İSTATİSTİK ve ORMANCILIKTAKİ ÖNEMİ Statistics and its Importance on Forestry A.Kadir YILDIZBAKAN Doğu Akdeniz Ormancılık Araştırma Enstitüsü Eastern Mediterranean Forestry Research Institute P.K.: 18 33401 TARSUS DOĞU AKDENİZ ORMANCILIK ARAŞTIRMA MÜDÜRLÜĞÜ DOA DERGİSİ (Journal of DOA) Sayı : 7 Sayfa: 113-125 Yıl: 2001
ÖZET Bu çalışmada, istatistik nedir? İstatistik bir bilim midir? İstatistiğin birey, iş hayatı ve devlet açısından yeri ve önemi verilmeye çalışılmıştır. Ayrıca ormancılık ve bilimsel çalışmalarda istatistiğin kullanılmasının nedenleri ve zorunlulukları anlatılmaya çalışılmıştır. Diğer yandan bir araştırma ve araştırmacı için istatistiksel bilginin gerekliliği ve önemi anlatılmıştır. Anahtar kelimeler: Bilim, İstatistik, Ormancılık ABSTRACT In this study, it was examined what statistics is and whether statistics is a science or not. It was mentioned importance of statistics for personal, professional and governmental decisions. In addition, it was explained why the statistics was used on scientific studies such as forestry. Besides it was stressed that statistical knowledge is necessary for forestry research and researcher. Key words: Science, Statistics, Forestry
1. GİRİŞ Günlük yaşamımızda çevremizde olup biten pek çok olayla ilgilenir ve birçok soruya cevaplar ararız. Örneğin, hafta sonu yapılacak bir futbol maçının sonucu ne olabilir? Gelecekte dünyada ekonomik açıdan hangi endüstri dalları önemli olacaktır? Yapılan bazı gözlemlere dayanarak dünya ikliminde nasıl bir değişiklik beklenmektedir? Trafik kazaları ile ülkenin eğitim ve öğrenimi arasında nasıl bir ilişki vardır? Ülkemizdeki nüfus artışı dikkate alınarak önümüzdeki 15-20 yıl içinde yapacak ve yakacak odun ihtiyacı ne olacaktır? Dünyadaki sanayileşmenin doğal kaynaklar üzerinde ne gibi olumsuz etkileri olmuştur? Bu ve buna benzer sorular zihnimizi çok sık meşgul eder. Bu soruları, daha önce bu konularda toplanan sayısal değerleri gösteren bir takım şekil ve grafiklerden yararlanarak cevaplandırabiliriz. Fakat bazı sorular hakkında elimizde hiçbir bilgi ve görüş olmayabilir. Ancak bazı hedefleri gerçekleştirebilmemiz, bu soruları cevaplandırmamıza bağlıdır. İşte bizim bilgisiz ya da sınırlı bilgiye sahip olduğumuz soruları doğru ve güvenilir bir biçimde cevaplandırabilmemiz, bu sorularla ilgili bilimsel verilerin tasnifi, istatistiksel olarak çözümü ve yorumlanmasına bağlıdır. İstatistik sözcüğünün kökeni konusunda kesin bir görüş birliği yoktur. Bazı dil bilimciler sözcüğün Latince de durum ya da vaziyet anlamına gelen status kökünden türediğine inanırken, bazıları stato kökünden geldiğine ya da İtalyanca da devlet anlamında kullanılan istatista sözcüğünden türediğine inanırlar. Başka bir grup bilimci ise, sözcüğün gözlem anlamına gelebilen statizein sözcüğünden türemiş olabileceğini belirtmektedirler (Arıcı, 2001). Bu görüşler fazla önemli değildir. Önemli olan, bugün kullandığımız kavramın oldukça eski bir geçmişinin olduğunun bilinmesidir. Dilimizde istatistik sözcüğünün ilk kez ne zaman, kimler tarafından ve ne anlamda kullanıldığına dair elimizde yeterli ve kesin bilgi bulunmamaktadır. Ancak, bugün istatistik sözcüğüne yüklenen pek çok anlamları veren ihsai (sayımla ve sayılarla ilgili) ve ihsaiyat (istatistik) sözcük ve kavramlarının Cumhuriyetten önceki dönemlerde kullanıldığı bilinmektedir ( Arıcı, 2001).
