Editör Prof. Dr. Firdevs Güneş Prof. Dr. Firdevs Güneş Doç. Dr. Çetin Semerci Yrd. Doç. Dr. Aysun Nüket Elçi Yrd. Doç. Dr. Ayşe Derya Işık Yrd. Doç. Dr. Cemal Tosun Yrd. Doç. Dr. Cengiz Özmen Yrd Doç. Dr. Fatma Ünal Yrd. Doç. Dr. Gülsün Şahan Yrd. Doç. Dr. Harun Er Yrd. Doç. Dr. Murat Genç Yrd. Doç. Dr. Özge Gün Yrd. Doç. Dr. Sinem Tarhan EĞİTİM BİLİMİNE GİRİŞ 2. Baskı
Editör: Prof. Dr. Firdevs GÜNEŞ EĞİTİM BİLİMİNE GİRİŞ ISBN 978-605-364-699-0 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2014, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Şubat 2014, Ankara 2.Baskı:Ağustos 2014, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Gamze Dumlupınar Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Şti. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A Yenimahalle / ANKARA (Ankara-0312-394 55 90) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 13987 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet:www,pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net
ÖN SÖZ Genç nüfusa sahip ülkelerde eğitim geleceğe yapılan en önemli yatırımdır. Bu süreçte ilk, orta, lise ve üniversite gibi her düzeydeki eğitim üzerinde durulmakta, öğretmen yetiştirme çalışmalarına ise ayrı bir önem verilmektedir. Bilindiği gibi bilgi çağını yaşayan dünyamızda birey ve toplumun geleceği bilgiye ulaşma, bilgiyi kullanma ve üretme becerilerine bağlı bulunmaktadır. Özellikle bilgi üretme, birey ve toplumların gelişmişlik düzeyini belirlemede önemli bir gösterge olmaktadır. Bilgi üretmenin odak noktasını yetişmiş insan gücü oluşturmaktadır. İnsan gücünün yetişmesi ise düşünen, araştıran, sorgulayan, sorun çözen, öğrenmeyi öğrenen, bilgi birikimi yüksek, yenilikleri ve gelişmeleri izleyen öğretmenlerle gerçekleşmektedir. Ülkemizde öğretmen yetiştirmenin köklü bir geçmişi vardır. Günümüze kadar çeşitli öğretmen yetiştirme modelleri uygulanmıştır. Ancak son yıllarda yaygın olarak iki modelden yararlanılmaktadır. Birincisi eğitim fakültelerinde dört yıllık lisans eğitimi, ikincisi ise fakülte mezunlarına yönelik pedagojik formasyon eğitimi olmaktadır. Bu süreçte nitelikli öğretmen yetiştirmek için sadece meslekle ilgili temel bilgi ve becerileri öğretmek yeterli olmamaktadır. Bunlara ek olarak bilimsel araştırma ve çalışmalar yapma, geleceğin gerektirdiği bilgi, beceri ve değerlere hazırlanma, eğitimde teori ve uygulamayı birleştirme, sorunlara çözüm bulma gibi beceriler de gerekli olmaktadır. Bu anlayıştan hareketle öğretmen adayı öğrencilerin dil, zihinsel ve sosyal becerilerini geliştirmeye, toplumsal ve etik değerlerini güçlendirmeye ve en önemlisi de 21. yüz yılın becerilerini kazandırmaya ağırlık verilmektedir. Öğretmen yetiştirme sürecinde alandaki uygulamalar da önemli olmaktadır. Ülkemizde 2005 yılından bu yana yeni eğitim yaklaşımlarıyla hazırlanan eğitim programları uygulanmaktadır. Bunlar yapılandırıcı yaklaşım, öğrenci merkezli eğitim, beceri yaklaşımı, bireysel farklılıklara duyarlılık, beyin temelli öğrenme gibi yaklaşım ve modeller olmaktadır. Eğitim Fakültelerinde yüksek nitelikli eğitim ve öğretimin gerçekleştirilmesi, öğretmen adaylarının bilgi ve becerilerinin yaşam boyu geliştirilmesi için bu yaklaşım ve modellerden de yararlanılmaktadır. Kitapta, yukarıda belirtilen anlayıştan hareket edilerek öğretmen adaylarına eğitim kavram ve ilkelerini iyi öğretmek, çeşitli becerilerini geliştirmek, öğrenme yaklaşım, yöntem ve teknikleri göstermek, eğitimin diğer alanlarla ilişkisini ortaya koymak amacıyla bilimsel temellere ağırlık verilmiştir. Bartın Üniversitesi Eğitim Fakültesi akademisyenlerince hazırlanan bu kitabın alanda çalışan öğretmen ve öğrencilere katkı getirmesini dilerim. Prof. Dr. Firdevs GÜNEŞ Ankara 2014
BÖLÜMLER VE YAZARLARI 1. BÖLÜM: Eğitimde Temel Kavramlar ve Çağdaş Yönelimler Prof. Dr. Firdevs GÜNEŞ 2. BÖLÜM: Eğitim Yaklaşımları Prof. Dr. Firdevs GÜNEŞ 3. BÖLÜM: Eğitim ve Tarih Yrd. Doç. Dr. Cengiz ÖZMEN 4. BÖLÜM: Eğitim, Ekonomi ve Toplum Yrd. Doç. Dr. Harun ER 5. BÖLÜM: Eğitim ve Psikoloji Yrd. Doç. Dr. Sinem TARHAN 6. BÖLÜM: Eğitim ve Hukuk Doç. Dr. Çetin SEMERCİ 7. BÖLÜM: Eğitimin Bilimsel Temelleri ve Araştırma Yöntemleri Yrd. Doç. Dr. Cemal TOSUN Yrd. Doç. Dr. Murat GENÇ 8. BÖLÜM: Eğitimde Okul ve Teknoloji Yrd. Doç. Dr. Ayşe Derya IŞIK 9. BÖLÜM: Eğitim Planlaması Yrd. Doç. Dr. Gülsün ŞAHAN 10. BÖLÜM: Eğitimde Hareketlilik Programları Yrd. Doç. Dr. Fatma ÜNAL 11. BÖLÜM: Türk Milli Eğitim Sisteminin Yapısı ve Özellikleri Yrd. Doç. Dr. Özge GÜN Yrd. Doç. Dr. Aysun Nüket ELÇİ 12. BÖLÜM: Öğretmenlik Mesleği Yrd. Doç. Dr. Ayşe Derya IŞIK 13. BÖLÜM: Öğretmen Yetiştirme Yrd. Doç. Dr. Fatma ÜNAL
İÇİNDEKİLER Ön Söz... iii Bölümler ve Yazarları...v 1. BÖLÜM EĞİTİMDE TEMEL KAVRAMLAR VE ÇAĞDAŞ YÖNELİMLER 1. TEMEL KAVRAMLAR...4 1.1. Eğitim Nedir?...4 1.2. Yaklaşımlara Göre Eğitim...5 1.3. Eğitimin Alt Alanları...6 1.4. Eğitime Yakın Kavramlar...8 1.5. Eğitim Sistemi...10 2. EĞİTİMDE ÇAĞDAŞ YÖNELİMLER...12 2.1. Davranışçılıktan Yapılandırıcılığa...13 2.2. Öğretimden Öğrenmeye...14 2.3. Öğrenci Merkezli Eğitim...15 2.4. Davranış Değiştirme Yerine Beceri Geliştirme...15 2.5. Etkinliklerle Keşfederek Öğrenme...16 2.6. Şartlandırma Yerine Zihinsel Bağımsızlık...17 2.7. İşbirlikli Öğrenme...18 2.8. Geleneksel Yönetimden Toplam Kalite Yönetimine...19 2.9. Bilgi İletişim Teknolojileri...19 KAYNAKLAR...20 ÖZET...20 DEĞERLENDİRME SORULARI...21 2. BÖLÜM EĞİTİM YAKLAŞIMLARI 1. YAKLAŞIM NEDİR?...25 2. EĞİTİM YAKLAŞIMLARI...25 2.1. Davranışçı Yaklaşım...26 2.2. Bilişsel Yaklaşım...29 2.3. Yapılandırıcı Yaklaşım...32 KAYNAKLAR...39 ÖZET...40 DEĞERLENDİRME SORULARI...41
