. 18. Çay, fazla yýkanmýþ kireçsiz topraklarda, antepfýstýðý kurak bölgelerin kireçli topraklarýnda daha iyi yetiþmekte ve daha fazla verim alýnmaktadýr. 19. GAP ile birlikte sulu tarýma açýlan Güneydoðu Anadolu Bölgesi nin bazý yörelerinde toprak tipi ve toprak geçirgenliðine uygun sulama yapýlmamasý tarým arazilerinde çoraklaþma sorununu gündeme getirmiþtir. 20. Çernezyom topraklarýnýn yaygýn olarak bulunduðu Kuzeydoðu Anadolu daha çok büyükbaþ hayvancýlýk amaçlý deðerlendirilmektedir. 21. Türkiye de eðimin fazla olduðu tarým arazilerinde toprak derinliði fazla olmadýðý için bu alanlarýn çayýr ve mera alaný olarak deðerlendirilmesi, tarýma açýlmamasý gerekir. 22. Doðu Karadeniz ve Hakkâri bölümlerinde tarýmda makineleþme zordur. Çünkü bu bölümlerde engebe ve yükselti fazladýr. 23. Türkiye de endüstriyel bitki tarýmý kýyý kesimlerine göre iç kesimlerde daha fazladýr. 24. Yumrulu bitkiler içinde olan patates ve soðan kumlu yani hafif bünyeli topraklarý sever. 25. Tomruk, parke, mobilya, sunta, kâðýt asýl orman ürünleri içindedir. 26. Türkiye de volkanik arazi üzerindeki topraklar özellikle Doðu Anadolu ve Ýç Anadolu bölgelerinde yaygýndýr. 27. Türkiye de alüvyal topraklar sadece akarsularýn denize döküldüðü aðýz kýsýmlarýndaki delta ovalarýnda görülür. 28. Regosoller kumlu topraklar olduðu için bu topraklarýn yaygýn olduðu yerlerde yaðýþlarýn topraða sýzmasý kolaydýr. 177

12 BÖLÜM 7 TÜRKÝYE DE TOPRAK TÝPLERÝ ve TOPRAK KULLANM TEST Karasal iklimde çayýr bitki örtüsü altýnda oluþan topraklara çernezyom denir. V V Haritada numaralanmýþ yörelerden hangisindeki tarým arazileri daha çok tahýllardan buðday ve arpaya ayrýlmýþtýr? A) B) C) D) V E) V V Buna göre, haritada numaralanmýþ alanlardan hangisinde çernezyom topraklar daha yaygýndýr? A) B) C) D) V E) V V 2. Akdeniz ikliminin hüküm sürdüðü subtropikal kuþakta çoðunlukla kýzýlçam ve maki bitki örtüsü altýnda geliþme gösteren toprak tipi aþaðýdakilerden hangisidir? 5. A) Alüvyal B) Kahverengi bozkýr C) Kahverengi orman D) Çernezyom E) Terra-Rossa V Haritada numaralanmýþ alanlardan hangisinde tarýmda makineleþme daha kolaydýr? V A) B) C) D) V E) V Yaðýþýn az olduðu alanlarda görülür. V. Toprak yüzeyi akarsu ve sel sularýnýn getirdiði alüvyonlarla sürekli yenilenir.. Kil oranýnýn yüksek olmasý iþlenmesini zorlaþtýrýr. Haritada numaralanmýþ yörelerden hangilerinde tarým arazilerinin basamaklandýrma ihtiyacý en fazladýr? A) ve B) ve C) ve D) ve V E) ve V V. Trakya da bu topraklar karakepir olarak adlandýrýlýr. Yukarýda verilen özelliklerden hangileri vertisollere ait deðildir? A) Yalnýz B) Yalnýz C) Yalnýz D) ve E) ve V 178

13 TÜRKÝYE DE TOPRAK TÝPLERÝ ve TOPRAK KULLANM 7. V V 11. Topraða baðlý bir hammadde olan kil aþaðýdaki sanayi ürünlerinden hangisinin üretiminde kullanýlmaz? A) Seramik B) Porselen C) Tuðla D) Cam E) Çimento Haritada numaralanmýþ yörelerden hangisinde tarým arzilerinin nadasa býrakýlma gereksinimi en fazladýr? A) B) C) D) V E) V 12.. Regosoller. Kolüvyal topraklar. Çernezyom 8. Volkanizma sonucu yeryüzüne çýkan kum boyutlu malzeme ile akarsularýn getirdiði alüvyonlar ve yamaçlar üzerinde oluþan topraklar aþaðýdakilerden hangisidir? A) Regosoller B) Kolüvyal topraklar C) Vertisoller D) Çernezyom E) Terra-Rossa V. Kahverengi orman topraklarý Yukarýdaki toprak tiplerinden hangilerinin horizonlarý geliþmemiþtir? A) Yalnýz B) Yalnýz C) ve D) ve E) ve V 9. Ýntrazonal topraklar topografya ve ana materyallerin etkisiyle oluþmuþlardýr. Bu topraklarda horizonlaþma tam geliþmemiþ olup, çoðunlukla A ve C horizonlarýna sahiptirler. Aþaðýda verilen toprak tiplerinden hangisi intrazonal bir topraktýr? A) Çernezyom B) Alüvyal toprak C) Regosoller D) Kolüvyal toprak E) Vertisoller 13. Türkiye de mera hayvancýlýðýnýn genellikle büyükbaþ hayvancýlýk þeklinde yapýldýðý Erzurum, Kars ve Ardahan çevresinde aþaðýdaki toprak tiplerinden hangisi yaygýndýr? A) Çernezyom B) Kahverengi bozkýr C) Kahverengi orman D) Tuzlu toprak E) Vertisol V V V V Fazla yýkanmýþ ve kireçsiz topraklarý seven bir tarým ürünü yukarýdaki haritada numaralanmýþ yörelerden hangisinde en uygun koþullarý bulur? A) B) C) D) V E) V Haritada numaralanmýþ yörelerden hangisindeki topraklar tarýmdan daha çok büyükbaþ hayvancýlýk yapmak için deðerlendirilmektedir? A) B) C) D) V E) V 179