İstatistik üç şekilde tanımlanabilir. Bunlar; 1. Belli konularda toplanan sayısal değerler ile ileri sürülen bir takım şekil ve grafiklerdir. Bu tanıma örnek olarak, Türkiye de yıllar itibariyle ağaçlandırma alanı ve bu alanlar için harcanan para durumunu gösteren şekil ve grafikler verilebilir. 2. Pozitif bilimin esası olan deney ve denemeler planlama, gözlem yapma, verileri toplama, toplanan verileri düzenleme, analiz etme, yorumlama, objektif ve doğru karar verme ile ilgili bilimsel teknik ve metotlar geliştiren ve uygulayan bir bilim şeklinde tanımlanmıştır (Akar ve Şahinler, 1997). 3. Şansa bağlı olarak elde edilen ve örneklerden hesaplanan ortalama ve varyans gibi çeşitli değerlere verilen addır. Benzer şekilde, korelasyon ve regresyon katsayıları örnekten hesaplanıyorsa birer istatistiktirler. İstatistik genel olarak herhangi bir gerçekliğin, herhangi bir toplu olayın sayısal doğasını anlamamıza, bu olayı (veya olayları) özelliklerine göre ayırmak ve birbirleriyle mukayese etmek suretiyle başkalarına anlatmamıza yarayan bir bilim dalıdır. Öyle ki, istatistik günümüzde uygulandığı alana göre özel isimlerle anılan bir yöntem-bilim haline gelmiştir. Biyoloji ve sağlık bilimleri uygulamalarını esas alan istatistiksel çalışmalar biyometri veya biyoistatistik, ekonomi, iş ve işlemleri için ekonometri, teknoloji ve mühendislik uygulamaları için teknometri, psikolojik araştırma yöntemleri için psikometri ve sosyolojik çalışmalar için sosyometri gibi özel terimlerle tanımlanmıştır. Ormancılık çalışmaları biyometri kapsamında ele alınır. Örneğin, ormancılık çalışmalarının temel öğesi olan ağacı çok çeşitli şekillerde ifade ederek algılamamız, düşünebilmemiz, anlamamız ve başkalarına anlatmamız mümkündür. Aşağıdaki üç paragraf, aynı ağacı üç farklı şekilde anlatmaktadır. Esen bahar rüzgarı ağacın yapraklarını titretiyor, dalları yere sarkan ağaç, yapraklarının kuşlarla birlikte bu oyuna katılarak rüzgarla şakalaşmasını sevinçle seyrediyordu.
Ağacın yaprakları yeşil, göğüs çapı normal, boyu uzun, sık dallı, kışın yapraklarını dökmeyen iğne yapraklı ağaçlar türündendi. Yapılan ölçümlere göre göğüs çapı 40 cm, kabuk kalınlığı 3 cm ve boyu 13 m olan ağacın 52 yaşında olduğu anlaşılıyordu. Aynı ağaçla ilgili üç paragraf ve üç farklı anlatım verilmiştir. Paragrafları okuduktan sonra şu değerlendirmeyi yapabiliriz. İlk paragrafta ağaca ilişkin edebi bir tasvir yapılmıştır. Yazarın, gördüğü ağaç hakkındaki duygu ve düşüncelerini öğrenebiliriz. Ancak ağacın türüne ve kesilip kesilmeyeceğine karar veremeyiz. İlk paragrafta bilim değil güzellikleri anlatan sanat vardır. İkinci paragrafta ağacın özellikleri olan yaprak rengi, göğüs çapı, boyu; sayısal olmayan, nitel bir şekilde sıralanmaktadır. Bilimin yararlanabileceği bazı ayrıntılara yer verilmesinin yanında iğne yapraklı bir ağaç olduğunu öğrenebiliriz. Bu nitelikler ilk paragrafa göre daha kesin olmakla birlikte, ağaçla ilgili bir kararın verilmesinde yetersizdir. Üçüncü paragrafta ise ağacın çeşitli özellikleri sayısal olarak ifade edilmiştir. Yaprakların uzunluğu, ağacın boyu, göğüs çapı ve yaşı belli olan bu ağacı başka ağaçlarla karşılaştırmak, kesilip kesilemeyeceğine karar vermek ilk iki paragrafa göre daha bilimsel ve kolaydır. İşte istatistik, bizim genelde üçüncü paragrafın bazen de ikinci paragrafın yaklaşımı ile anlatılan ağaçlardan oluşan ormanların sayısal doğasını anlamamıza, elde edilen nicel (sayısal) ve nitel (sayısal olmayan) ölçümlerin toplanması, bir araştırmanın en az giderle ve en etken yorumlamayı sağlayabilecek biçimde planlanması, analizi ve yorumlanması için gerekli yöntemlerin geliştirilip uygulanmasına ve elde edilen bilgileri başkalarına anlatmamıza yarar. Şimdiye kadar tek bir ağaç farklı şekillerde anlatılmaya çalışıldı. Oysa istatistik; ağaçlardan oluşan ormanlar, bu ormanlarda yaşayan insanlar, hayvanlar ve diğer varlıklardan elde edilen ölçümlerle de ilgilenir. Bu ölçümlerden yararlanarak betimler, özetler, sonuçlar çıkarır, karşılaştırmalar ve tahminler yapar. İstatistik, bilgiye ulaşmada önümüzde pencereler açar.
