Türkiye Ekonomisinde Yabanc Sermayeli Firmalar n ArGe Etkinliklerinin Analizi Mevcut Durum, Sorunlar ve Çözüm Önerileri

Uluslararas Yat r mc lar Derne i Barbaros Bulvar, Mürbasan Sokak, Koza fl Merkezi, B Blok Kat: 3 Balmumcu/Befliktafl stanbul Tel: 0212 272 50 94, Faks: 0212 274 66 64, www.yased.org.tr, info@yased.org.tr Türkiye Ekonomisinde Yabanc Sermayeli Firmalar n ArGe Etkinliklerinin Analizi Mevcut Durum, Sorunlar ve Çözüm Önerileri YASED Uluslararas Yat r mc lar Derne i Yay n No: YASEDT / 201111 / 65 Yay na Haz rl k ve Tasar m: KolektifAtölye 0216 337 42 56, www.kolektifatolye.com Bask : Matbaa Çözümleri San ve D fl Tic Ltd. fiti. stanbul, Aral k 2011 Bu yay n n tüm haklar sakl d r. Kitaptan Türkiye Ekonomisinde Yabanc Sermayeli Firmalar n ArGe Etkinliklerinin Analizi Mevcut Durum, Sorunlar ve Çözüm Önerileri referans yaz lmak kayd yla al nt yap labilir. ODTÜTEKPOL 1997 y l nda bilim ve teknoloji politikalari alan nda araflt rma faaliyetlerinde bulunmak üzere kurulmufltur. Çok say da ulusal ve uluslararas proje yürütmüfl olan ODTÜ TEKPOL taraf ndan organize edilen araflt rma ve e itim programlar bilim, teknoloji ve inovasyon gibi pek çok disiplinler aras alan kapsamaktad r.odtü TEKPOL, ODTU Sosyal Bilmler Enstitüsü ABD Bilim ve Teknoloji Politikas Çal flmalar program n n yüksek lisans ve doktora programlar na da katk da bulunmaktad r.

Türkiye Ekonomisinde Yabanc Sermayeli Firmalar n ArGe Etkinliklerinin Analizi Mevcut Durum, Sorunlar ve Çözüm Önerileri Prof. Dr. Erkan ERD L Doç. Dr. M. Teoman PAMUKÇU Hadi Tolga GÖKS DAN Emek Bar fl KEPENEK Yelda ERDEN

Ç NDEK LER ~ I. Girifl ~ II. Uluslararas Do rudan Yat r mlar (UDY) ve ArGe Odakl UDY nin Evrimi ~ III. ArGe, novasyon ve Geliflmekte Olan Ülkelerin Rekabet Gücü Aras ndaki liflkiler ~ IV. Küresel Temel E ilimlerin Geliflmekte Olan ve Geliflmifl Ülkelere Etkileri ~ V. ArGe'nin Küreselleflmesini Neler Tetikler? ~ VI. Geliflmekte Olan Ülkelerde Uygulanan Politikalar ~ VII. Sonuç ~ VIII. Verilere Dayal Sektör Analizleri ~ IX. GZTF Çal flmas 7 10 14 15 20 22 31 34 52 Türkiye Ekonomisinde Yabanc Sermayeli Firmalar n ArGe Etkinliklerinin Analizi Mevcut Durum, Sorunlar ve Çözüm Önerileri

fiek L L STES fiekil 1 ABD, AB ve Japonya aras nda özel sektör ArGe Hareketleri: 2003 fiekil 2 OECD ülkelerinde yabanc sermayeli flirketlerin toplam imalat sanayi sat fllar içindeki pay fiekil 3 OECD ülkelerinde yabanc sermayeli flirketlerin toplam imalat sanayi istihdam içindeki pay 2001 2007 (%) fiekil 4 OECD ülkelerinde yabanc sermayeli flirketlerin toplam imalat sanayi ArGe harcamalar içindeki pay (%) fiekil 5 Küresel ve ekonomik gruplara göre UDY giriflleri, 1980 2009 (milyon $) fiekil 6 UDY girifllerinin dünya toplam GSY H içindeki pay (%) fiekil 7 BRIC ülkeleri için UDY girifllerinin toplam GSY H (FDI/GDP) içindeki pay (%)19902008 fiekil 8 SO ilk 500 listesine giren Yabanc Sermayeli