viii Eğitim Bilimine Giriş 3. BÖLÜM EĞİTİM VE TARİH 1. ANTİK ÇAĞ DA EĞİTİM...45 1.1. Mezopotamya...45 1.2. Mısır...46 1.3. Anadolu...46 1.4. Çin...47 1.5. Hindistan...47 1.6. Antik Yunan...48 1.7. Roma...50 2. AVRUPA DA EĞİTİM...51 2.1. Orta Çağ...51 2.2. Rönesans ve Reform Çağı...51 3. ORTA ÇAĞ ARAP-İSLAM DÜNYASINDA EĞİTİM...53 4. TÜRKLERDE EĞİTİM...55 4.1. İslamiyet Öncesi...55 4.2. İlk Müslüman Türk Devletleri...56 4.3. Selçuklular...58 4.4. Osmanlılar...60 4.5. Türkiye Cumhuriyeti...64 KAYNAKLAR...67 ÖZET...70 DEĞERLENDİRME SORULARI...71 OKUMA PARÇASI...73 4. BÖLÜM EĞİTİM, EKONOMİ VE TOPLUM 1. EĞİTİMİN EKONOMİK TEMELLERİ...77 1.1. Eğitim Ekonomisi...77 1.2. Eğitimin Ekonomik İşlevleri...79 1.3. Eğitim ve Kalkınma...80 2. EĞİTİMİN TOPLUMSAL TEMELLERİ...81 2.1. Eğitim Sosyolojisi...81 2.2. Eğitimin Toplumsal İşlevleri...83 2.3. Eğitim ve Toplumsal Değişme...85 KAYNAKLAR...87 ÖZET...88 DEĞERLENDİRME SORULARI...89 OKUMA PARÇASI...92
İçindekiler ix 5. BÖLÜM EĞİTİM VE PSİKOLOJİ 1. PSİKOLOJİ...98 2. GELİŞİM...99 2.1. Gelişim İle İlgili Temel Kavramlar...99 2.2. Gelişimin İlkeleri...100 2.3. Gelişimi Etkileyen Faktörler...101 2.4. Gelişim Dönemleri ve Gelişim Görevleri...101 2.5. Gelişim Alanları...102 3. ÖĞRENME...107 3.1. Öğrenmeyi Etkileyen Temel Faktörler...107 3.2. Öğrenme Kuramları...108 KAYNAKLAR...110 ÖZET...111 DEĞERLENDİRME SORULARI...112 OKUMA PARÇASI...114 6. BÖLÜM EĞİTİM VE HUKUK 1. ANAYASA AÇISINDAN HUKUKİ TEMELLER...119 2. MİLLİ EĞİTİM TEMEL KANUNU AÇISINDAN HUKUKİ TEMELLER...120 2.1. Türk Millî Eğitiminin Temel İlkeleri...121 3. ULUSLARARASI KANUNLAR AÇISINDAN HUKUKÎ TEMELLER...125 3.1. İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi...125 3.2. Çocuk Haklarına Dair Sözleşme...126 3.3. Öğretim Alanında Ayrımcılığa Karşı Savaşım Sözleşmesi...127 3.4. Herkes İçin Eğitim Dünya Beyannamesi...127 KAYNAKLAR...128 ÖZET...129 DEĞERLENDİRME SORULARI...130 OKUMA PARÇASI...132
x Eğitim Bilimine Giriş 7. BÖLÜM EĞİTİMİN BİLİMSEL TEMELLERİ VE ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ 1. BİLİMSEL ARAŞTIRMA...137 1.1. Bilimsel Araştırmanın Yol Gösterici İlkeleri...138 1.2. Eğitim Araştırmalarının Nitelikleri...138 2. ARAŞTIRMA YAKLAŞIMLARI...139 2.1. Nicel Araştırma Yaklaşımları...140 2.2. Nitel Araştırma Yaklaşımları...144 2.3. Karma Araştırma Yaklaşımları...146 3. İŞLEVLERİNE GÖRE ARAŞTIRMALAR...147 4. ARAŞTIRMA SÜRECİ...149 5. ARAŞTIRMANIN RAPORLAŞTIRILMASI...150 6. EĞİTİM ARAŞTIRMALARININ SINIRLILIKLARI...151 KAYNAKLAR...152 ÖZET...153 DEĞERLENDİRME SORULARI...154 8. BÖLÜM EĞİTİMDE OKUL VE TEKNOLOJİ 1. OKUL...158 1.1. Okulun Temel Öğeleri...158 2. SINIF...160 2.1. Sınıfın Ögeleri...160 3. TEKNOLOJİ...164 3.1. Teknolojik Araçlar ve Eğitimde Kullanımları...165 3.2. Teknoloji ile Eğitimde Meydana Gelen Değişimler...171 KAYNAKLAR...173 ÖZET...175 DEĞERLENDİRME SORULARI...176
İçindekiler xi 9. BÖLÜM EĞİTİM PLANLAMASI 1. PLANLAMA NEDİR?...182 2. PLANLAMA MODELLERİ...184 2.1. İnsan Gücü Yaklaşımı...184 2.2. Sosyal Talep Yaklaşımı...185 2.3. Maliyet-Fayda Analizi...185 3. TÜRKİYE DE PLANLAMA ÇALIŞMALARI...185 3.1. Milli Eğitim Şuraları...189 3.2. Toplam Kalite Yönetimi...189 3.3. Stratejik Planlama...190 KAYNAKLAR...192 ÖZET...193 DEĞERLENDİRME SORULARI...194 OKUMA PARÇASI...196 10. BÖLÜM EĞİTİMDE HAREKETLİLİK PROGRAMLARI 1. AVRUPA BİRLİĞİ EĞİTİM PROGRAMLARI...198 1.1. Hayat Boyu Öğrenme Programı (Lifelong Learning Programme-LLP)...201 1.2. Gençlik Programı (Youth in Action-YiA)...207 2. FARABİ DEĞİŞİM PROGRAMI...208 2.1. Farabi Değişim Programı nın Uygulanması...209 3. MEVLANA DEĞİŞİM PROGRAMI...210 KAYNAKLAR...212 ÖZET...213 DEĞERLENDİRME SORULARI...214 OKUMA PARÇASI...216
xii Eğitim Bilimine Giriş 11. BÖLÜM TÜRK MİLLİ EĞİTİM SİSTEMİNİN YAPISI VE ÖZELLİKLERİ 1. TÜRK MİLLİ EĞİTİM SİSTEMİN ÖRGÜT YAPISI...220 1.1. Bakanlık Teşkilatı...220 1.2. Hizmet Birimleri...224 1.3. Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı ve Milli Eğitim Şurası...232 1.4. Taşra ve Yurtdışı Teşkilatı ile Çalışma Grupları...234 2. TÜRK MİLLİ EĞİTİM SİSTEMİNİN GENEL YAPISI...236 2.1. İlköğretim...238 2.2. Ortaöğretim...238 2.3. Yükseköğretim...249 KAYNAKLAR...250 ÖZET...251 DEĞERLENDİRME SORULARI...252 12. BÖLÜM ÖĞRETMENLİK MESLEĞİ 1. ÖĞRETMENLİK MESLEĞİ...258 2. ÖĞRETMEN NİTELİKLERİ...259 3. ÖĞRETMENLERİN GÖREVLERİ...262 4. ÖĞRETMENİN ROLLERİ...276 5. ETKİLİ ÖĞRETMEN ÖZELLİKLERİ...278 KAYNAKLAR...280 ÖZET...281 DEĞERLENDİRME SORULARI...282
İçindekiler xiii 13. BÖLÜM ÖĞRETMEN YETİŞTİRME 1. OSMANLI DEVLETİ NDE ÖĞRETMEN YETİŞTİRME...286 2. TÜRKİYE CUMHURİYETİ NDE ÖĞRETMEN YETİŞTİRME...288 2.1. Okul Öncesi Öğretmenlerinin Yetiştirilmesi...288 2.2. Sınıf Öğretmenlerinin Yetiştirilmesi...290 2.3. Ortaokul Öğretmenlerinin Yetiştirilmesi...293 2.4. Ortaöğretim Öğretmenlerinin Yetiştirilmesi...294 KAYNAKLAR...298 ÖZET...300 DEĞERLENDİRME SORULARI...301 OKUMA PARÇASI...304
1. BÖLÜM EĞİTİMDE TEMEL KAVRAMLAR VE ÇAĞDAŞ YÖNELİMLER Prof. Dr. Firdevs GÜNEŞ İÇİNDEKİLER 1. Eğitimde Temel Kavramlar 1.1. Eğitim Nedir? 1.2. Yaklaşımlara Göre Eğitim 1.3. Eğitimin Alt Alanları 1.4. Eğitime Yakın Kavramlar 1.5. Eğitim Sistemi 2. Eğitimde Çağdaş Yönelimler 2.1. Davranışçılıktan Yapılandırıcılığa 2.2. Öğretimden Öğrenmeye 2.3. Öğretmen Merkezliden Öğrenci Merkezli Eğitime 2.4. Davranış Değiştirme Yerine Beceri Geliştirme 2.5. Etkinliklerle Keşfederek Öğrenme 2.6. Şartlandırma Yerine Zihinsel Bağımsızlık 2.7. İşbirlikli Öğrenme 2.8. Geleneksel Yönetimden Toplam Kalite Yönetimine 2.9. Bilgi İletişim Teknolojileri Kaynaklar Özet Değerlendirme Soruları
2 Eğitim Bilimine Giriş KAZANIMLAR Bu bölüm sonunda öğrenci; Eğitimle ilgili kavramları açıklar. Eğitim tanımlarını yaklaşımlarla ilişkilendirir. Eğitimin alt alanlarını ve boyutlarını açıklar. Eğitime yakın kavramları sıralar. Eğitimdeki çağdaş yönelimleri yorumlar. Eğitimin geleceği hakkında tahminler yapar.