Kısaca özetlersek; herhangi bir gerçekliğin, ağaçlardan oluşan ormanın sayısal doğasını anlayabilmemiz için öncelikle elimizde sayılar, ölçümler olmalıdır. Ölçümlerle istatistikte kullanacağımız verileri elde ederiz. Tanımdan da anlaşılacağı gibi istatistikten söz edebilmek için önce veriye ihtiyaç vardır. Gerçek nesne, birey veya olayları ölçmek, gözlemek veya saymakla elde edilen sayılara veri adı verilir. İstatistiksel araştırmalarda kullanılacak veriler değişkenlerle ifade edilir. Değişkenler ise ifade ettikleri olayın karakterine göre nicel ve nitel olmak üzere ikiye ayrılır. Nicel değişkenler, sayısal değerler alan ağacın boyu ve çapı gibi değişkenlerdir. Nitel değişkenler ise sayısal değerler almayan ağacın formu ve yaprak rengi gibi değişkenlerdir. İstatistik bir bilim midir? İstatistiğin bir bilim olduğunu savunanlar, istatistiksel yöntemlerin kullanıldığı alanların başka bir şekilde doldurulmadığını, bu nedenle bilim olduğunu ileri sürmektedirler. Karşı çıkanlar ise, bilimden söz edebilmek için bilimin kendine özgü bir konusu ve bu konuda bir bütünlüğü olması gerektiğini savunmaktadırlar (Turanlı ve Güriş, 2000). Önemli olan istatistiğin bir bilim sayılıp sayılamayacağı değil, amacı, işlevleri ve sağladığı yararlardır. İstatistik, bilimsel yöntemin en güçlü ve temel araçlardan birisi olup, ilgilendiğimiz sorulara cevap ararken, düzenli gözlemler yapmak, tasnif ve analizler yaparak sonuçlar çıkarmak ve bu sonuçlarla ilgili hipotezleri karşılaştırarak çıkan sonucu yorumlamaktır. Bilim için istatistik, bir sarhoş için sokak lambası gibidir. Aydınlatmada değil, dayanıp destek almada kullanır. Örneğin, ağaç hacim tablolarının düzenlenmesi sırasında, örnek alanlardan alınan orta ağacı seksiyonlarına ayırarak hesaplanan ağaç hacminin, göğüs çapı ve ağaç boyunun bir fonksiyonu olarak belirlemek için çoğul regresyon analizlerinin yapılması ve en iyi modelin seçilmesi gibi. Bir bilim olarak istatistiğin temel görevlerinden biri, geçmiş ve şimdiki durumla ilgili toplanmış sayısal verileri, geliştirilmiş olan bazı tekniklerle analiz ederek gelecek hakkında karar vermemizi kolaylaştırmaktadır. Örneğin, oryantasyon okaliptetumlarından elde edilen sonuçlar kullanılarak okaliptüs türleri hakkında karar vermemiz ve gelecekte bu türler hakkında tahminde bulunmamız kolaylaşır (Avcıoğlu ve Gürses, 1984).