flirket say s n n, tüm flirket say lar içindeki ortalama paylar n n imalat alt sektörlerine da l m (20002009) fiekil 9 Do rudan uluslararas yat r m girifllerinin ülkelere göre da l m : 2009 (%) fiekil 10 Türkiye ekonomisinde 2007 y l nda yabanc sermayeli flirketlerin sektörel ArGe harcamalar nda pay (ArGe) ve toplam ArGe harcamalar n n sektörel (sektör) da l m (%) fiekil 11 Türkiye imalat sanayinde 2007 y l nda yabanc sermayeli flirketlerin sektörel ArGe harcamalar nda pay (ArGe) ve toplam ArGe harcamalar n n sektörel da l m (%) fiekil 12 GZFT Analizinin Yap s TABLO L STES Tablo 1 ABD ÇUfi'lar n n ülkeleri d fl nda gerçeklefltirdikleri ArGe harcamalar n n co rafi da l m 1995 2005 (ne yaz k ki benzer veriler AB ve Japonya kökenli ÇUfi'lar için yoktur) Tablo 2 OECD Ülkelerinde Toplam ArGe Harcamalar n n GSYH çindeki Pay (%) (19992007) Tablo 3 OECD Ülkelerinde Kamu ArGe Harcamalar n n GSYH çindeki Pay (%) (19992008) Tablo 4 Tablo 5 Tablo 6 Tablo 7 Tablo 8 Tablo 9 ArGe birimlerinin mekânsal da l m n belirleyen unsurlar Yabanc ArGe'nin Evrilme Süreçleri 20002009 döneminde listeye giren yabanc sermayeli flirketlerin yaratt e ilimler 20002009 döneminde listeye giren yabanc sermayeli flirketlerin göreli büyüklük gruplar zin verilen UDY nin sektörel da l m Türkiye de uluslararas do rudan yat r m girifllerinin sektörlere göre da l m Tablo 10 On sektörlük iki haneli EB S sektörleri Tablo 11 Türkiye ekonomisindeki yabanc ve yerli sermayeli flirketlerin toplam flirket say s na oranlar (%) Tablo 12 Türkiye ekonomisinde yabanc sermayeli flirketlerin sektörel ArGe harcamalar ndaki paylar Tablo 13 Türkiye ekonomisinde yabanc sermayeli flirketlerin sektörel ArGeiflgücündeki pay (%) Tablo 14 Türkiye ekonomisinde ArGe harcamalar n n sektörel da l m (%) Tablo 15 Türkiye ekonomisinde yabanc sermayeli flirketlerin sektörel ArGe deki pay (Yab.) ile toplam ArGe harcamalar n n sektörel da l m n n (Toplam) karfl laflt r lmas (%) Tablo 16 GZFT Analizi Yaklafl m Tablo 17 Özet GZFT Analizi Tablosu Tablo 18 Çal flmaya Kat lan ÇUfi lar n Küresel ArGe Yat r mlar, 2009

I. G R fi

Türkiye Ekonomisinde Yabanc Sermayeli Firmalar n ArGe Etkinliklerinin Analizi Mevcut Durum, Sorunlar ve Çözüm Önerileri 7 Teknoloji, yararl ürünler üretmeye ve yeni ürünleri tasarlamaya yarayan bilgiler bütünü ya da girdileri ç kt lara dönüfltüren tüm fiziki süreçleri ve bu dönüflüme efllik eden toplumsal düzenlemeleri ifade etmektedir. Teknolojinin günümüzde uluslararas rekabet alan ndaki rolü o derece belirleyici hale gelmifltir ki ekonomik geliflmifllik s n fland rmalar giderek teknoloji üreten ve üretmeyen ülkeler flekline dönüflmektedir. Gerek ülkeler gerekse firmalar h zla de iflen teknolojik, ekonomik ve siyasi flartlarda devam eden uluslararas rekabette, güçlü olabilmek ve ekonomik krizlere karfl en uygun stratejiyi belirlemek ve uygulamak durumundad rlar. Geliflmifl