14 BÖLÜM 7 TÜRKÝYE DE TOPRAK TÝPLERÝ ve TOPRAK KULLANM TEST 2 1. Daðlýk sahalarda eðimli yamaçlar boyunca ufalanan malzemenin daðlarýn eteklerinde birikmesi ile oluþan topraklara kolüvyal topraklar denir. Su tutma kapasitesi düþük olan bu topraklar genellikle aðaç tarýmýnýn bulunduðu alanlarla ormanlýk sahalarda bulunur. V 3.. Delta ovalarýnda. Devamlý erozyona uðrayan yamaçlarda. Tektonik ovalarýn tabanýnda V. Genç volkan konileri üzerinde Türkiye de yukarýda verilen alanlardan hangilerinde toprak tabakasýnýn daha ince olmasý beklenir? A) ve B) ve C) ve D) ve V E) ve V Haritada numaralandýrýlmýþ alanlardan hangisinde kolüvyal topraklarýn bulunma olasýlýðý daha azdýr? A) ve B) ve C) ve D) ve V E) ve V 4.. Deltayý oluþturan akarsular üzerinde yeni barajlarýn yapýlmasýyla. Delta ovasýnda nöbetleþe tarýmýn yapýlmasýyla. Delta ovasýnda yapýlan tarýmsal faaliyetlerde zirai ilaç kullanýmýnýn sürekli artýrýlmasýyla Azonal topraklardan alüvyal topraklarla kaplý bir delta ovasýnda yukarýdakilerden hangilerinin gerçekleþmesi bu delta ovasýnýn tarýmsal verimliliðini azaltýr? 2. A) Yalnýz B) Yalnýz C) ve D) ve E) ve V V Yukarýdaki haritada taralý alanlarda hakim olan toprak türünü Türkiye de aþaðýdaki yörelerden hangisinde de görebiliriz? A) Menteþe yöresinde B) Rize yöresinde C) Ergene Ovasý nda D) Konya Ovasý nda E) ðdýr yöresinde Haritada numaralanmýþ yörelerden hangisinde zonal topraklar içinde en verimli olan çernezyom topraklar yaygýn olduðu halde iklim þartlarýnýn tarýmsal faaliyetleri kýsýtlayan özellikleri nedeniyle insanlar daha çok büyükbaþ hayvancýlýða yönelmiþtir? A) B) C) D) V E) V 180

15 6.. Taþ doðuran toprak. Karakepir. Kýrmýzý toprak TÜRKÝYE DE TOPRAK TÝPLERÝ VE TOPRAK KULLANM 9. Antep fýstýðý, kurak bölgelerin kireçli topraklarýnda, çay fazla yýkanmýþ kireçsiz topraklarda daha iyi yetiþir ve daha fazla verim alýnýr. Ýntrazonal topraklardan olan vertisolleri adlandýrmak için yukarýdaki terimlerden hangileri kullanýlabilir? A) Yalnýz B) Yalnýz C) Yalnýz D) ve E) ve V Buna göre, haritada numaralandýrýlmýþ yörelerden hangisi çay tarýmýna, hangisi antep fýstýðý tarýmýna daha uygundur? A) ve B) ve C) ve D) ve V E) ve V 7.. Daðlarýn kýyý çizgisine paralel ve yakýn olduðu kýyýlarda. Gelgit genliði fazla olan kenar denizlerde. Birikinti konilerinde V. Eski göl tabanlarýnda Azonal topraklardan olan alüvyal topraklar yukarýdaki alanlardan hangilerinde daha az görülür? A) ve B) ve C) ve D) ve V E) ve V 10. Akarsularýn taþýyýp biriktirdiði matkeryallerden oluþan alüvyal topraklar, aþaðýdaki alanlardan hangisinde yaygýn deðildir? A) Taban seviyesi ovalarýnda B) Birikinti ovalarýnda C) Delta ovalarýnda D) Eski göl tabanlarýnda E) Karstik yamaçlarda 8. Kuzey Anadolu Daðlarý nýn denize bakan yamaçlarýnda geniþ yapraklý ormanlarýn altýnda görülen topraklarla ilgili aþaðýdakilerden hangisi söylenemez? A) Organik madde bakýmýndan zengindir. B) Koyu renklidir. C) Yýkanmanýn fazla olduðu yerlerde asitli ve kireçsizdir. D) Çay ve kivi yetiþtirmek için uygundur. E) Kil oraný fazla olduðu için iþlenmesi zordur Aþaðýdaki toprak tiplerinden hangisinin yaygýn olduðu yöreler turunçgil, baðcýlýk ve zeytin tarýmýna daha uygundur? A) TerraRossa B) Çernezyom C) Vertisol D) Regosol E) Podzol 12. Türkiye de en geniþ alan kaplayan toprak tipi aþaðýdakilerden hangisidir? A) Çernezyom B) Kestane ve kahverengi bozkýr topraklarý C) Terra-Rossa D) Kahverengi orman topraklarý E) Kolüvyal topraklar