Eğitimde Temel Kavramlar ve Çağdaş Yönelimler 3 Eğitim, insanlığın doğuşuyla birlikte başlayan ve hızla gelişen bir alandır. İlk çağlarda insanların balıkçılık ve avcılık yaparken edindikleri bilgileri çevrelerine aktardıkları bilinmektedir. Bu şekilde başlayan eğitim çalışmaları yazının bulunmasından sonra hızla yayılmış ve kurumsal bir yapıya kavuşmuştur. İlkokuldan üniversiteye kadar çeşitli düzeylere ayrılmış; sadece bireye değil, bireyin içinde bulunduğu aile ve topluma da yönelmiştir. Bu süreçte çeşitli araştırmalar yapılmış, eğitim uygulamalarının teorik temelleri oluşturulmuştur. İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi ile eğitim, herkes için bir hak olarak kabul edilmiş ve bu hakkın uygulanması istenmiştir. Ardından eğitim ve kalkınma ilişkisi kurulmuş; ekonomik, sosyal ve kültürel kalkınmaya yönelik çalışmalar yapılmıştır. 1970 li yıllarda dünyamızdaki politik gelişmeler eğitimi de etkilemiş ve eğitim kavramına yeni düşünceler eklenmiştir. Böylece eğitim, sadece sosyal, ekonomik ve kültürel gelişmeyi değil bireyin zihinsel bağımsızlığını da amaçlamalı görüşü yayılmıştır. Son yıllarda ise beyin araştırmalarının etkisiyle öğrencinin zihnini geliştirmeye odaklanmıştır. Eğitim disiplinler arası bir kavramdır. Psikoloji, sosyoloji, felsefe, hukuk, tarih, antropoloji, dilbilim, ekonomi gibi çeşitli bilim dallarındaki gelişmeler eğitimi etkilemektedir. Eğitim alanındaki araştırmalar, yaklaşım ve modeller de eğitimi yönlendirmektedir. Bu durum eğitim kavramının iç ve dış gelişmeler olmak üzere iki yönden incelenmesini gerektirmektedir. Dış gelişmeler çeşitli bilim dallarının eğitimle olan ilişkileri, ekonomik, politik, kültürel ve sosyal durumları kapsamaktadır. İç gelişmeler ise eğitim yaklaşım, model, yöntem ve tekniklerinin uygulamalara yansımalarını içermektedir. Örneğin psikoloji laboratuvarlarından elde edilen bilgiler, eğitim programı, yaklaşım ve kavramlarına yeni anlayışlar getirmekte ve alandaki uygulamaların çoğunu değiştirmektedir. Beyin araştırmalarından elde edilen bulgular ise öğrenme süreçlerini açıklığa kavuşturmakta, beynimizin işlevlerine uygun eğitim yöntem ve teknikleri ortaya çıkarmaktadır. Böylece eğitimde bilgi aktarma yerine düşünme, anlama, sorgulama ve sorun çözme gibi becerilere yönelik çalışmalar hızla ilerlemektedir. Eğitim kavramını etkileyen bir diğer alan ise bilgi ve iletişim teknolojileri olmaktadır. Eskiden kitap, dergi gibi basılı ürünlerin kullanıldığı okullarda artık bilgisayar, televizyon, video gibi teknolojik araçlar ön plana çıkmaktadır. Bilgi iletişim teknolojileri, bilgiyi araştırma, paylaşma ve öğrenme sürecine büyük katkı sağlamaktadır. Bu durum eğitim sürecinde masaüstü, dizüstü derken tablet bilgisayar gibi elektronik araçların kullanımını yaygınlaştırmaktadır. Böylece basılı ürünlere dayalı eğitim anlayışı değişmektedir. Bunların yerini ekran okuma,
4 Eğitim Bilimine Giriş ekrana yazma, ekranik düşünme, mobil öğrenme gibi yeni kavram ve beceriler almaktadır. Bu gelişmeler eğitim program ve yöntemlerini etkilemekte, ders araç ve gereçlerinde önemli değişmelere neden olmaktadır. 1. TEMEL KAVRAMLAR 1.1. Eğitim Nedir? Eğitim, Türkçe sözlüklerde, terbiye etme, belli konuda yetiştirme, hayvanı istenilen davranışları yapabilecek biçimde yetiştirme olarak açıklanmaktadır. Yabancı sözlüklerde ise besleme, özen gösterme, bitki ve hayvan yetiştirme anlamında ele alınmaktadır. Eğitim Terimleri Sözlüğünde ise farklı anlamları sıralanmaktadır. Bunlar: Yeni kuşakların, toplum yaşayışında yerlerini almak için hazırlanırken, gerekli bilgi, beceri ve anlayışlar elde etmelerine ve kişiliklerini geliştirmelerine yardım etme etkinliği. Önceden saptanmış amaçlara göre insanların davranışlarında belli gelişmeler sağlamaya yarayan planlı etkiler dizgesi. Belli bir konuda, bir bilgi ya da bilim dalında yetiştirme ve geliştirme. Her kuşağa, geçmişin bilgi ve deneylerini düzenli bir biçimde aktarma ya da kazandırma işi. Eğitim ruhbilimi, eğitim felsefesi, eğitim tarihi, öğretim programları, özel ve genel öğretim yöntemleri, öğretim teknikleri, yönetim, denetim vb. eğitim ve öğretim alanlarını kapsamak üzere öğretmen, yönetici ve eğitim uzmanı yetiştirmek amacıyla ilgililer için düzenlenen bütün kurslara ve bu kurslarla ilgili bilimsel çalışmalara verilen genel ad. Eğitbilim (Eğitim Terimleri Sözlüğü, 1974), olarak ifade edilmektedir. Görüldüğü gibi eğitim, sözlüklerde sosyal yaşam için henüz olgunlaşmamış bireylere yetişkinler tarafından uygulanan bir etkinlik olarak açıklanmaktadır. Eğitimin amacı ise bireylerin gerekli bilgi, beceri ve anlayışlar elde etmelerine ve kişiliklerini geliştirmelerine yardım etme ya da onları yetiştirme olarak verilmektedir. Bu süreçte kullanılan programlar, bilgi ve deneyleri düzenli bir biçimde aktarma, öğretmen, yönetici ve eğitim uzmanı yetiştirme, eğitbilim de bu kavram içinde ele alınmaktadır.
Eğitimde Temel Kavramlar ve Çağdaş Yönelimler 5 1.2. Yaklaşımlara Göre Eğitim Eğitimin tanım, kavram ve amaçları yaklaşımlara göre değişmektedir. Bilindiği gibi dünyamızda geçmişten bu yana yürütülen eğitim çalışmalarında çeşitli yaklaşımlar uygulanmıştır. Bunlar geleneksel, davranışçı, bilişsel, yapılandırıcı eğitim yaklaşımları olarak sıralanmaktadır. Bu yaklaşımlar arasında önemli farklılıklar bulunmakta, her yaklaşım eğitim kavramını farklı biçimde tanımlamakta ve uygulamaktadır. Bunlar aşağıda verilmektedir: Geleneksel Yaklaşım: Eğitim alanında kullanılan en eski yaklaşımdır. Bu yaklaşıma göre eğitim, öğrencilere gerekli bilgileri net ve açık bir şekilde aktarma olarak tanımlanmaktadır. Geleneksel yaklaşımın temel amacı bilgi aktarma dır. Bu nedenle eğitim kavramı ders verme, kurs yapma anlamında ele alınmaktadır. Bilgiye ağırlık verme aynı zamanda bilgi aktarma süreçlerine de ağırlık vermeyi getirmektedir. Bu yaklaşımda öğrenciye aktarılan bilginin niteliği kadar aktarma biçimine de önem verilmektedir. Bilginin öğretilebilir olmasını sağlamak ve öğrencinin öğrenme çabalarını kolaylaştırmak için bilginin aşamalı olarak düzenlenmesine dikkat edilmektedir. Ayrıca eğitime uygun koşulları sağlamaya da özen gösterilmektedir. Davranışçı Yaklaşım: Bu yaklaşıma göre eğitim, bireyin davranışlarında kendi yaşantısı yoluyla kasıtlı ve istendik değişme meydana getirme süreci olarak tanımlanmaktadır. Bu tanıma göre bireylerde davranış değişiklikleri meydana getirme, bunları kasıtlı ve istendik yani amaçlanan doğrultuda yapma, bu değişiklikleri bireyin kendi yaşantısıyla gerçekleştirme