ülkelerin 1970'li y llardaki kriz döneminde üretimi bütün bir dünya co rafyas n özellikle ucuz emek merkezlerine yayarak krizi atlatma giriflimlerinin kal c sonuç vermedi inin anlafl lmas üzerine, 1980'li y llarda bafllatt klar uygulamalar dikkat çekicidir. Bu uygulamalar ile; ekonomileri güçlendirebilme ve gelifltirebilme aç s ndan bilim ve teknolojiye ola anüstü bir rol atfedilmekte ve bu önemli faktörü salt piyasa dinamiklerine terk etmeyerek ulusal bir politika ve stratejinin konusu haline getirdikleri görülmektedir. Bu ba lamda, geliflmifl ülkelerin teknolojik kapasitesi ve bu do rultuda gösterilen çabalar n boyutu, bu ülkeleri, teknoloji ihracatç s konumuna getirirken, teknolojik kapasiteleri düflük ve gösterilen çabalar n yetersiz, geliflmekte olan ülkelerin (GOÜ) ise teknolojik ba ml l k içerisinde olduklar görülmektedir. Türkiye'nin de aralar nda bulundu u bu ülkelerde, bilim ve teknoloji düzeyinin yükseltilerek yeni teknolojilere eriflmek, transfer yoluyla edinmek, özümsemek, gelifltirmek veya üretmek ve teknoloji taban n yeni teknolojilerle ikame etmek ihtiyac devam etmektedir. Öte yandan belirtilmelidir ki, ekonomik kalk nma sürecinde bilim ve teknolojinin belirleyici rolü her geçen gün art fl gösterirken, bu çerçeveye ba l olarak genelde tüm ülkelerin bilim ve teknoloji politikas ekseninde giderek yo unlaflan aray fllar içine girdi i söylenebilir. Bunun önemli bir nedeni, teknik bilginin veri taban ndaki ola anüstü ço alma iken di er çok önemli bir neden de, uluslararas rekabet gücünün art r labilmesi aray fl d r. Yine bu eksende, gerek geliflmifl olan ülkelerde gerekse geliflmekte olan ülkeler baz nda gözlenen bilim ve teknoloji politikalar ile stratejileri, ilgili ülkelerin bu alandaki geçmifl birikimlerine, sosyoekonomik flartlar na ve rekabet gücü bak m ndan sahip oldu u avantajlarla, devlet gelenekleri ve iflleyifline göre farkl l klar gösterebilmektedir. Yukar da bahsedildi i üzere esasen ülkelerin sahip oldu u farkl rejim avantajlar ve ekonomik iflleyifle göre flekillenen bat l ülkeler taraf ndan izlenen bilim ve teknoloji politikalar, genellikle, misyona ve teknolojik yay lmaya yönelik politikalard r. Bunun yan s ra Uzak Do u ülkelerinin uygulad ulusal teknolojik hedefleri esas alan politikalar yürürlüktedir. Geliflmekte olan ülkeler ba lam nda ise yak n zamanlara dek bir teknoloji politikas ndan söz edilememifl ve bu ülkelerin as l itibar yla teknoloji transfer eden ülkeler olabilece i genel kabul görmüfltür. Ancak baflta uzak do u ülkeleri olmak üzere birçok geliflmekte olan ülkenin bu anlamda s n rl dahi olsabaflar lar son dönemlerde dikkat çekmektedir. Bu ülkelerin teknoloji politikalar aç s ndan flu iki amaca sahip olduklar savunulabilir: Teknoloji transferinden ve ithalat ndan yararlanmay hedefleyen politikalar, Teknolojiyi yurt içinde gelifltirici teflvikler ve uygulamalara dayanan politikalar.