16 13. Aþaðýdaki toprak tiplerinden hangisinde horizonlar yoktur? A) Kahverengi orman topraklarý B) Alüvyal topraklar C) Kara topraklar D) Kestane renkli bozkýr topraklarý E) Kýrmýzý Akdeniz topraklarý 16. DOÐAL UNSURLARN GÖSTERGESÝ: BÝTKÝLER Karasal iklimde çayýr bitki örtüsü altýnda oluþan organik maddelerin ayrýþmasý sonucu oluþan humus bakýmýndan zengin topraklar olan çernezyomlara haritada numaralandýrýlmýþ yörelerden hangilerinde rastlanmaz? V A) ve B) ve C) ve D) ve V E) ve V 14. Türkiye de aþaðýdaki bölümlerden hangisinde kolüvyal topraklarýn daha yaygýn olmasý beklenir? A) Ergene Bölümü nde B) Konya Bölümü nde C) Yukarý Sakarya Bölümü nde D) Hakkâri Bölümü nde E) Orta Fýrat Bölümü nde 17.. Terra-Rossa. Laterit. Çernezyom V. Regosol Yukarýda verilen toprak tiplerinden hangileri arazi yüzeyinde bulunan demirin oksitlenmesinden kýrmýzý renklidir? A) ve B) ve C) ve D) ve V E) ve V 15. Daðlýk bir alandan etek düzlüðüne ulaþan bir akarsuyun yatak eðiminin birden azalmasýyla azonal topraklardan oluþan birikinti konileri oluþur. 18. Haritada numaralandýrýlmýþ yörelerin yüzey þekillerdi göz önüne alýndýðýnda, hangilerinde birikinti konisi oluþumu daha zordur? A) ve B) ve V C) ve D) ve V E) ve V V V Makilerin tahrip edildiði, topraðýn inceldiði alanlarda genelde diz boyu yüksekliðinde dikenli çalýlardan oluþan garig adý verilen bitki topluluklarý oluþur. Buna göre, haritada numaralandýrýlmýþ yörelerden hangilerinde garig bitki örtüsüne rastlanmaz? A) ve B) ve C) ve D) ve V E) ve V 182

17 DOÐAL UNSURLARN GÖSTERGESÝ BÝTKÝLER Türkiye de Endemizm ve Endemik Bitkiler Endemik, Latince de yerli anlamýna gelen endomos kelimesinden türemiþtir. Bitki coðrafyasýnda bir ülke veya alana ait yerel, az görülen türlere endemik bitkiler denir. Endemik bitkinin bulunduðu yer, bir bölge, ada, yarýmada, dað veya bir vadi olabilir. Yani endemik bir bitkinin alaný çok dar ya da çok geniþ olabilir. Önemli olan bu bitkinin yayýlýþýnýn sadece belirli bir alaný ilgilendirmesidir. Belirli bir bölgeyi ilgilendirmiyorsa endemizmden bahsedilemez. Endemizm geçmiþ jeolojik devirlerde yayýlýþ gösteren bitki türlerinin deðiþen klimatik ve ekolojik koþullar sonucu yayýlýþ alanlarýnýn daralmasý ve günümüzde sadece belli alanlarda toplanmasýdýr. Bu yüzden çevresinden doðal engellerle yalýtýlmýþ alanlarda çok fazla endemik bitki vardýr. Örneðin:Madagaskar adasýnda endemiklik oraný % 66 Yeni Zellenda da endemiklik oraný % 72 Hawai adalarýnda endemiklik oraný % 90 dýr. Bölge Adý Endemik Bitki Sayýsý Akdeniz Bölgesi 862 Ege Bölgesi 171 Doðu Anadolu Bölgesi 471 Marmara Bölgesi 102 Ýç Anadolu Bölgesi 335 G. Doðu Anadolu Bölgesi 64 Karadeniz Bölgesi 277 Türkiye florasýndaki endemik bitkilerin yedi coðrafi bölgemize daðýlýmý Türkiye de endemik bitkilerin yaklaþýk % 80 i metre yükseltiler arasýnda yayýlýþ göstermekte ve önemli kýsmý ( % 21 i) kireçli kayalarý tercih etmektedir. Türkiye nin üç kýta arasýnda doðal bir köprü olmasý çeþitli coðrafi özellikleri ve coðrafi farklýlýklarýnýn getirdiði iklim çeþitliliði sayesinde Dünya da benzerine az rastlanan bir bitki çeþitliliði vardýr. Türkiye, Akdeniz, Ýran-Turan ve Avrupa-Sibirya gen merkezli bitkilerin kesiþme alanýndadýr. Eski jeolojik devirlerde Kuzey Yarýmküre de çok geniþ yayýlýþ alanýna sahip olan mamut aðacý bugün sadece Kaliforniya da Sierra Neveda daðlarýnda bulunur. Bu aðaçlar Tersiyer in sonunda Ýstanbul un çok yakýnýnda da yaþamýþtýr. Eðer bir bölge çok yakýn bir jeolojik zamanda oluþmuþ ve çevresinden doðal engellerle yalýtýlmamýþ ise burada oturmuþ bir ekosistemin dolayýsýyla yerel bir fauna ve floranýn varlýðýndan söz edemiyorsak, buradaki bitki topluluklarýnda Avustralya, Madagaskar, Hawai, Yeni Zellanda gibi yüksek oranda bir endemiklik oranýndan söz edemeyiz. Türkiye florasýnda yaklaþýk bitki türü bulunmaktadýr. Bu bitkilerin yaklaþýk 3800 ü endemik olup sadece ülkemizde yaþamaktadýr. Ülkemizdeki endemik türlerin % 60 kadarý Akdeniz, Doðu Anadolu ve Ýç Anadolu bölgelerinde bulunmaktadýr. Türkiye nin bitkisel (floristik) zenginliðinin baþlýca sebepleri Ýklim farklýlýklarý (Akdeniz, Karadeniz, Karasal) Büyük yükselti farklýlýklarý Üç fitocoðrafik bölgenin (Avrupa-Sibirya, Ýran-Turan, Akdeniz) buluþtuðu yerde olmasý jeolojik ve jeomorfolojik çeþitlilik Buzul çaðlarýnda Anadolu nun bitkiler için sýðýnak olmasý Zengin su kaynaklarýna (deniz, göl, akarsu) sahip olmasýdýr. Akdeniz Bölgesi nde Amanoslar ve Antalya Bölümü ndeki daðlar, Ege Bölgesi nde Menteþe yöresi, Uludað, Kazdaðý, Erciyes Daðý endemik türlerce en zengin alanlardýr. Bu alanlardaki daðlarýn çevresi genellikle ovalar ile çevrili olduðundan, bu daðlardaki endemikler nisbeten dar yayýlýþa sahiptirler. Halbuki Türkiye nin doðusundaki daðlar oldukça yüksek sayýda endemiðe sahip iseler de, batýdakilere göre buradaki daðlar daha devamlý olduðu için, Doðu Anadolu da yetiþen endemiklerin çoðu bir daða özgü olmaktan çok, daha geniþ yayýlýþa sahiptir. 183