işlemine eğitim denilmektedir. Davranışçı yaklaşımın temel amacı davranış değiştirme dir. Bu nedenle eğitim sürecinde davranışlar, tutumlar, uyarıcılar, tepkiler, pekiştirme, tekrarlama, alışkanlık oluşturma gibi konular üzerinde durulmaktadır. Öğrencilerin davranışlarında gözle görülebilir değişiklikler meydana getirmek için eğitim ortamına da önem verilmektedir. Bilişsel Yaklaşım: Bilişsel yaklaşıma göre eğitim, bireyin çeşitli yaşantılar yoluyla bilişsel şemalarını geliştirme süreci olarak tanımlanmaktadır. Bu yaklaşımda eğitim, bilginin zihinde işlenmesi anlamında ele alınmakta, öğrenci bilgiyi alan ve işleyen bir bilgisayara benzetilmektedir. Öğrenme sürecinde belleğin işlevleri ve bilgi işleme süreçleri üzerinde durulmaktadır. Dışarıdan alınan bilgiler kısa süreli bellekte işlenmekte, kodlanmakta ve uzun süreli bellekte depolanmaktadır. Bilgiyi depolama işlemi rastgele ve dağınık değil tam tersine hiyerarşik ve düzenli yapılmaktadır. Bunun için zihinsel şemalar kullanılmaktadır. Zihnimizde çok sayıda şema vardır. Zihinsel şemalar bilgileri düzenleme, yerleştirme ve kullanma biçimlerini içermektedir. Bir başka ifadeyle şema zihinsel işlem ve süreçlerin dü-
6 Eğitim Bilimine Giriş zenlendiği yerlerdir. Bu yaklaşımın temel amacı şema geliştirme dir. Öğrencinin zihnindeki şemaların zengin ve gelişmiş olması, aldığı bilgileri daha kolay özümlemesini sağlamaktadır. Yapılandırıcı Yaklaşım: Bu yaklaşımda eğitim, bilen bir kişinin kendi zihninde oluşturduğu anlamları ve doğruları öğrencilere aktarması değildir. Tam tersine eğitim, öğrencinin bizzat kendisinin anlam oluşturmasıdır. Yani eğitim ön bilgilerle yeni bilgilerin birleştirildiği, anlamlandırıldığı ve zihinde yapılandırıldığı bir süreçtir. Öğrenme, bilgilerin zihinde işlenmesi ve yapılandırılması sonucu gerçekleşmektedir. Öğrencilerin etkinliklerle keşfederek öğrenmeyi öğrenmeleri ve çeşitli becerilerini geliştirmeleri öngörülmektedir. Bu nedenle yapılandırıcı yaklaşımın temel amacı öğrenmeyi öğretme olmaktadır. Uygulamada öğrencilere inceleme ve gözlem yaptırma, sorular sorma, meraklarını uyandırma, önerilen etkinlikleri uygularken eşlik etme, rehberlik yapma vb. üzerinde durulmaktadır. Yapılandırıcı yaklaşım eğitimi aktif bir çalışma olarak almakta, gerçek öğrenme durumlarına ağırlık vermekte, girişimci bir eğitimi ve proje yaklaşımını benimsemekte, bir konuyu farklı yönlerden açıklamaya ve işbirlikli öğrenmeye yönlendirmektedir. 1.3. Eğitimin Alt Alanları Eğitim geniş bir alanı kapsamaktadır. Eğitim alanı içerisinde çeşitli alt alanlar veya boyutlar bulunmaktadır. Bunlar kurum, ürün, içerik ve süreç gibi sıralanmakta ve birbiriyle iç içe olmaktadır. Eğitim kavramını iyi anlamak ve açıklamak için her boyutu ayrıntılı incelenmekte yarar görülmektedir. Her biri farklı uzmanlık alanını oluşturan bu boyutlar aşağıda açıklanmaktadır: Kurum Boyutu: Eğitimin kurum boyutu sistem, yapı, teşkilat, kadro, görev, finansman, yönetim, planlama, denetim, mevzuat gibi hususları kapsamaktadır. Bu boyutta eğitim bir sistem olarak örgün, yaygın, algın gibi yatay alanlara, öğrencilerin yaş ve düzeylerine göre okul öncesi eğitim, ilköğretim, ortaöğretim, yüksek öğretim, yetişkin eğitimi gibi düzeylere ayrılmaktadır. Kurum boyutu eğitimin okullaşmış halidir. Bir başka ifadeyle eğitimin sistemli bir örgütlenme ve yapı içerisinde bireye sağlanmasıdır. Seçilmiş ve kontrollü bir çevrede yani okulda öğrencilerin bireysel, zihinsel ve sosyal yönden gelişmesine yönelik yönetim, denetim gibi çalışmalar bu boyutu kapsamaktadır. Ürün Boyutu: Eğitimin ürün boyutunda birey ve toplum ele alınmakta, yetiştirilecek insan tipi ile toplum üzerinde durulmaktadır. Bilindiği gibi bireyin doğuştan getirdiği çeşitli özellik ve yetenekleri vardır. Eğitimin amacı bunları geliştirmek ve etkinleştirmektir. Eğitimin ürün boyutunda ülkenin ve toplumun
Eğitimde Temel Kavramlar ve Çağdaş Yönelimler 7 ihtiyaç duyduğu insan tipi, özellikleri, bireylere kazandırılacak bilgi ve beceriler, toplumsallaştırma, kişiliklerin gelişmesi gibi hususlara ağırlık verilmektedir. Örneğin okuyan, yazan, düşünen, sorun çözen, araştıran, üreten, çeşitli becerilerini geliştiren, etkili kullanan gibi. Ürün boyutunun ikinci kısmında ise toplumsal özellikler üzerinde durulmaktadır. Her toplumda çocuk, genç ve yetişkinlerin eğitimi hakkında çeşitli projeler yapılmakta ve amaçlar oluşturulmaktadır. Dünyamızdaki bazı toplumlar teknik, ekonomik, politik, tarihi olarak nitelendirilmektedir. Bu tür toplumlarda eğitimden farklı özellikler kazandırması beklenmektedir. Örneğin totaliter rejimlerde saygı ve vatan sevgisi çok önemsemekte, eğitim sürecinde bu değerlerin öğrenciye kazandırılmasına öncelik verilmektedir. Demokratik rejimler düşünme, sorgulama ve bağımsızlıkla ilgilenmekte ve bu becerileri kazandırmaya çalışmaktadır. İçerik Boyutu: Eğitimin içerik boyutu öğrencilere kazandırılacak bilgi, beceri, tutum, yetkinlik ve değerleri kapsamaktadır. Eğitimin kimlere ve niçin verileceği, onlara neler kazandırılacağı ayrıntılı olarak çalışılmaktadır. Eğitim programlarını geliştirme, hedefleri belirleme, öğretilecek bilgi, beceri ve tutumları saptama, eğitim durumlarını planlama, yöntem ve teknikleri sıralama, hedeflere ulaşma durumlarını belirlemek için çeşitli ölçme ve değerlendirme araçlarını hazırlama gibi çalışmalar bu boyuta yöneliktir. Eğitimin içerik boyutu uygulanan yöntemlere göre değişmektedir. Geleneksel yöntemler öğrenciden çok, öğretilecek içerikle ilgilenmektedir. Aktif yöntemler öğretilecek içerikten çok öğrenciyle ve öğrencilerde geliştirilecek becerilerle ilgilenmektedir. Okul programları içerik yönünden yüklüyse öğretmen öğrenciyle az ilgilenmekte yani öğretim çalışmalarından öğrenciye zaman kalmamaktadır. Süreç Boyutu: Eğitimin uygulama boyutunu oluşturmaktadır. Bu boyutta eğitim uygulamaları yürütülürken gerekli olan bina, araç-gereç, sınıf, öğretmen, uzman kadro gibi hususlar üzerinde durulmaktadır. Süreç boyutunda bina ve yapılanma kuralları yani eğitsel ilişkileri düzenleyen, ışık, yer gibi durumlar, teknik donanım, araç ve gereç ile bunların niteliği, eğitim sürecinin koşulları yani sınıf ve özellikleri, eğitimin yerel koşulları, okulların sosyal düzeyi düşük kişilere ulaşması, taşımalı eğitim gibi durumlar ele alınmaktadır. Ayrıca öğretmenlerin yetiştirilmesi ve istihdamı, öğretmenin eğitsel becerileri, yaşı, eğitimi, özellikleri önemli olmaktadır. Uzman kadronun niteliği, öğretmen öğrenci arasında iletişim gibi konular da bu boyutta ele alınmaktadır.