8 Türkiye Ekonomisinde Yabanc Sermayeli Firmalar n ArGe Etkinliklerinin Analizi Mevcut Durum, Sorunlar ve Çözüm Önerileri Yine bahsetti imiz üzere özellikle bilim ve teknoloji politikalar aç s ndan gerek geliflmifl gerekse geliflmekte olan ülkeler ba lam nda çeflitli ülke uygulamalar ndan baflar l olarak görülen politikalar n flu özellikleri ise dikkat çekmektedir: Sektörel hedefler çerçevesinde baz alanlara öncelik verilmesi, Mutlaka d fl rekabete aç lmas, Devletin imalat sanayiine girmekten kaç nmas ve var olanlardan çekilmesi, Etkin bir rekabet ortam n n sa lanmas, Bilimsel ve teknolojik ArGe'ye büyük önem verilmesi ve finansman, Befleri sermaye yat r mlar n n h zla artt r lmas, Üniversiteler ve kamu araflt rma kurumlar ile özel sektör aras ArGe sürecinde iflbirli i, Araflt rma birimleri aras karfl l kl etkileflim ve enformasyon ak fl n n sa lanmas, Etkin bir teflvik sistemi, leri teknoloji alanlar nda yeni birimlerin kurulmas na yönelik faaliyetler, UDY leri teflvik etmeye yönelik faaliyetler. Bu çerçevede, özellikle UDY lerin gerek geliflmifl gerekse geliflmekte olan ülkelerde politika yap c lar taraf ndan önemli bir araç olarak alg land na dair önemli ekonomik ve sosyal bulgular n varl ndan söz edilebilir. Günümüzde ArGe faaliyetlerinin giderek uluslararas laflt sav gözetilerek, uluslararas laflma (ya da giriflimlerin / yat r mlar n uluslararas laflmas ), küresel piyasalarda eflgüdüm içinde gerçeklefltirmektedir. Bu ba lamda, uluslaras laflan bir giriflim, UDY yoluyla faaliyet gösterdi i pazarlar n d fl ndaki di er yabanc pazarlara nüfuz etmeye ve bu pazarlardaki kaynaklardan yararlanmaya çal flmaktad r. Di er bir husus, UDY, çok uluslu flirketler (ÇUfi)'de iktisadi büyümenin daha h zl gerçeklefltirilmesi ve teknolojik birikimin artt r lmas n n önemli bir arac olarak görülmektedirler. Son dönemde, iktisat yaz n nda yap lan çal flmalara bak ld nda, farkl ülkelere yönelen UDY nin incelenmesi ile, bu yat r mlar n uluslararas ticaret ve teknolojik geliflme ile ba lant lar ortaya konulmufl ve bunlar n fayda/maliyet analizi de yap lm flt r. YSY ler, ArGe faaliyetlerinin uluslararas laflmas, küresel iktisadi faaliyetlerde rekabetçili i sa lamakta önemli bir araç olarak görülmektedir. Özellikle son dönemde ÇUfi'lar taraf ndan Hindistan ve Çin baflta olmak üzere, GOÜ'lere yönelen ArGe yat r mlar bu ülkelerin bilgi taban na ve rekabetçiliklerine önemli katk lar sa lam flt r. Bu e ilimin kayna n n temelde iyi çal flan bir ulusal inovasyon sisteminin (U S) varl oldu u görünmektedir. Baflka bir deyiflle, GOÜ'lerdeki ulusal inovasyon sistemleri güçlü ve olgun bir yap ya kavufltukça, bu ülkeler sosyo ekonomik kalk nma amaçlar na uygun olarak do rudan UDY leri daha iyi yönetebilmekte ve