18 Türkiye deki endemik tür sayýsý diðer Avrupa ülkeleri ile karþýlaþtýrýldýðýnda daha iyi anlaþýlýr. Avrupa ülkeleri arasýnda en çok endemik türe sahip ülke Yunanistan olup 750 civarýnda endemik bitki vardýr. Ýtalya da 712, Ýspanya ve Sýrbistan da bu sayý arasýndadýr. Ülke Yüzölçüm Bitki Türleri Endemik Bitki Türleri Türkiye Ýran Ýspanya Yunanistan Fransa Ýtalya Türkiye, Ýran, Ýtalya, Ýspanya, Yunanistan, Fransa daki bitki ve endemik sayýlarý Kasnak meþesi Sýðla aðacý Türkiye deki endemik türlerin en önemlilerinden birkaçý Kazdaðýnda ormanlar oluþturan Kazdaðý Göknarý (Abies egui- trojani) Eðirdir güneyindeki kasnak meþesi (Quercus Vulcanio), Köyceyiz- Dalaman arasýnda yaygýn olan sýðla aðacý (Liguidambar orientalis), Datça yarýmadasýnda bulunan Datça hurmasý (Phonix theophrasti) dýr. Türkiye de özellikle pleistosen deki iklim þartlarýna göre yetiþmiþ ve yayýlma olanaðý bulmuþ, fakat günümüzde özellikle daðlýk alanlarda lokal bir yayýlýþ gösteren çeþitli flora bölgelerine ait bitkiler görülür. Örnek olarak Karadeniz fitocoðrafyasýnda Akdeniz bitki topluluklarý, Amanos, Dedegöl, Aðrý, Nemrut, Munzur daðlarýnda görülen ýlýman ve nemli bölge bitkileri verilebilir. Türkiye deki bazý endemik türler Devedikeni Herdemtaze Narin acýçiðdem Kurtkulaðý Piramidal orkide Anzer çayý Kardelen Ters lale Yabani siklamen Kazdaðý göknarý Türkiye de endemik türler sanayileþme, nüfus artýþý, kentleþme, orman yangýnlarý, tarla açmalar, aþýrý otlatmalar, sulak alanlarýn kurutulmasý, tarýmda kullanýlan mücadele ilaçlarý sonucu oluþan kirlenmeler, doðal kaynaklarýn aþýrý ve bilinçsiz kullanýmý gibi insan etkileri sonucunda çeþitli derecelerden tehlikelerle karþý karþýyadýr. Biyoçeþitliliðin varlýðýný koruyabilmesi ekosistemlerin saðlýklý varoluþunu saðlar. Örnek olarak bir türün kaybolmasý ekosistemin kendisinin çöküþüne neden olacak bir þekilde türlerin yok edilmesine varabilecek farklý etkiler yapabilir. Bu durum ekosistem içinde her türün belirli bir rolü olmasýna baðlýdýr. 184

19 ETKÝNLÝK 1. Haritada verilen bilgilere göre, Dünya nýn hangi alanlarýnda biyoçeþitlilik fazladýr? Yeryüzünün belirtilen bölgelerinde biyoçeþitliliðin fazla olmasýnýn sebeplerini yazýnýz OKUMA PARÇAS BÝTKÝLER TBBÝ REZERVDÝR ve KORUNMALDR Bitkiler, geleneksel, destekleyici ve alternatif týp kapsamýnda doðrudan ilaç veya ilaç yapýmýnda kullanýlan hammadde kaynaðý olarak kullanýlmaktadýr. Dünya Saðlýk Örgütü nün tahminlerine göre dünya nüfusunun % 80 i ilk saðlýk ihtiyaçlarý için bitkisel kökenli ilaçlara baðýmlýdýr. 20 bin ile 70 bin arasýnda bitki türü týbbi amaçlarla kullanýlmaktadýr. Bitkilerin kullanýldýðý geleneksel tedavilerin pazarý yýllýk 60 milyar ABD dolarý civarýndadýr ve bu pazar hýzla büyümektedir. Sadece yaðmur ormanlarýnýn florasýný oluþturan bitkilerle ilgili ilaç endüstrisinin yýllýk gelirlerinin 43 milyon dolar olduðu ifade edilmektedir. Biyolojik çeþitlilik kaynaðý olarak orman ekosistemleri týbbi bitkiler üretimine katký saðlamaktadýr. Dolayýsýyla hem günümüz hemde genetik rezerv olarak gelecekte ortaya çýkacak farmakolojik faydalarýyla ekonomik deðere sahiptir. Günümüzde týbbi amaçlarla kullanýlmayan ancak týbbi faydalarý gelecekte keþfedilecek bitkilerde olabilir. Ýnsanlýk hiç kullanmasa dahi týbbi bitki ekosistemlerinin bütünlüðü ve devamlýlýðý için bu bitkilerin varlýðýnýn sürmesini ister. Bu yüzden ülkeler; biyolojik çeþitliliðin korunmasý ve biyolojik kaynaklarýn sürekli ve dengeli kullanýmýný desteklemelidir. 185