Ayrıca istatistik, matematik kurallarını kullanarak evrendeki olaylar hakkında teorem geliştirmek ve bu olaylarla ilgili sayısal değerlerin toplanarak analiz edildiği bilimsel bir metot veya metotlar topluluğudur. Diğer bir ifadeyle istatistik, pozitif bilim dallarında araştırma yapan ve yapacak olan tüm araştırmacılar için ortak teknik ve yöntemleri içeren ve geliştiren bir bilimdir. 2. İSTATİSTİĞİN HAYATIMIZDAKİ YERİ VE ÖNEMİ İstatistiğin hayatımızın her aşamasında yeri olduğu açıktır. Bireyler açısından önemi; aile bütçesinin düzenlenmesi, vücut ağırlığının boya ve yaşa göre takip edilmesi, hastalık sırasında vücut sıcaklığının ve tansiyonun ölçülmesi, bunların sonuçlarının normal istatistiklerle karşılaştırılması, gereken önlemlerinin alınması ve benzerleri gibi bir ihtiyaç olarak hayatımızda yer alır. İstatistiğin iş hayatındaki önemi de çok büyüktür. Modern bir işletmeci, işletme ve piyasa hakkında istatistiksel araştırmalara başvurmadığı sürece rasyonel bir yönetim ve başarı göstermesi mümkün değildir. Kalite ve verimliliğin geliştirilmesinde ve Japonların endüstriyel başarılarında büyük payı olan Edward W.Deming in ilkeleri, istatistiğin önemini ve iş hayatında neden gerekli olduğunu çok güzel açıklar. Bunlardan istatistikle ile ilgili olan birkaçı aşağıda ifade edilmiştir (Gürsakal,1997). 1. Sürekli geliştirmeye yönelin, dikkatinizi bu noktaya odaklayın. Sürekli olarak üretim ve hizmet sisteminizi geliştirmeye çalışın. Bu etkinliklere çalışanlarınızın katılımını sağlayarak istatistiksel yöntemleri kullanın. Özellikle istatistiksel süreç ve kontrol araçlarından yararlanın. 2. Modern denetim yöntemlerini uygulayınız. Denetim sadece pasif olarak işçilerin gözlenmesi anlamına gelmez, onların içinde çalıştıkları sistemi geliştirmelerine yardımcı olmalısınız. Denetimin birinci amacı iş sisteminin ve ürünün geliştirilmesi olmalıdır. Bu görevi yaparken istatistiksel teknik sonuçlarından yararlanınız.
3. Basit, yararlı istatistiksel tekniklerin eğitimi, tüm çalışanlar için zorunlu olmalıdır. İstatistiksel süreç kontrolün problem çözme araçları, özellikle kontrol grafikleri yaygın olarak kullanılmalıdır. W. A. Shewhart ve W. E. Deming e atfen Gürsakal (1997); İstatistiğin uzun dönemdeki katkısı, bir çok yüksek derecede istatistikçinin sanayide bulunmasına bağlı olmaktan çok; geleceğin üretim süreçlerini yönetme ve geliştirmede söz sahibi olan fizikçi, kimyacı, mühendis ve diğerlerinin istatistiksel düşünebilen bir nesil olarak yetiştirilmelerine bağlıdır şeklinde ifade etmektedir. Diğer yandan istatistiğin devlet açısından büyük bir öneme sahip olması ona devlet hayatının aynası söylemine neden olmuştur. Ülkemizde bu söylemi gerçekleştiren kuruluşların başında ise Devlet İstatistik Enstitüsü gelmektedir. 3. İSTATİSTİK NEDEN GEREKLİDİR? İstatistiğin ormancılık çalışmalarına girmesinin birkaç sebebi vardır. Bugün ormanlar hakkında sahip olduğumuz bilginin çoğu, üzerinde çalışılan orman ağacından alınan ve istatistik metotlarını kullanarak belli bir güven aralığında elde edilen bilgilerdir. Bu bilgilerin elde edildiği ormanın tüm fertlerini ölçmek aşağıda belirtilen sebeplerden dolayı mümkün değildir. 1. Bazı ormancılık çalışmaları ağaç kesmeyi gerektirebilir. Örneğin, bir ağaç türünün hacmini hesaplamak ağaç kesmeyi gerektirir. Eğer aynı tür orman ağacından örnek alınmayıp bütün fertleri kesilirse o ağaç türünün bulunduğu ortamdaki mevcudiyeti tehlikeye girebilir. 2. Aynı orman ağacı çok geniş alan ve bölgelere yayılabileceğinden hepsini ölçmek ekonomik olmaz. 3. Ormandaki bütün ağaçların hepsini ölçme kararını alsak dahi, bu kararı uygulamak için yeterli kalifiye eleman bulmak, bulsak dahi % 100 hatasız ölçüm yapmak mümkün değildir.