özümseyebilmektedirler. Bu süreçte özellikle çok uluslu flirketlerin (ÇUfi) ArGe yat r mlar n kurulu olduklar ülkelerin d fl na yönlendirmeye bafllad klar görülmektedir. ArGe yat r mlar n n ululararas laflmas bizzat inovasyon süreçlerinin de ifliyor olmas ndan ba ms z olarak de erlendirilmemelidir. ÇUfi'lar, bu süreçte küresel olarak yay lm fl durumdaki ArGe faaliyetlerini bütünlefltirmek yönündeki çabalar n artt rmaktad rlar ve bunu gerçeklefltirirken, iç ve d fl kaynakl ArGe faaliyetleri ile birlikte yabanc ifltiraklerindeki ya da yabanc ortaklarla yapt klar ArGe faaliyetlerinden de faydalanmakta ve küresel inovasyon a lar n beceriyle yönetmektedirler. Özellikle, son yirmi y lda yabanc firmalar n GOÜ'lerdeki ArGe faaliyetlerinin hem nicel hem de niteliksel olarak geçirdi i dönüflüm dikkate al nd nda, "küresel inovatif ArGe " olarak adland r lan aflamada, yabanc

Türkiye Ekonomisinde Yabanc Sermayeli Firmalar n ArGe Etkinliklerinin Analizi Mevcut Durum, Sorunlar ve Çözüm Önerileri 9 firman n GOÜ'lerde yapt ArGe faaliyeti ana firman n küresel stratejisinin bir unsuru haline gelmifltir. Bu ba lamda, yabanc firmalar n küresel ArGe stratejileri kapsam nda sermaye yat r m stratejilerinin baflar ya ulaflabilmesi için, ilgili çokuluslu yabanc firmalar n yat r mlar n (do rudan ya da dolayl ) GOÜ'lere kayd rmaya iten etmenlerin belirlenmesi gerekmektedir. UDY lerin belirleyicileri afla daki gibi s ralanabilir: Pazar büyüklü ü: Gayri Safi Milli Hâs la (GSMH), GSMH büyüme oran, kifli bafl na düflen gelir büyüme oran. Politika de iflkenleri: Ekonominin d fla aç kl, kurumlar vergisi oranlar, gümrük vergisi oranlar, altyap kalitesi. Kurumsal Özellikler: Yolsuzluk endeksi, siyasi istikrar, hukuk devleti. flgücü piyasas flartlar : Okuryazarl k oran, ücretler. Uluslararas do rudan yat r mlar n küresel arz Bu bilgiler fl nda, bu projenin nihai amac Türkiye de faaliyet gösteren yabanc sermayeli firmalar n ArGe etkinliklerinin çözümlenmesi ve bu çözümleme üzerinde politika önerileri gelifltirmektir. Bu özet çal flman n bölümleri afla daki gibi s ralanm flt r; ikinci bölümde UDY lerin evrimi incelenecektir. Daha sonra araflt rma gelifltirme (ArGe) kavram n n ülkelerin rekabet gücüne yapt etkiler tart fl lacakt r. 4. Bölüm küresel e ilimlerin hem geliflmekte olan hem de geliflmifl ülkelere olan etkisine bakmaktad r. 5. Bölümde ArGe tart fl lmaya devam etmektedir. 6. Bölümde GOÜ'lerde ArGe odakl YSY'yi çekmeye yönelik politikalar analiz konusu olacakt r ve 9 ülkeden örnekler verilecektir. Yönetici özetin 8. Bölümü ISO, TÜ K ve OECD çal flmalar n n analizlerinden oluflmaktad r. 9. Bölümde ise YASED üyesi firmalarla yap lan GZTF (güçlü yönler, zay f yönler, f rsatlar ve tehditler) Çal flmas n n sonuçlar tart fl lacakt r.