20 Ülke Tehlike altýndaki toplam tür sayýsý Tehlike altýnda bulunan floranýn oraný (%) ABD Avustralya Güney Afrika ,5 Türkiye Meksika Brezilya ,5 Panama Hindistan Ýspanya ,5 Peru Dünya Koruma Birliði (UCN)-Araþtýrmalarýna Göre Bitki Türlerinin Tehlikede Olduðu 10 Ülke (2003) Bolu bitki örtüsü ormandýr km 2 lik il topraklarýnýn yarýdan fazlasýný (% 53) orman örtüsü oluþturur. Bolu da insan çoðu yerde kendini bitkilerden oluþmuþ bir tünel içinde bulur ve bu durum il içinde uzun süre devam eder. Karadere, Seben ve Aladað ormanlarý flora ve fauna bakýmýndan zengindir hektarlýk alana yayýlmýþ Bolu ormanlarý Türkiye ormanlarýn % 2,9 unu oluþturur. % 92,3 ü baltalýk, % 8,7 si koruluktur. Koruluk ormanlarýýn % 69 u iðne yapraklý, % 16,5 u karýþýk geniþ yapraklý, % 14,5 u karýþýk yapraklý aðaçlardan oluþur. Karadeniz kýyýlarýna yakýn dar bir þeritte maki olarak adlandýrabileceðimiz bir kýsmý kýþýn da yeþilliðini koruyan bodur aðaçlar vardýr. Katran ardýcý, sumak, taflan, çeþitli fundalar, kýzýlcýk, böðürtlen, sarmaþýk türleri bu topluluðun baþlýcalarýdýr. Dað sýralarý zengin ormanlarla kaplýdýr. Baþlýca aðaçlar ise baþta kayýn olmak üzere, gürgen, ýhlamur, kýzýlaðaç, meþe, diþbudak yabani fýndýk, beyaz söðüt, titrek kavaktýr. Bu aðaç örtüsünün altý zengin ot topluluklarý ile kaplýdýr. Ýkinci dað sýralarýnýn denize bakan yamaçlarý sýk orman örtüsü ile kaplý olup hakim türler kayýn, gürgen, kestane, ýhlamur, diþbudak, meþe, kýzýl aðaç, karaaðaç, kavak, köknar, sarýçamdýr. Güneye bakan yamaçlarda orman örtüsü seyrekleþtiði gibi türlerde deðiþme ve orman altý bitki örtüsünde de azalma görülür. Üçüncü bölümü oluþturan Köroðlu daðlarýnda yaðýþ azlýðý daha kurakçýl bir orman örtüsünün oluþmasýna neden olmuþtur. Köroðlu daðlarýnda alçaklarda kayýn ve gürgen aðaçlarý bulunur. Yükseklerde 1450 metrelere kadar karaçam daha yükseklerde sarýçam ve köknar aðaçlarý görülür. Güney yamaçlarda ormanlar daha az olup, akarsu vadileri boyunca uzanýr. Genellikle bazý meþe türlerinden oluþan bu ormanlar daha güneyde yerini bozkýr bitkilerine býrakýr. Adana Ýlinin Bitki Örtüsü Ýncelemesi Bolu Ýlinin Bitki örtüsü Ýncelemesi Adana çevresindeki bitki örtüsü, Akdeniz iklimine ait bitkilerdir metreye kadar bodur aðaçlar ve çalýlardan oluþan makiler görülür. Ancak özellikle yerleþim ve tarým alanlarýnýn yer aldýðý alçak düzlüklerde doðal bitki örtüsü insan eliyle büyük ölçüde tahribe uðramýþ çoðu yerde tamamen ortadan kalkmýþtýr. Daha önceleri bu yerlerin doðal bitki örtüsünü sýcak ve kurak þartlara dayanýklý kýzýlçam ve bazý meþe ormanlarý oluþtururken, bugün Akdeniz bölgesinde geniþ yayýlma gösteren makiler, kýzýlçam ve karaçam ormanlarýnýn yok edilmesiyle ortaya çýkmýþtýr. Ormanlarýn ortadan kaldýrýlmadýklarý yerlerde hemen kýyý gerisinden baþlayan ve 800 metreye kadar çýkan maki topluluklarý içinde rastlanan küçük kýzýlçam orman kalýntýlarý bunun kanýtýdýr. 800 metreden baþlayan ormanlar alçaklarda yayvan yapraklý (çoðunlukla meþe) daha yükseklerde ise iðne yapraklý (çoðunlukla sedir) aðaçlardan oluþur. Yaz mevsiminin kuraklýðý ve uzunluðu bitki örtüsündeki çeþitliliði azaltýr metrelerden sonra yavaþ yavaþ seyrelen sedir topluluklarý yerini Alpin bitkilerine býrakýr. 186

21 Türkiye Ormanlarý ve Ormanlarýmýzda En Yaygýn Bulunan Aðaçlar ve Özellikleri Türkiye ormanlarý Fýstýk Çamý Kýzýlçam Fýstýk çamýnýn Türkiye ve Avrupa Kýtasý ndaki yayýlýþ alanlarý Kýzýlçamýn Türkiye deki baþlýca yayýlýþ alanlarý Özellikle Ege ve Akdeniz de yaygýndýr m. boyundadýr. Genç aðaçlar yuvarlak, yaþlý aðaçlar daðýnýk þemsiye gibi bir yapýya sahiptir. Düzgün bir gövdeye ve bu gövdeden dik olarak çýkan yatay duruþlu dallara sahiptir. Yetiþme yeri bakýmýndan fazla seçici deðildir.fakir, kumlu, kireçli ve killi topraklarda, kurak ve güneþli iklimlerde yetiþir. Soðuk ve sert iklim koþullarýnda geliþemez. þýk isteði fazladýr. Akdeniz ve Ege bölgelerinde geniþ yayýlýþ göstermekle birlikte Batý ve Orta Karadeniz bölümlerinde lokal yayýlýþ gösterir. Kýzýlçam, hektarlýk alanla ülkemizin en geniþ yayýlýþ alanýna sahip çam türüdür. Deniz seviyesinden m yükseltiye kadar ulaþabilen, ýþýðý seven, çabuk büyüyen bir çam türüdür. Kabuk genç aðaçlarda düzgün, boz renkte iken yaþlýlarda derince yarýlýr, esmer kýrmýzýmsý renk alýr ve kalýndýr. 187