Bundan dolayı aynı tür veya türlerin oluşturduğu populasyonlar hakkında bilgi edinmemiz için, o türlerden örnekler seçip deney veya denemeler kurduktan sonra, ilgili bilimsel istatistik metotlar uygulayarak, o ağaç veya ağaçların oluşturdukları populasyonlar hakkında bilgi sahibi olmak ve tahminlerde bulunmak için istatistiğe ihtiyaç duyarız. İstatistik, sayısal verileri inceleyen bilim olduğuna göre, istatistik bilgisi en azından çevremizde olup bitenleri anlama ve bunları başkalarına anlatmada ve onlarla iletişim kurup etkileşimde bulunmada yardımcı olur. Öte yandan, çeşitli alanlarda karşılaşılan sorunlara çözüm yolları bulma ihtiyacı gün gittikçe artmaktadır. Böyle bir ortamda, farklı alanlarda günlük meselelerinin ötesinde işlem ve sorunlarla uğraşan kişilerin, bilimsel yöntemin doğal bir parçası olan istatistiğin temel teknik ve yöntemlerini bilmesi aşağıdaki nedenlerden dolayı zorunludur (Arıcı, 2001); 1. Herhangi bir alanda çalışan bir kişi, aynı alanda çalışanların ortaya koyduğu bilgileri anlayıp değerlendirmek zorundadır. Farklı alanlarda yapılan çalışmaların çoğunda, bulgu ve görüşler istatistiksel biçimde verilir ya da istatistiksel kavramları ile ilgili kuram ve görüşlerden söz edilir. Söz konusu istatistiksel kavramlar, günümüz bilimcilerinin sorunları ele alış ve bunlarla ilgili düşünüş biçimini şekillendirmede önemli yer tutar. Bunlardan habersiz olan ve çalışma alanının öteki elemanları ile fikir alışverişi kuramayan bir kimsenin çalışmalarında etkili olması beklenemez. 2. Herhangi bir alanda çalışanların ya da yetişmekte olanların da bizzat araştırmalar yapmaları beklenir. İyi bir araştırma düzenlemek, yürütmek ve toplanan bilgileri uygun bir biçimde çözümlemek ve yorumlamak ise istatistik bilgi ve anlayışını gerektirir. Araştırmalarda istatistik teknik ve yöntemlerden yararlanmak araştırmaların bilimsel değerini artıracağı gibi zaman, para ve emek yönünden ekonomi de sağlar. 3. İstatistik bilgi ve anlayışı, bir bakıma bilimsel yöntem anlayışı demektir. İstatistiksel sonuç, bilimsel sonucun kendisidir.
İstatistik teknik yöntemleri bilimsel araştırmalarda büyük bir yer tutsa da, unutmamak gerekir ki, bir araştırmanın düzeni teknik yönden eksik ve hatalı ise, hiçbir istatistik teknik ve yöntemi böyle bir araştırmadan geçer ve güvenilir sonuçlar çıkarma olanağı sağlayamaz. Bu nedenle, araştırmanın verileri toplandıktan sonra değil, araştırmanın düzenlenmesi ve yürütülmesi aşamalarında da istatistik gereklidir. Her araştırmacı hem kendi yapacağı araştırmaların bilimsel olmasını sağlamak, hem de başkalarınca yapılan araştırmaları bilimsel olarak değerlendirebilmek için yeterli istatistiksel bilgi, görüş ve beceriye sahip olmalıdır. İstatistiğin bir çok alanda kullanılması, her alanda aynı yöntemlerin, aynı şekilde kullanılacağı anlamına gelmez. Farklı kişi veya kişilerce yapılan araştırmalarda, konuya farklı yaklaşımdan dolayı veya farklı yöntemler kullanılmasından dolayı farklı sonuçlar çıkabilir. Bu durumda en uygun yöntem seçilecek veya farklı yöntemlerle analiz yapılarak, sonuçlar bilimsel yöntemlerle karşılaştırılıp, en iyi sonuca ulaşılmaya çalışılarak ilgili kişilerce hangi sonucun geçerli olduğuna karar vermeleri sağlanacaktır. İstatistiğin öğrenilmesinde sayısal yönden eksikliklerimiz olsa bile, bu eksikliklerimizi iyi niyetli bir tamamlama çabası içinde olduktan sonra zor bir eğitim değildir. Belirli bir eğitim düzeyi, çalışma gücü ve azmi olan herkes istatistiği öğrenebilir ve uygulayabilir. İstatistik öğrenmeyi bir zorunluluk olarak değil, istatistiksel düşünmeyi öğrenirken, daha iyi düşünebileceğimiz için öğrenmeliyiz.
YARARLANILAN KAYNAKLAR AKAR, M., ŞAHİNLER, S., 1997: İstatistik. Çukurova Ün. Ziraat Fakültesi Yayınları No:74, Ders Kitaplar No:17, Ç.Ü.Z.F. Ofset Atölyesi, Adana ARICI, H., 2001: İstatistik Yöntemler ve Uygulamaları. Meteksan A.Ş. Ankara. AVCIOĞLU, E,. GÜRSES, K,. 1984: Türkiye Oryantasyon Okaliptetumları Kuruluş Projesi Sonuçları. Kavak ve Hızlı Gelişen Yabancı Tür Orman Ağaçları Araştırma Enstitüsü, Yıllık Bülten No:20, S. 113-168, İzmit. GÜRSAKAL, N., 1997: Bilgisayar Uygulamalı İstatistik. Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi. Marmara Kitapevi Yayınları. Bursa. TURANLI, M., GÜRİŞ, S., 2000: Temel İstatistik. DER yayınları, İstanbul.