10 Türkiye Ekonomisinde Yabanc Sermayeli Firmalar n ArGe Etkinliklerinin Analizi Mevcut Durum, Sorunlar ve Çözüm Önerileri II. Uluslararas Do rudan Yat r mlar (UDY) ve ArGe Odakl UDY nin Evrimi Uluslararas Do rudan Yat r mlar (UDY) 1980'lerin ikinci yar s ndan itibaren artma e ilimi göstermifltir (UNCTAD 2009). UDY, küresel düzeyde yarat lan katma de erden daha h zl artm flt r. Ayn e ilim, küresel mal ve hizmet ithalat ile ölçülen dünya ticaretiyle UDY Y karfl laflt rd m z zaman da geçerlidir. Baflka bir deyiflle, YSY'nin küresel ekonomik faaliyetlerdeki a rl gün geçtikçe artmaktad r. Ülkeleri, geliflmifl ve geliflmekte olan ülkeler olarak iki kategoriye ay r rsak; UDY ak mlar n n yaklafl k % 75'inin geliflmifl ülkelere yöneldi ini görürüz. Geliflmekte olan ülkelerin (GOÜ) pay ise özellikle 1990'lardan itibaren artmaya bafllam fl ve bugünkü düzeye eriflmifltir. GOÜ'lere yönelen UDY nin % 80'i on befl kadar ülkeye gitmektedir, dolay s yla eflitsiz bir co rafi da l m söz konusudur. Öte yandan UDY lerin % 90' geliflmifl ülkelerdeki Çok Uluslu fiirketler (ÇUfi) taraf ndan gerçeklefltirilmektedir. Son zamanlarda GOÜ kökenli ÇUfi'lar n say s nda gözlenen art fl, GOÜ'lerin toplam UDY ç k fllar ndaki pay na henüz yans mam flt r. Mevcut veriler, UDY ak mlar n n büyük ölçüde geliflmifl ülkeler aras nda cereyan etti ine iflaret etmektedir (GOÜ'lere yönelen YSY'nin son dönemde art fl gösterdi ini burada hat rlatal m). Ayr ca, özellikle Birleflmifl Milletler Ticaret ve Kalk nma Örgütü UNCTAD' n UDY veritaban flu olgulara dikkati çekmektedir (UNCTAD 2009): (i) fiirket sat n almalar ve birleflmeler, UDY nin büyük bölümünü oluflturmaktad r (ii) UDY lerin büyük bölümü teknoloji ve beceri yo un sektörlere yönelmektedir (iii) YSY'lerin yar s ndan fazlas geliflmifl ülke ÇUfi'lar taraf ndan gerçeklefltirilmektedir. fiekil 1 ABD, AB ve Japonya aras nda özel sektör ArGe Hareketleri: 2003 Sat nalma Gücü Paritesi (Milyon $) 1.115 ABD Toplam Özel Sektör 225.984 19.112 AB 17.044 Toplam Özel Sektör 140.231 3.925 733 Japonya Toplam Özel Sektör 93.062 1.762 Kaynak: OECD (2006) fiekil 1 ABD, AB ve Japonya aras ndaki özel giriflimler (büyük ölçüde her bölgenin ÇUfi'lar ) taraf ndan 2003 y l nda gerçeklefltirilen ArGe hareketleri hakk nda bilgi vermektedir. Bu veriler fl nda: (i) (analizi bu üç ekonomik blokla s n rlarsak) ArGe 'nin küreselleflme sürecinin özellikle AB ve ABD aras nda yafland görülmektedir. ABD ÇUfi'lar n n AB'de gerçeklefltirdi i ArGe harcamalar ABD'deki benzer harcamalar n %10'undan azd r. AB ÇUfi'lar için bu oran % 15 civar ndad r. Bu durum büyük ölçüde AB ÇUfi'lar n n ABD'de bulunan yeni teknoloji kaynaklar na eriflmeye ve bu süreçte önemli rol oynayan kurum ve kurulufllarla iflbirli i yapmaya yönelik çabalar n yans tmaktad r (ii) gerek AB ve ABD'den Japonya'ya yönelen ArGe ak mlar, gerekse Japon ÇUfi'lar taraf ndan bu iki bölgede yap lan ArGe harcamalar, Japonya'n n ArGe 'nin küreselleflme sürecine sebebi ne olursa olsun AB ve ABD'ye göre daha az müdahil oldu unu göstermektedir.