22 Meþe, yeryüzünde 300 kadar türü arasýnda yaz-kýþ yapraklarýný dökmeyenleri de bulunan kerestesi dayanýklý bir orman aðacýdýr. 25 m boya, 2 m çapa eriþebilen geniþ tepeli aðaçlardan, 3-5 m boya sahip çalýmsý türlerine kadar farklý boyutlarda meþe türleri vardýr. Kökleri derinlere kadar iner. Palamut adý verilen meyveleri bir kadeh içinde yer alýr. Karaçam Kazdaðý göknarý Göknar kozalaðý Karaçamýn Türkiye deki yayýlýþ alaný Bütün kýyý bölgelerimizin daðlýk kesimlerinde saf ya da karýþýk ormanlar kurar, hatta step bölgelerine kadar sokulur metreye kadar boylanabilir. Yaþlý aðaçlarda gövde derin çatlaklýdýr kalýn ve esmer kabuklarý vardýr. Ýðne yapraklarýnýn koyu yeþil rengi ile diðer çam türlerinden ayrýlýr. Göknarýn Türkiye de yayýlýþ alaný Meþe Göknar, Kuzey Yarýmküre de ýlýman iklim bölgelerinin, yüksek daðlýk kesimlerinde doðal olarak yetiþir. Yazkýþ yeþil, boyu uzun bir orman aðacýdýr. Genel olarak gövde çatallanmadan uzanýr, dallar gövdeye paralel olarak dizilmiþtir. Kozalaklarý yukarý doðru dik durur. Bu özelliði ile kozalaklarý aþaðý bakan ladinlerden ayrýlýr. Kökleri kuvvetli ve kazýk köktür. Göknar türleri genellikle yarý gölge ortamlarda iyi geliþir. Nemli ve verimli topraklarý sevmesine raðmen, nemli, kumlu veya killi topraklarda da iyi geliþir. Kireçli topraklarý sevmez. Havanýn baðýl neminin yüksek, yaz aylarýnýn yaðýþlý ve serin olmasýný ister. Meþe yayýlýþ alaný Türkiye nin hemen her bölgesinde çeþitli meþe türleri bulunur. Genel olarak yýllýk yaðýþ miktarýnýn 350 mm nin üzerinde olduðu ve su tutma kapasitesi yüksek, yeteri kadar kil ihtiva eden topraklarý sever. Ardýç Ardýç kuþu 188

23 Ardýç yayýlýþ alaný Ardýcýn sürüngen çalýlardan büyük aðaçlara kadar çok çeþitli türleri vardýr. Hemen hemen bütün bölgelerimizin yüksek daðlýk kesimlerinde doðal yayýlýþ gösterir. Ardýç aðacý tohumlarýný yere döker ancak bu tohumlar bir ardýç kuþu (karatavuk) tarafýndan yenmedikçe hiçbir iþe yaramaz. Ardýç kuþunun sindirim sisteminde ardýç aðacýnýn tohumlarýnýn kabuklarý açýlýr ve çimlenebilir özellik kazanýr. Son zamanlarda yapýlan bilimsel çalýþmalarla ardýç kuþuna gereksinim duyulmadan ardýç tohumlarýnýn kimyasal yollarla çimlendirilmesi baþarýlmýþtýr. Sarýçamýn Türkiye ve Avrupa Kýtasý ndaki yayýlýþ alaný Türkiye de Batý ve Doðu Karadeniz de güneye bakan yamaçlarda ve Doðu Anadolu da Sarýkamýþ ta yaygýn olarak bulunmakla birlikte iç ve güney bölgelerimizde de küçük topluluklar halinde bulunur. Düþük sýcaklýklara ve kazýk kökleri sayesinde rüzgârlara karþý dayanýklýdýr. Nisbi nemi düþük alanlarda ve kuru topraklarda geliþemez. Adýný, levhalar halinde ayrýlan gövde kabuðunun sarýmsý renginden alýr. Narin gövdeli, sivri tepeli ve ince dallý bir aðaçtýr. Yetiþkin aðaçlar 40 m yi aþar Kýzýlaðaç Kýzýlaðaç, Trakya, Marmara denizi çevresi, Batý karadeniz ve Doðu Karadeniz de saf ve karýþýk olarak yayýlýþ gösterir. Boyu 20m. yi aþabilir. Esmer kabuklu, seyrek dallý bir aðaçtýr. Daha çok serin bölgelerde ve nemli dere yataklarýnýn bulunduðu yerlerde görülür. Köklerinde bulunan havanýn serbest azotunu baðlayan yumrular nedeniyle kýzýlaðaç topluluklarý bulunduklarý yerlerdeki topraklarý azotça zenginleþtir. Ladin Ladin yayýlýþ alaný Sarýçam Kuzey Yarým Küre nin soðuk ve nemli bölgelerinde yayýlýþ gösteren ladinin 40 deðiþik türü vardýr. Uzaktan bakýldýðýnda göknara benzese de piramide benzer tepesi ve sarkýk dallarý ile ondan ayýrt edilebilir. Boyu m ye ulaþabilir. Ýðne yapraklarý kýsa, sivri uçlu ve kesitli dört köþedir. Olgunlaþmýþ kozalaðýnýn pullarý daðýlmaz. 189