8 Eğitim Bilimine Giriş 1.4. Eğitime Yakın Kavramlar Eğitim alanında yaygın kullanılan, bazen eğitim kavramıyla karıştırılan bazen de eğitim yerine kullanılan kavramlar vardır. Bunlar yetiştirme, öğrenim, öğretim, öğrenme gibi kavramlar olmaktadır. Her birinin anlamı, özellikleri ve eğitim kavramından ayrılan yönleri aşağıda verilmektedir: a. Yetiştirme: Latince instruction karşılığı kullanılan bu kavram yabancı sözlüklerde yapılandırma, sıralama, ekip yapma ve eğitme anlamındadır. Türkçe sözlükler de ise yetiştirme, gençleri şekillendirme ve bilgilerini zenginleştirme işlemi olarak açıklanmaktadır. Örneğin birinin koruyuculuğunda veya yönlendirmesinde yetiştirme gibi. Bu kavram eğitim alanının sadece bir kısmını yani bilgi verme boyutunu kapsamaktadır. Eğitim kavramıyla ortak yönü her ikisinde de bireye bir konuda bilgi verme ve bilgisini zenginleştirme işlemini kapsamasıdır. Yetiştirmede öğrencinin dil, zihin, sosyal, duygusal becerilerini bütün olarak geliştirme söz konusu değildir. Oysa eğitim öğrenciyi bütün olarak geliştirmeyi amaçlar. b. Öğrenim: Latince enseignement karşılığı olarak kullanılan bu kavram Petit Larousse sözlüğünde 3 farklı anlamda açıklanmaktadır. Öğrenim; 1. Bilgileri aktarma, eğitme işlemidir. Bu yönüyle öğrenim kavramı, yetiştirme ve eğitim kavramları ile aynı anlamdadır. 2. Okul kurumlarının bir dalı ve düzeyini anlatır. İlk, orta, yüksek öğrenim gibi. 3. Bireyin edindiği deneyim, tecrübe ve uygulamalar ile okulda öğretilen bir alanla ilgili eğitimdir. Yani tahsil anlamındadır. Matematik öğrenimi, Türkçe öğrenimi gibi. Görüldüğü gibi öğrenim kavramı, eğitim alanının sadece kurum ve içerik boyutunu kapsamakta, ürün ve süreç boyutu dışarıda kalmaktadır. c. Pedagoji: Latince pedagogie karşılığı olarak kullanılan bu kavramın yaygın bilinen anlamı küçük çocukları eğitme ve onlara rehberlik etmedir. Bu kavram eğitim sürecinde öğretmen ve öğrenci arasındaki eğitsel ilişkileri kapsar. Pedagoji kavramına ilişkin bazı tanımlar şöyledir: Mialaret e göre eğitim etkinliklerinin işlev ve sonuçlarını inceler, eğitsel eylem ve işlemlerle ilgilenir. Altet e göre eğitim ve öğretim arasındaki ilişkileri inceler ve bunları iyileştirmeye çalışır. Eğitimin amaçları, süreçte verilen bilgileri ve alınan sonuçları karşılıklı olarak değerlendirir.
Eğitimde Temel Kavramlar ve Çağdaş Yönelimler 9 Hooussa ya göre eğitsel teorilerle uygulamalar arasındaki karşılıklı ilişkileri inceler. Bu tanımlardan da anlaşılacağı gibi pedagoji kavramı, eğitim alanının sadece süreç boyutunu kapsamakta, diğer boyutları içermemektedir. d. Öğretim: Latince didaktik kelimesinin karşılığı olarak kullanılan bu kavram, bir alana özgü bilgilerin öğrencilere kazandırılması demektir. Örneğin matematik öğretme, felsefe öğretme gibi. Türkçe sözlüklerde belli bir amaca göre gerekli bilgileri verme işi, tedris, tedrisat, talim olarak açıklanmaktadır. Bir alanla ilgili bilgiler öğrenciye kazandırılırken öğrenmeyi kolaylaştıracak etkinlikleri düzenleme, araç gereçleri sağlama ve rehberlik etme işi de bu kavram içinde yer almaktadır. Öğretim kavramı, eğitim öğretimi iyileştirme yönüyle pedagoji kavramıyla ortak yönler taşır. Ancak ikisi farklıdır. Öğretim bilgileri öğrenciye uyumlu kılma ve iyi öğretmekle ilgilenir. Pedagoji ise öğretmen ve öğrenci arasındaki eğitsel ilişkileri geliştirmeye odaklanır. Hameline, bu durumu ve aradaki farkı aşağıda verilen öğretmen, bilgi ve öğrenci üçgeniyle açıklar. Öğretmen ve öğrenci pedagojik ilişkilerle, bilgi ve öğretmen öğretimle, öğrenci ve bilgi öğrenme teknikleriyle birbirine bağlıdır. Bu ilişki Şekil 1 de özetlenmiştir. ÖĞRETMEN Öğretim Pedagoji BİLGİ Öğrenme Teknikleri ÖĞRENCİ Şekil 1. Öğretmen, Bilgi ve Öğrenci Üçgeni Öğretim, bir eğitim disiplini olarak amaç, görev, öğretilecek içerik, kavramlar, ilkeler, teoriler, uygulama bilgileri, bilginin öğrenciye ve düzeye uygunluğu, kullanılacak araç, gereç, materyal vb. içermektedir. Kısaca eğitimin içerik boyutunu kapsamaktadır. Öğrenme: Bilgi edinme, belleme, yetenek, beceri kazanma, haber alma, keşfetme, bilgilere uyum sağlama, yeni becerileri yapılandırma, düşünme ve tutum biçimlerini değiştirme, bilinenin ötesine geçme, bilinmeyene doğru gitme gibi çe-
10 Eğitim Bilimine Giriş şitli anlamlarda ele alınmaktadır. Genel olarak öğrenme bireyin yaşantılar sonucu bilgi, beceri, davranış, tutum ve alışkanlıklarında meydana gelen uzun süreli değişmelerdir. Öğrenme sürecinin sonunda bireyin zihninde, davranışlarında, özelliklerinde ya da bilgilerinde bir değişiklik olmalı ve bu değişiklik uzun sürmelidir. Böylece öğrenme bireyin kendini sürekli geliştirmesi demektir. Eğitim alanında öğrenme işlemi ve sürecini açıklayan çeşitli teori, yaklaşım ve modeller vardır. Bunlar geleneksel, davranışçı, duyuşsal, bilişsel, yapılandırıcı, beyin temelli öğrenme gibi sıralanabilir. Geleneksel yaklaşımda öğrenme eski bilgilerle yeni bilgilerin değiştirilmesidir. Davranışçı teorilerde, öğrenmenin uyarıcı ile davranış arasında bir bağ kurarak geliştiği ve pekiştirme yoluyla davranış değiştirmenin gerçekleştiği kabul edilmektedir. Bilişsel teorilere göre, öğrenme bireyin çevresinde olup bitenlere bir anlam yüklemesidir. Yapılandırıcı yaklaşımda öğrenme ön bilgilerle yeni bilgilerin bütünleştirildiği ve zihne yerleştirildiği aktif bir süreçtir. Beyin temelli öğrenmede, beynin bir paralel işlemci olduğu, öğrenmenin fizyolojik bir olay olarak değerlendirilmesi gerektiği vurgulanır. Öğrenmenin bazı özellikleri vardır. Bunlar şöyle sırlanabilir: Öğrenme bir amaca yöneliktir. Öğrenme eski ve yeni bilgiler arasında bağ kurmadır. Öğrenme bilgileri zihinde düzenlemedir. Öğrenme zihinsel bir yapı keşfetme ve oluşturmadır. Öğrenme aşamalı olarak gerçekleşir. Öğrenme gelişimi etkiler. 1.5. Eğitim Sistemi Eğitim, bir sistemdir. Sistem, bir ilke veya kurala göre düzenlenmiş düşünceler, bilgiler ve öğretiler bütünüdür. Yani belli parçaların, unsurların oluşturduğu bir bütündür. Eğitim sistemi de böyle olmakta, çoğu ülkede örgün, yaygın ve algın eğitim olarak yürütülmektedir. Toplumdaki her bireye ulaşmak, onların dil, zihin, sosyal ve duygusal yönden gelişmelerini sağlamak amaçlanmaktadır. Bu alanlar birbirini tamamlamakta ancak amaç ve süreç yönüyle aralarında farklılıklar bulunmaktadır. Eğitim sisteminin yapısı aşağıda verilmektedir. a. Yapısı: Eğitim sisteminin yapısı örgün, yaygın ve algın eğitim olarak üç alanda yürütülmektedir. Örgün Eğitim: Örgün eğitim, ilk, orta, yüksek öğretim gibi düzeylere ayrılan, her düzeyde kurumlaşmış, hiyerarşik bir sıra içinde, birinin diğerine hazır-