Türkiye Ekonomisinde Yabanc Sermayeli Firmalar n ArGe Etkinliklerinin Analizi Mevcut Durum, Sorunlar ve Çözüm Önerileri 11 Tablo1; AB, ABD ve Japonya kökenli ÇUfi'lar n ArGe bütçelerinin 19952004 y llar aras nda ülke/bölge d fl nda harcanan oranlar hakk nda bilgi vermektedir. Bu veriler fiekil 2.4'ün iflaret etti i e ilimleri do rulamaktad r: (i) AB ÇUfi'lar n n ArGe faaliyetleri ABD ÇUfi'lar na göre daha küreselleflmifltir ve (ii) Japonya kökenli ÇUfi'lar bu küreselleflme sürecini daha geriden takip etmektedir. Tablo 2.1 ayn zamanda 19952004 aras ndaki on y ll k dönemdeki geliflmeler hakk nda bilgi vermektedir. Bu dönemde kökenleri ne olurlarsa olsun ÇUfi'lar n ArGe bütçelerinin kendi bölge/ülke d fl nda harcanan pay artm flt r: (i) AB ÇUfi'lar için dönem bafl nda % 25,7 oran bu oran % 100'e yak n bir art fl kaydetmifl ve dönem sonunda % 43,7'ye ulaflm flt r. Baflka bir deyiflle, AB kökenli ÇUfi'lar ArGe harcamalar n n yar s na yak n k sm n AB d fl nda gerçeklefltirmektedir (ii) Ayn gösterge ABD kökenli ÇUfi'lar için ayn dönemde AB'ye göre daha düflük de er alm fl ve ancak % 50'ye yak n bir art flla 2004 y l nda % 35,1 düzeyine eriflmifltir (iii) Japon ÇUfi'lar n n ArGe bütçelerinin Japonya d fl nda harcad klar oran yaklafl k % 200'lük bir at fl gösterse de, dönem sonunda ancak % 14,6'ya ulaflabilmifltir. Tablo 1 ABD ÇUfi'lar n n ülkeleri d fl nda gerçeklefltirdikleri ArGe harcamalar n n co rafi da l m 1995 2005 (ne yaz k ki benzer veriler AB ve Japonya kökenli ÇUfi'lar için yoktur) 1995 1998 2001 2004(Tahmini) Bat Avrupa 25.7 30.3 33.4 43.7 Japonya Kuzey Amerika 4.7 7.0 10.5 14.6 23.2 28.4 31.7 35.1 Kaynak: OECD 2006 lk olarak bu tablonun son sat r, ABD ÇUfi'lar n n 19952005 döneminde ülkeleri d fl nda yapt klar ArGe harcamalar n n % 159 oran nda artarak 12,6 milyar $ dan 28,3 milyar $ a ç kt n göstermektedir. ArGe harcamalar n n co rafi da l m nda flu hususlar ön plana ç kmaktad r: Dönem bafl nda ABD'li ÇUfi'lar n ABD d fl ndaki ArGe harcamalar n n % 70,4'üne ev sahipli i yapan AB'nin pay gerilemifl ve dönem sonunda % 61 olarak gerçekleflmifltir. Latin Amerika ülkelerinin dönem bafl nda % 3,1 olan pay, dönem sonunda %3,1 olarak gerçekleflmifltir. Orta Do u ülkelerinin pay % 0,8'den % 3,7'ye yükselmifl olsa da bu art fl büyük ölçüde srail'de gerçekleflmifltir. AsyaPasifik bölgesinin pay ise % 14,8'den %18,2'ye yükselmifltir. Bu 3,4 puanl k art fl büyük ölçüde ABD ÇUfi'lar n n Çin'deki ArGe faaliyetlerinden kaynaklanmaktad r. Japonya'n n toplam ABD kökenli ArGe'deki pay % 10,2'den 6,2'ye gerilemifltir. OECD'nin "Activities of Foreign Affiliates (AFA)" veri taban nda, ÇUfi'lar n yabanc ifltiraklerinin OECD ülkelerinin imalat sanayi toplam sat fllar, istihdam ve ArGe harcamalar ndaki pay ile ilgili veriler bulunmaktad r. ÇUfi'lar n yabanc ifltiraklerinin OECD ülkelerinin imalat sanayilerindeki a rl fiekil 2'de sat fllar için, fiekil 3'de ise istihdam için 2001 2007 y llar esas al narak verilmifltir.