24 Türkiye de Doðu karadeniz daðlarýnýn denize bakan yüksek yamaçlarýnda saf ya da karýþýk ormanlar kuran Doðu ladini dir. Ülkemizde hektar saf ladin ormaný bulunmaktadýr. Kestanenin Türkiye ve Avrupa Kýtasý ndaki yayýlýþ alaný Kayýn Kestanenin meyvelerini olgunlaþtýrabilmesi için çiçek açmadan hasada günlük sýcaklýk toplamýnýn C olmasý gerekir. Kestane kýþýn düþük sýcaklýklara (-30 Cye kadar) dayanabilir. Ancak ilkbaharýn geç ve sonbaharýn ilk donlarýna hassastýr. Kestane yazýn yüksek sýcaklýklardan deðil ancak yaðýþsýz geçen mevsimlerde kuraklýktan etkilenir. Yýllýk yaðýþ toplamý mm olan yerlerde sulamaya ihtiyaç duymaz. Kazýk köklü bir aðaçtýr, yetiþtiði yerde topraðýn gevþek yapýlý ve derin olmasý gerekir. Kayýnýn yayýlýþ alaný Kayýn aðaçlarý daha çok kuzey bölgelerimizde doðal yayýlýþ gösterir. Akdeniz Bölgesi nde Amanoslarda küçük topluluklar halinde bulunur. Saf ya da göknar, ladin, çam, meþelerle karýþýk geniþ ormanlar kurar. Ülkemizde hektar koru ve 1555 hektar baltalýk kayýn ormaný vardýr. 40 m boya ulaþabilen kayýnlarýn düzgün ve silindirik gövdeleri vardýr. Kestanenin 6-9 cm uzunluktaki dalgalý kenarlý elips þeklindeki yapraklarý sonbaharda kýrmýzý renk alýr. Yaðlý meyveleri doðada yaban hayvanlarý için önemli bir besin kaynaðýdýr. hlamur Kestane hlamur 190

25 hlamur, Marmara, Batý Karadeniz, Orta Toroslar, ve Kuzey Anadolu da yayýlýþ gösterir. Özellikle kuzey ve batý bölgelerimizdeki ormanlarýmýzda rastlanan sýk dallý geniþ tepeli aðaçlardýr. Boylarý m ye kadar ulaþabilir. Sarkýk çiçek demetleri sarýmsý bir renge ve karekteristik kokuya sahiptir. Çok geç açan bu çiçekler (haziran-temmuz) kurutularak çay gibi içilir. TÜRKÝYE DE GÖRÜLEN BAÞLCA BÝTKÝ TOPLULUKLAR yoðunlaþýrken, Doðu Karadeniz de göknar, sarýçam ve ladinler yoðundur. Kuzey Anadolu daðlarýnýn güney yamaçlarýnda ve ikinci sýralar üzerindeki alçak kesimlerde kuru ormanlar hakimdir. Burada aþaðý seviyelerde çeþitli meþeler yaygýnken, m den 1000 m ye kadar olan kesimde yapraklarýný döken (kayýn, gürgen, kýzýlaðaç, ýhlamur) aðaçlar üst kesimlerde sarýçam, ardýç, karaçam ve göknarlar vardýr. Türkiye nin yaklaþýk % 27,64 ü ormanlarla kaplýdýr. Bu ormanlarýn önemli bir kýsmý Kuzey Anadolu daðlarý ile Toroslarýn denize bakan yamaçlarýndadýr. Ormanlarýmýzda iðne ve geniþ yapraklý ormanlar olmak üzere iki farklý aðaç grubu vardýr. Ýðne yapraklý aðaçlar bütün yýl yeþil kalýrlar. Baþlýca iðne yapraklý aðaçlar kýzýlçam, karaçam, sarýçam, göknar, ladin, servidir. Kýþýn yapraklarýný döken geniþ yapraklý aðaçlarýn baþlýcalarý meþe, kayýn, gürgen, kestane, kýzýlaðaç, kavak, ýhlamur, akçaaðaç, ve diþbudaktýr. Kýzýlçam Karaçam Sarýçam Göknar Sedir Kayýn Meþe Maki Step GB 3000 Antalya Toros Daðlarý Sultan Daðlarý Alpin çayýrlar Ýsfendiyar lgaz Daðlarý Daðlarý Ayancýk NE 0 75 km Akdeniz-Karadeniz kýyýlarýmýz arasýnda (Antalya-Ayancýk) bitki örtüsü profili Türkiye ormanlarý Orman Karadeniz Bölgesi Ormanlarý Yýllýk yaðýþýn fazla olduðu Karadeniz Bölgesi kýyýlarýnda ormanlar deniz seviyesinden baþlayýp 2000 metre yüksekliklere kadar olan alanlarda yer yer daralýp geniþleyerek bir kuþak dahilinde devam eder. Deniz seviyesine yakýn alanlarda bazý maki türlerini de (sandal, menengiç, kocayemiþ) içine alýr. Kuzey Anadolu daðlarýnda 2000 m ler civarý orman üst sýnýrýdýr. Bu yükseltilerde aðaçlar ortadan kalkar alpin çayýrlar baþlar. Kuzey Anadolu daðlarýnýn kuzey yamaçlarýnda 200 m den baþlayan kayýn, kestane, ýhlamur, gürgen, meþe, kýzýlaðaç, akçaaðaç gibi yapraklarýný döken aðaçlar 1200 m ye koru ormanlarý þeklinde çýkar m lerden sonra kýyýdaki daðlýk alanlarýn Kuzey yamaçlarýnda Batý ve Orta Karadeniz de karaçam ve göknarlar Marmara ve Ege Ormanlarý Marmara Bölgesi nde ormanlar Kocaeli, Samanlý daðlarý Bursa, Biga, Koru Daðý ve stranca yöreleri gibi yaðýþýn arttýðý yörelerde özellikle Kuzey yamaçlarda yoðundur. Marmara Bölgesi nde alpin çayýr kuþaðý sadece Uludað da görülür. Uludað ýn kuzey kesimlerinde nemli ormanlar, güney kesimlerinde kuru ormanlar bulunur. Kazdaðý ve çevresinde kayýn ve karaçam ormanlarý yanýnda 1200 m den sonra Kazdaðý göknarý ile ünlüdür. Kurakçýl orman karakteri gösteren Ege Bölgesi ormanlarý ise çoðunlukla Kýyý Ege deki horstlaþma sonucu oluþan daðlar üzerinde meþe ve ardýç türleri yanýnda kýzýlçam aðaçlarý yaygýndýr. Kozak kütlesi, Madranbaba ve Beþparmak daðlarýnda fýstýk çamlarý yoðundur. Datça Yarýmadasý nýn doðusu, Marmaris ve Köyceðiz çevresinde alçak kesimlerde sýðla aðacý ormanlarý yaygýndýr. Akdeniz Ormanlarý Dalaman çayý vadisinin doðusundan Ýskenderun Körfezi doðusuna kadar devam eden Batý ve Orta Toroslar ve Amanoslar üzerindedir. Bu daðlarda m ye kadar maki topluluklarý vardýr. Bu yükseltilerden 2100 m ye kadar ormanlar devam eder. Orman alt sýnýrýnda kýzýlçam, meþe türleri hakimken üst sýnýrýnda sedir, göknar, ardýçlar yaygýndýr. (özellikle Lübnan sediri, Toros göknarý) 191