Eğitimde Temel Kavramlar ve Çağdaş Yönelimler 11 ladığı ya da üzerinde yer aldığı bir eğitim biçimidir. Örgün eğitim, sadece eğitim öğretim görevi ile donatılmıştır. İyi belirlenmiş eğitim modelleri ve yöntemleri ile tamamen yapılaşmış kurumlar aracılığıyla, oldukça yaygın bir şekilde hizmet vermektedir. Örgün eğitim, öğrencilerini gelecekte sürdürecekleri yaşama hazırlamaktadır. Bunu gerçekleştirmek için öğrencileri düzeylerine göre ayırmakta, sınıflamakta, yönlendirmekte, diploma vermekte, bir meslek sahibi yaparak toplumda yer edinmelerini sağlamaktadır. Genellikle zorunlu ve uzun sürelidir. Yaygın Eğitim: Örgün eğitim sistemi dışında planlı, programlı ve sistemli olarak yürütülen bir eğitim biçimidir. Yaygın eğitim, ne ayrı bir eğitim sistemi ne de tüm toplumu eğitmek için kestirme bir yoldur. Amacı örgün eğitimden yararlanamayanlara ikinci bir şans vermek, bir mesleğe hazırlamak, çeşitli nedenlerle eğitimden yoksun kalanlara, kalkınma programları çerçevesinde geniş bir eğitim yelpazesi sunmak, yararlı ve kaliteli bilgiler vermektir. Yaygın eğitim, örgün eğitim sistemi dışında yürütülmekte, onun boş bıraktığı alanları tamamlamakta, ancak örgün eğitim gibi düzeylere ayrılmamakta ve birbirini izleyen hiyerarşik bir yapıya sahip bulunmamaktadır. Örgün eğitim kadar resmi ve kurumlaşmış da değildir. Yaygın eğitim, sadece eğitim kurumları aracılığıyla yürütülmemekte, ekonomik, politik, sosyal amaçlı çeşitli kurumlar tarafından da yaygın eğitim hizmeti verilmektedir. Örneğin tarım, sağlık, köy işleri, adalet gibi bakanlıklar, fabrikalar, sendikalar, kooperatifler, dinî ve gönüllü kuruluşlar da yaygın eğitim çalışmaları yapmaktadırlar. Eğitim sonunda öğrencilere genellikle sertifika verilmekte, eğitim yer, süre ve uygulamaları daha esnek yürütülmektedir. Algın Eğitim: Algın eğitim, geleneksel eğitim kurumları ile değil bütün sosyal kurumlar aracılığıyla yürütülen, çeşitli bilgi ve beceriler kazandırılan bir eğitim biçimidir. Birey, hem kendi gözlem ve deneyimleri ile hem de televizyon, radyo, gazete gibi kitle iletişim araçları ya da çevresindeki eş, aile, arkadaş grupları, çalışma ekipleri gibi çeşitli kişilerle kurduğu iletişim sonucu bu eğitimi kazanmaktadır. Algın eğitim, nesilden nesile değerlerin, yeteneklerin ve kültür normlarının geçmesini sağlamaktadır. Öğrenme süreci, bir çeşit karşılıklı etkileşim süreci olduğundan, birey ve çevresi arasında sürekli etkileşim olmaktadır. Bu süreçte birey, yeni değerleri ve yetenekleri öğrenirken öğrenci olduğunun farkında bile olmamaktadır. Çağdaş toplumlarda, teknolojinin ilerlemesiyle birlikte algın eğitim, medya, bilgisayar, internet ve halkı bilgilendiren kurumlar aracılığıyla hızla yayılmaktadır. Ancak algın eğitim, örgün ve yaygın eğitimin alternatifi olmamaktadır (Güneş, 2007). Görüldüğü gibi örgün, yaygın ve algın eğitim yoluyla toplumdaki tüm bireylerin eğitimi söz konusu olmaktadır. Çocuklar, okul çağına gelinceye kadar aile ve
12 Eğitim Bilimine Giriş çevrelerinden çoğu bilgiyi öğrenerek gelmektedirler. Örneğin anne, baba, kardeş, arkadaş, diğer yetişkinler ile çeşitli iletişim araçlarından yararlanma, oyun, sevgi, saygı, iyi ve kötü gibi çeşitli bilgileri öğrenmektedirler. Çocukların ilk eğitimi algın eğitim yoluyla gerçekleşmektedir. Çocukların örgün ve yaygın eğitim hizmetinden yararlanması, okul öncesi ya da ilkokulla başlamaktadır. Çocuklar, bu okullarla birlikte örgün ve yaygın eğitimle tanışmakta, üniversite ve lisansüstü eğitimden sonra örgün eğitim tamamlanmaktadır. Ancak yaygın ve algın eğitim ömür boyu sürmektedir. b. İşleyişi: Eğitimin bir sistem olarak kabul edilmesi, onun bir fabrikaya benzetilmesini gündeme getirmektedir. Böylece eğitim sistemini oluşturan özellikler, ögeler ve işleyiş süreci dört aşamalı olarak belirlenmektedir. Bunlar girdi, süreç, çıktı ve dönüt olarak sıralanmaktadır. Örgün, yaygın ve algın eğitim için de geçerli olan bu işleyiş aşamaları aşağıda verilmektedir: Girdi; eğitim sisteminin hedeflerini gerçekleştirmek için gerekli olan her şeye girdi denilmektedir. Bir başka ifadeyle eğitim sistemine alınan somut ve soyut ögelerin hepsi girdileri oluşturmaktadır. Örneğin öğrenci ya da eğitime katılan bireyler, öğrenci sayısı, öğretmen, para, öğretim yöntemleri, kullanılan araç-gereç ve özellikleri, öğrencinin düzeyi, öğrenme kapasitesi, ilgisi, ihtiyacı, tutumu, inançları vb. Süreç; eğitim girdilerini işleme ve biçimlendirme aşamalarına süreç denilmektedir. Bilgi aktarma, öğrencilerin zihnini geliştirmek ve davranışlarını değiştirmek için yapılan eğitim çalışmaları vb. hepsi süreci oluşturmaktadır. Çıktı; eğitim sonunda ortaya çıkan ürünlerdir. Süreç sonunda ortaya çıkan ve değişikliğe uğramış zihin ile davranışlar eğitim sistemin çıktıları yani ürünleri olmaktadır. Dönüt; eğitimin ürün ve sonuçları hakkında elde edilen bilgilerdir. Dönütler eğitim sisteminin yeniden düzenlenmesi ve değerlendirilmesi için önemli bir etkendir. 2. EĞİTİMDE ÇAĞDAŞ YÖNELİMLER Son yıllarda dünyamızda eğitim alanında önemli gelişmeler olmaktadır. Bunlar beyin araştırmalarının ilerlemesi, öğrenmede uygulanan zihinsel işlem ve süreçlerin keşfedilmesi, eğitimde yeni yaklaşım ve yöntemlerin ortaya çıkması, bilgi ve iletişim teknolojilerinin gelişmesi vb. sonucu olmaktadır. Bu konuya OECD ayrı bir önem vermekte ve 1999 dan bu yana Öğrenen Beyin, Beyni Anlama ve
Eğitimde Temel Kavramlar ve Çağdaş Yönelimler 13 Yeni Öğrenme Bilimine Doğru projelerini desteklemektedir. Bu projelerde beynimizin bilgiyi nasıl işlediği, beyinle ilgili bulguların eğitim öğretime, okuma-yazma ve matematik öğrenmeye nasıl katkıda bulunabileceği üzerinde çalışmalar yapılmaktadır. Ayrıca Eğitimciler, beynini değiştirmek istediği öğrencinin beynini tanımıyor. görüşünden hareketle, eğitimcilerle beyin bilimcileri çeşitli toplantılarda bir araya getirilmekte ve yeni bilgilerin paylaşılmasına çalışılmaktadır. Dünyamızda yaşanan bu gelişmeler eğitim uygulamalarını doğrudan etkilemektedir. Eğitimde yaşanan çağdaş yönelimler ve bunların eğitime katkıları aşağıda verilmektedir. 2.1. Davranışçılıktan Yapılandırıcılığa Dünyamızda ve ülkemizde eğitim sisteminde uzun yıllar davranışçı yaklaşım kullanılmıştır. Bu yaklaşımın eğitim ilkeleri laboratuarda yapılan hayvan deneylerinden elde edilmiştir. Pavlov köpekleri, Thorndike kedileri, Skinner ise fare, maymun ve güvercinleri gözlemiştir. Bu deneyler sonucunda oluşturulan eğitim ilke ve yöntemleri insanlara aktarılmıştır. Davranışçı yaklaşımın amacı öğrencinin davranışlarını değiştirmek ve onlara istenilen davranışları öğretmektir. Davranışlar uyarıcı-tepki-şartlandırma ve pekiştirme bağlamında kalıcı olarak değiştirilebilir. Öğretilecek bilgi ve davranışlar önceden belirlenir, çeşitli aşamalara ayrılır ve sürekli tekrar edilerek öğretilir. Bir davranış bireyde otomatik hale gelinceye kadar tekrar edilir. Verilen uyarıcılara öğrencinin istenilen tepkiyi göstermesi öğrenme olarak kabul edilir. Öğrenme durumu bireyin gözlenebilir davranışlarıyla belirlenir. Olumlu davranışlar pekiştirilir ve alışkanlık oluşturulur. Kısaca öğrenci değiştirilecek bir varlık olarak ele alınır, kişilik ve bireysel farklılıklarıyla ilgilenilmez (Güneş, 2007). Davranışçı eğitim yaklaşımıyla okullarda uzun yıllar bilgi pasif olarak aktarılmış, öğrencilerin zihninden çok davranışlarıyla ilgilenilmiş ve öğrenciler sürekli koşullandırılmıştır. Bu eğitim anlayışıyla gelecek yüzyılın insanın yetiştirilemeyeceğinin ortaya çıkması ve eğitim alanında sorunların hızla artması üzerine eğitimciler yeni arayışlara yönelmiş ve bu süreçte yapılandırıcı yaklaşım gündeme gelmiştir. Çoğu gelişmiş ülkede davranışçı yaklaşımın olumsuzluklarını gidermek için uygulanan bu yaklaşım, bilgiyi araştıran, nerede ve nasıl kullanacağını bilen, kendi öğrenme biçimini tanıyan, etkili kullanan, yeni bilgiler üreten ve kendini sürekli geliştiren bireyler yetiştirmeyi amaçlamaktadır. Bireye, öğrenme ve zihin becerilerini geliştirme, etkinleştirme, bilgiyi zihinde aktif yapılandırma, öğrenme sürecinde yaptığı işlemler ve sonuçları hakkında düşünme fırsatları sunmaktadır. Öğrenciyi ve öğrencinin zihnini merkeze alan bu yaklaşımda, öğrenme, bireyin kendi çabası sonucu oluşmakta ve zihninde yapılandırılmaktadır. Öğrenme,