26 Ýç Bölge Ormanlarý Doðu Anadolu, Ýç Anadolu ve Güneydoðu Anadolu orman alanlarý bakýmýndan fakirdir. Özellikle Güneydoðu Anadolu orman alaný en az olan bölgemizdir. Bu bölgede yýllýk yaðýþýn azlýðý ile kurak devrenin uzun sürmesi orman geliþmesini önlemiþtir. Ýç Anadolu da daha çok meþe, ardýç ve karaçam aðaçlarýndan oluþan ormanlar Melendiz, Erciyes, Hasandaðý ve Yozgat - Sivas arasýndaki Akdaðlar üzerindedir. Doðu Anadolu daki ormanlarda en çok görülen aðaç meþelerdir. Tunceli, Bingöl, Hakkâri çevresinde yoðunluk kazanan ormanlar 850m. den baþlayýp m ye kadar çýkar. Sarýkamýþ çevresi Türkiye de orman üst sýnýrýnýn en yüksek olduðu (2800m.) yerdir. Burada sarýçam ormanlarý yoðunluk kazanýr. Defne Sandal Maki Akdeniz ikliminin hakim olduðu yerlerde kýzýlçam ormanlarýnýn tahrip edildiði sahil kuþaðýnda geniþ alan kaplayan ince gövdeli, sert, yapraklarý kalýn, cilalý ve kadife gibi tüylü olan, sürekli yeþil, boylarý 1-4 m ye kadar olan çalýmsý ya da aðaçcýk þeklinde bitki topluluklarýna maki denir. Maki formasyonu yaygýn olarak Akdeniz, Ege ve Marmara bölgelerinde görülür. Makinin üst sýnýrý Akdeniz kýyýlarýndan Ege ve Marmara kýyýlarýna doðru alçalýr, tür sayýsý ise azalýr. Maki içinde yabani zeytin, mersin, menengiç, keçiboynuzu, katýrtýrnaðý, katran ardýcý, kermez meþesi, pýrnal meþesi, erguvan, defne, zakkum, tesbih, akçakesme baþlýca bitkilerdir. Tesbih aðacý Garig Katran ardýcý Garig formasyonu ise Akdeniz Ýkliminin etkili olduðu fakat eðimin fazlalýðýna baðlý topraðýn ince, yaðýþýn az olduðu yerlerde makilerin tahrip edilmesi sonucu oluþan makiye göre daha kurakçýl bitki topluluklarýdýr. Maki içinde yer alan baþlýca bitkiler Lavanta Süpürge çalýsý Erguvan Zakkum Yasemin 192

27 Baþlýca garig türleri laden, yasemin, funda, süpürge çalýsý lavanta çiçeðidir. Psödomaki (yalancý maki) Karadeniz kýyýlarýnda ormanlarýn tahrip edildiði yerlerde bulunan çalýlara denir. Geven Bozkýr Yavþan otu (Basur otu) Türkiye de yýllýk yaðýþýn az olduðu yarý kurak alanlarda ilkbahar yaðýþlarýyla yeþeren, yaz kuraklýðýnýn etkisiyle sararan ülkenin bütününde geniþ alan kaplayan ot formasyonuna bozkýr (step) denir. Step sahalarýnda yaðýþ az, mevsimler arasý sýcaklýk farký Akdeniz ve Karadeniz iklim alanlarýna göre fazladýr. Step sahalarýnýn bir kýsmý yýllýk yaðýþýn az olmasý sonucu doðal olarak oluþmuþken, bir kýsmý ormanlarýn insanlar tarafýndan tahribi sonucu ortaya çýkmýþ antropojen step alanlarýdýr. Ýç Anadolu da Konya, Ereðli havzalarý, Tuz Gölü çevreleri asýl step sahasýdýr. Bu alanlarda yaðýþlar 250 mm nin altýna düþer. Asýl step sahalarýnýn bitkileri kendilerini kurak koþullara son derece adapte etmiþtir. Asýl step alanlarýndaki bitkiler keçe gibi tüylü, dikenli, az yapraklýlardýr. Asýl step sahalarý dýþýnda ormanlarýn tahribi sonucu ortaya çýkan step alanlarý (antropojen step) Türkiye de çok daha geniþ alan kaplar. Step bitkilerinin bir bölümü kýsa ömürlü iken, bir bölümü yaþamýný yýl boyunca devam ettirir. Step bitkileri daha çok soðanlý, yumrulu, dikenli ve kokuludurlar. Step sahalarýnda yaygýn olan bitkiler geven, yavþan otu, yumak otu, üzerlik, gelincik, sýðýrkuyruðu, kýlýç otu, çayýr üçgülü, sütleðen, peygamber çiçeðidir. Çayýr Gelincik Yumak otu Peygamber çiçeði Kýlýç otu Çayýrlar çoðunlukla daðlarýn yüksek kesimlerinde orman üst sýnýrýndan sonra görülür. Step sahalarýna göre ot örtüsü daha gürdür (1 m yi bulur) ve yaz boyu yeþil kalýr. Kuzey Anadolu daðlarý, Toroslarýn yüksek kýsýmlarý ve Kars-Ardahan yaylalarý çayýrlarýn en yaygýn olduðu yerlerdir. Alpin çayýr alanlarýnda sýcaklýk ortalamalarý aðaç yetiþmesini engeller, yýlýn önemli bölümünde karla kaplýdýr. Türkiye de alpin çayýr kuþaðýnda daha çok büyükbaþ hayvancýlak yapýlýr. 193