14 Eğitim Bilimine Giriş öğrencinin ön bilgileriyle yeni bilgileri ilişkilendirerek, bütünleştirerek, yeni anlamlar oluşturduğu aktif bir süreçtir. Bu süreçte öğrencinin, ön bilgileriyle yeni bilgiler arasında ilişki kurarak zihinsel yapısını yeniden düzenlemesi önemli olmaktadır. Zihin yapısını düzenlemek için düşünme, anlama, ilişkilendirme, sıralama, sorgulama, sınıflama gibi zihinsel işlemlerin yapılması gerekmektedir. Aksi takdirde, ön bilgilerle bütünleştirilmeyen ve zihinsel yapıya oturtulmayan bilgiler, ezberlenmiş bilgiler olmakta ve kısa sürede unutulmaktadır. Bu nedenle öğrencinin çeşitli etkinliklerle öğrenme sürecine aktif olarak katılması öngörülmektedir. Kısaca yapılandırıcı yaklaşımda, öğrencinin kendine aktarılanları ezberleme yerine; araştırarak, inceleyerek, sorgulayarak öğrenmesine ve zihnini yapılandırmasına ağırlık verilmektedir. 2.2. Öğretimden Öğrenmeye Eğitim iki temel ögeden oluşmaktadır. Bunlar öğretme ve öğrenmedir. Tarih boyu hep öğretme üzerinde durulmuş, öğrencilere çeşitli bilgi ve davranışların nasıl öğretileceğine odaklanılmıştır. Oysa geleceğin eğitimi öğrenme ağırlıklı olacak, öğrencilerin öğrenme becerilerinin geliştirilmesine yönelik çalışmalar yapılacaktır. Bilgi hızla artmaya devam edecek, teknolojik gelişmeler düşünme, anlama, sorgulama, öğrenme becerilerini geliştirecek, öğrencilerin öğrenme ve anlama düzeyi giderek artacaktır. Böylece öğrenme hızı on katına çıkacak, geleceğin öğrencileri günümüz öğrencilerinden on kat daha akıllı olacaktır. Eğitim araç gereçleri değişecek, yazı tahtaları yerine akıllı tahta, kâğıt kitap yerine e-kitap, kalem yerine tuşlarla yazma, ekran okuma, ekranik düşünme önemini artıracaktır. Bu süreçte eğitimin amacı; Öğrencilerin dil, zihinsel ve sosyal becerilerini üst düzeyde geliştirmeye, Öğrenen bireyler yetiştirmeye, Bilgi tüketme yerine bilgi üretmeye, Kendi zihnini yönetmeye odaklanacaktır. Eğitim sürecinde ise öğrenmeyi öğrenme, sınıfta eğitim yerine her yerde ve her zaman öğrenme, örgün eğitim yerine uzaktan eğitim ve e-öğrenme, eğitime kurallar ve engeller koyma yerine öğrenmenin önündeki engelleri kaldırma üzerinde durulacaktır. Uygulamada ise öğrencinin kendine aktarılanları ezberleme yerine, araştırarak, inceleyerek, sorgulayarak öğrenmesine ve zihnini yapılandırmasına ağırlık verilecek, öğrenci merkezli eğitim giderek yaygınlaşacaktır.
Eğitimde Temel Kavramlar ve Çağdaş Yönelimler 15 2.3. Öğrenci Merkezli Eğitim Dünyamızda uzun yıllar eğitim alanında öğretmen merkezli eğitim anlayışı benimsenmiştir. Bu öğretim anlayışının merkezinde öğretmen yer almaktadır. Öğretmen, tek bilen ve bilgiyi aktaran kişidir. Çeşitli uyarıcılarla öğrencilere önceden belirlenen doğru davranışları öğretir. Öğrencilerle sadece öğretim ilişkileri kurar. Öğrenci, hiçbir şey bilmez, öğretmenin aktardığı bilgileri alır ve sürekli tekrar ederek ezberler. Ayrıca öğrenci, öğretmenin uyarıcılarına tepki verir, öğretilen davranışları tekrarlar. Öğretim genellikle sınıflarda yapılır. Bu öğretim anlayışında öğretmen aktif, öğrenciler ise pasif durumda bulunmaktadır (Güneş, 2007). Öğrenci merkezli öğrenmede öğrenci ön plana alınmaktadır. Öğretim programı, eğitim süreci ve öğrenme etkinlikleri öğrenciye göre düzenlenmekte ve üst düzeyde bireyselleştirilmektedir. Öğrenci kendisine aktarılan bilgileri aynen almamaktadır. Öğrenci ön bilgileriyle yeni bilgileri keşfeder, birleştirir ve zihninde yapılandırır. Bu yaklaşımda öğrenciler, daha aktif ve daha girişkendirler. Öğrenci merkezli öğrenmenin özellikleri şöyledir: Öğrenci, kendi öğrenme amaçlarını belirleme sürecine katılır ve etkinliklerde sorumluluk üstlenir. Eğitim sürecinde kendi kendini güdüler, yönlendirir ve etkinliğini artırır. Öğrenciler, somut sorunları çözerler. Edindiklerini arkadaşlarıyla paylaşırlar ve bu yöntemle sürekli yeni bilgiler edinirler. Okul içinde ve dışında öğrencilere bilgilerini yapılandırma olanakları verilir. Öğrenciler, bağımsız öğrenmeye yönlendirilirler. Bireysel tercihlerini, ilgilerini ve zihin becerilerini öğrenme sürecinde kullanırlar. Böylece öğrenmeyi öğrenirler. Öğrenme hızı öğrencinin hızına göre belirlenir. Öğrenme hızı zorlanmaz. Öğretmenin birinci rolü öğrencinin işini kolaylaştırmak ve kendi kendine öğrenmesini sağlamaktır. Öğretmen, öğrencilerin en iyi kaynaklara ulaşmasına ve kaynaklardan yararlanmasına katkı sağlar. Öğretmen, öğrencilerin kendilerini değerlendirmelerini özendirir. Öğretmen-öğrenci ilişkileri demokratiktir. Öğrenci sınıf içi eğitim-öğretim kurallarının belirlenmesine ve uygulanmasına katılır (Sendov, 1997). 2.4. Davranış Değiştirme Yerine Beceri Geliştirme Davranışçı yaklaşımda öğrenme, bireyin davranışlarındaki gözlenebilir bir değişmedir. Verilen bir uyarıcıya öğrencinin istenen tepkiyi göstermesi, öğrenme
16 Eğitim Bilimine Giriş olarak kabul edilir. Bu yaklaşıma göre öğrencinin mevcut davranışları çeşitli çalışmalarla değiştirilebilir ve yenileri öğretilebilir. Öğrenciye öğretilecek davranışlar önceden net bir şekilde belirlenir. Belirlenen davranışları öğretmek ve kalıcılığı artırmak için sürekli tekrar yapılır. Öğretmen, öğrencilerin davranışını değiştirmek için gerektiğinde ödül ve cezaya başvurabilir. Doğru davranışları pekiştirmek için çeşitli ödüller kullanılır. Bazen yanlış cevap veren öğrenci cezalandırılır (Basque, Rocheleau, Winer, 1998). Kısaca öğretmen, öğrencinin olumsuz davranışını değiştirmek için sistemli girişimler yapar. Çeşitli araçlar kullanarak öğrencinin davranışını izler. Görüldüğü gibi davranışçı yaklaşımda öğrencinin davranışı önceden belirlenen amaçlar doğrultusunda sistemli olarak değiştirilmektedir. Öğrenme, koşullandırmaya ve davranış değiştirmeye dönük olarak plânlandığından, öğrencinin zihnini geliştirme çalışmalarına ağırlık verilmemektedir. Öğrenci bu davranışları niçin öğrendiğini çoğu zaman bilmemekte, sadece ezberleyerek tekrar etmektedir. Dolayısıyla öğrencinin öğrendiği sanılan bu davranışlar bir süre sonra unutulmaktadır. Yapılandırıcı yaklaşım, öğrencinin davranışlarıyla değil zihniyle ilgilenmektedir. Zihin yapısını geliştirmek için düşünme, anlama, ilişkilendirme, sorgulama, sorun çözme, analiz ve sentez yapma gibi çeşitli zihinsel becerileri geliştirmesi gerekmektedir. Ayrıca dil becerileri, sosyal beceriler, duygusal ve fiziksel beceriler üzerinde durulmaktadır. Öğrencinin bu becerileri geliştirerek öğrenmeyi öğrenmesi öngörülmektedir. Giderek öğrencinin bilgiye ulaşması ve kullanması, kapasitesini sonuna kadar geliştirmesi, toplum yaşamına aktif olarak katılması, bağımsız olması, yaşamına ve geleceğine yön vermesi beklenmektedir. Ülkemizde 2005 yılından bu yana uygulanan programlarda öğrencilerin dil, zihin ve sosyal becerileri ile öğrenmeyi öğrenme becerilerini geliştirme üzerinde durulmaktadır. 2.5. Etkinliklerle Keşfederek Öğrenme Yapılandırıcı yaklaşımda, bilgi ve becerilerin zihinde aktif olarak yapılandırılması bütün çalışmaların ağırlık noktasını oluşturmaktadır. Öğrencinin aktif öğrenmesi için öğrenci merkezli öğrenme anlayışından hareketle, çeşitli etkinlikler verilmektedir. Bunlara öğrenme etkinlikleri denilmektedir. Öğrenme etkinliği, öğrencinin bir beceriyi öğrenmesi ve geliştirmesi amacıyla yürütülen çalışmalar olmaktadır. Etkinliklerle dil, zihinsel, sosyal ve duygusal beceriler geliştirilmekte, kültürel ögelerin keşfedilmesi sağlanmaktadır. Etkinlikler öğrencilerin etkili ve aktif olmasını, çalışmanın gözleri önünde yürütülmesini ve öğrenmenin anlamlı olmasına katkı getirmektedir. Ayrıca öğrencilerin öğrenme konusundaki kişisel
Eğitimde Temel Kavramlar ve Çağdaş Yönelimler 17 sorumluluklarını geliştirmektedir. Kısaca etkinlikler, insan beyninden dökülmekte ve insan beynini geliştirmek için kullanılmaktadır. Etkinlikler düzenlenirken çevresel özelliklerle öğrencilerin ilgi ve ihtiyaçları da göz önünde bulundurulmaktadır. Etkinliklerde öğrencinin sadece kitap okuyarak, öğretmeni dinleyerek bilgi edinmesi veya beceri geliştirmesi yerine; arkadaşlarıyla tartışarak, görüşlerini açıklayarak, sorgulayarak ve uygulayarak sürece katılmasına ağırlık verilmektedir. Öğrencilerin karşılıklı iletişim kurmalarını ve etkileşimde bulunmalarını, birbirlerine açık uçlu ve anlamlı sorular sormalarını, araştırma yapmalarını sağlayıcı etkinliklere de yer verilmektedir. Etkinlikler hazırlanırken hangi becerilere yönelik olduğuna ve içeriğine dikkat edilmektedir. Bir beceriyi geliştirmek için çeşitli etkinlikler kullanılabilir. Yapılandırıcı yaklaşımda etkinlik tür veya biçiminde zorlama yoktur. 2.6. Şartlandırma Yerine Zihinsel Bağımsızlık Davranışçı yaklaşımda zihin bir kara kutuya benzetilir. Bu kutunun içindekilerle yani düşünme, anlama, sorgulama, zihinde yapılandırma gibi süreçlerle ilgilenilmez. Daha çok bu kutuya girdi ve çıktılarla ilgilenilir. Davranış değiştirme üzerinde durulduğundan zihinsel becerileri geliştirmeye ağırlık verilmez. Skinner e göre Zihinle ilgilenmek yararsızdır. Çünkü öğrencinin kafasından geçenler görülmez. Eğitim sürecinde öğrencinin istekleri, amaçları, öğrenme teknikleri, düşünme biçimleri vb. durumlar dikkate alınmaz (Barnier, 2005, Güneş, 2007). Öğretim sürecinde öğrencilere yönelik çoklu uyarıcıların olduğu düzenlenir. Burada çeşitli uyarıcılarla, alıştırmalarla ve bilgi sunumlarıyla öğretim yapılır. Öğrenciden genellikle bilgiyi tekrarlama, ezberleme, olayları hatırlama, tanımlama, kavramları açıklama vb. istenir. Öğretmen doğru cevapları ödüllendirir, hatalı cevapları cezalandırır. Sözlü ödüller (aferin, çok iyi vb.) ile sözlü olmayan ödüller (not, madalya, teşekkür belgesi vb.) kullanılır. Öğretmen, ödül ya da ceza yoluyla öğrencinin davranışlarını şekillendirmeye çalışır. Bu nedenle davranışçı eğitim anlayışında zihinsel bağımsızlıktan söz edilemez. Öğrenci öğretmenin verdiği bilgileri almak ve öğrettiği davranışları aynen uygulamak zorundadır. Öğrenci öğretmene bağımlıdır (Marbeau, 1992, IUFM de Melun, 1998). Zihinsel bağımsızlık, günümüz eğitim dünyasında üzerinde durulan önemli bir beceridir. Zihinsel bağımsızlık, öğrencileri yalnız bırakmak demek değildir. Tam tersine onları araştırmaya, sorun çözmeye, durumlarını görmeye, seçim yapmaya, denemeye ve girişimciliğe yönlendirmek demektir. Zihinsel bağımsızlık, ilköğretim düzeyinde bir işi bağımsız yapabilme, demokratik ilişkiler kurabilme, amacını belirleme, yöntemini seçme, yaratıcılığını ortaya koyma gibi becerileri
18 Eğitim Bilimine Giriş gerektirmektedir. Zihinsel bağımsızlık, öğrencinin kişiliğini geliştirmektedir. Bu nedenle öğrenciye girişimci ruhu vererek bağımsız hareket etmeye yönlendirmek ve kendi keşiflerini okul etkinliklerinde kullanmaya cesaretlendirmek gerekmektedir. Zihinsel bağımsızlığı geliştirmek için öğrencinin kendini serbestçe ifade etmesine izin verilmelidir. Zaten öğrencinin kendini serbest olarak ifade etmesi zihinsel bağımsızlığının göstergesidir. Bu yolla çocuklar zihinlerinin derinliklerini ifade ederler, kendi kişiliklerinin bilincine varırlar ve kendilerine güven geliştirirler. Öğrencinin kendini keşfetmesinin yolu kapasitesini farkına varmasıyla gerçekleşmektedir. Böylece öğrenci, kendi düşüncelerini yapılandırarak zihinsel bağımsızlığa ulaşmakta, bağımsız davranabilmekte ve kendi yaşamına yön vermektedir. Zihinsel bağımsızlığı geliştirmek zor bir süreçtir ve öğrenciye bilgi aktararak gerçekleştirilemez. Tam tersine öğrencinin yaşayarak öğrenmesi sağlanmalıdır. Bunun için çeşitli etkinlikler yapılmalı, kişisel deneyimler geliştirilmelidir. Öğretmen, öğrencinin zihinsel bağımsızlığını geliştirici ve uyarıcı yöntem ve teknikler kullanmalıdır (Marbeau,1992, IUFM de Melun,1998). Zihinsel bağımsızlık ve şartlandırmaya karşı duyarlılık OECD ye üye ülkelerin eğitim programlarında ele alınmakta ve üzerinde önemle durulmaktadır. Bu beceri ülkemizde 2004 yılında uygulamaya konulan yeni ilköğretim programlarında şartlandırmaya karşı duyarlılık ve bağımsız öğrenme olarak yer almaktadır. 2.7. İşbirlikli Öğrenme Yapılandırıcı yaklaşıma göre öğrenciler etkileşerek öğrenir. Dil, zihinsel ve sosyal becerilerini işbirlikli bir ortamda, konuşarak, anlatarak, görüşerek, tartışarak ve sorarak geliştirirler. Bu nedenle işbirlikli öğrenmeye ağırlık verilmelidir. Öğrencileri yuvarlak bir masanın etrafına oturtmak onların işbirliği yapmalarını getirmez. Öğretmenin öğrenciler arasında işbirliğini gerçekleştirmek için çeşitli çalışmalar yapması gereklidir. Öğrenci işbirlikli ortamda arkadaşlarının bilgi ve görüşlerini öğrenmekte, kendi düşünceleriyle karşılaştırmaktadır. Düşünceler arasında uyum veya uyumsuzluk olmaktadır. Örneğin öğrenme ortamında, iki çocuk anlaşamadıklarında zihinsel uyumsuzluk olmaktadır. Biri diğerine katılmamakta, görüşler açıklanmakta, farklı bilgiler sunulmakta, tartışılmakta, eleştiri yapılmakta ve yoğun bir zihinsel etkileşim olmaktadır. Bu sürecin sonunda uzlaşma sağlanmakta yani zihinsel uyumsuzluk giderilmektedir. Böylece öğrenci bilgileri aktif biçimde zihninde yapılandırmaktadır. Kısaca etkileşim sürecinde yaşanan bu durumlar, öğrencinin öğrenmesine ve zihinsel gelişimine katkı sağlamaktadır. Bu anlayıştan hareketle, öğrencinin arkadaşları ve grup içi etkileşimi artırılmalı ve zihinsel gelişimine katkı