12 Türkiye Ekonomisinde Yabanc Sermayeli Firmalar n ArGe Etkinliklerinin Analizi Mevcut Durum, Sorunlar ve Çözüm Önerileri fiekil 2 OECD ülkelerinde yabanc sermayeli flirketlerin toplam imalat sanayi sat fllar içindeki pay 2001 2007 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Avusturya Çek Cumh. Danimarka Finlandiya Fransa Almanya Macaristan talya Japonya Lüksemburg Hollanda Norveç Polonya Portekiz Slovak Cumh. spanya sveç Türkiye Birleflik Krall k fiekil 2 yabanc sermayeli firmalar n dönem sonunda üç yeni AB üyesinin (Çek Cumhuriyeti, Macaristan, Slovak Cumhuriyeti) toplam imalat sanayi sat fllar n n yar s ndan fazlas n gerçeklefltirdi ine iflaret etmektedir. Di er birçok ülke için bu oran % 50'ye yak nd r ve genel e ilim bu oran n artmas fleklinde olmufltur. Türkiye'de bu oran 20032007 döneminde %15'den %20'ye yükselmifltir. fiekil 3 OECD ülkelerinde yabanc sermayeli flirketlerin toplam imalat sanayi istihdam içindeki pay 2001 2007 (%) 2001 2007 60 50 40 30 20 10 0 Avusturya Çek Cumh. Danimarka Finlandiya Fransa Almanya Macaristan rlanda talya Lüksemburg Hollanda Norveç Polonya Portekiz Slovak Cumh. spanya sveç sviçre Türkiye B. Krall k

Türkiye Ekonomisinde Yabanc Sermayeli Firmalar n ArGe Etkinliklerinin Analizi Mevcut Durum, Sorunlar ve Çözüm Önerileri 13 fiekil 3, istihdam için benzer bir durumun oldu unu göstermektedir. Bir önceki tablodan fark, ÇUfi'lar n imalat sanayi istihdam ndaki pay n n sat fllardaki paylar ndan daha düflük olmas d r. Bu beklenen bir durumdur zira ÇUfi'lar genellikle sermaye yo un sektörlere emek yo un sektörlerden daha fazla yat r m yapar. Buna ra men Çek Cumhuriyeti, rlanda ve Slovak Cumhuriyeti'nde ÇUfi'lar imalat sanayi istihdam n n yars na yak n bir k sm ndan sorumludur. Bu iki de iflken daha ziyade ÇUfi'lar n üretim faaliyetlerinin ne ölçüde küreselleflti i hakk nda bilgi vermektedir. ArGe nin ayn oranda küreselleflip küreselleflmedi ini anlamak için ÇUfi'lar n yabanc ifltiraklerinin OECD ülkelerinin ArGe harcamalar ndaki paylar na bakmak gerekir. fiekil 4'te bu göstergeyi imalat sanayi için veriyoruz. fiekil 4 OECD ülkelerinde yabanc sermayeli flirketlerin toplam imalat sanayi ArGe harcamalar içindeki pay (%) 2001 2007 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Avusturya Kanada Çek Cum. Finlandiya Fransa Almanya Macaristan rlanda talya Japonya Hollanda Norveç Polonya Portekiz Slovak Cum. sveç Türkiye Birleflik Krall k A BD Kaynak: OECD, Activities of Foreign Affiliates (AFA) veri taban (Source OECD den eriflilmifltir) Avusturya (20042007), Finlandiya(20012006), Macaristan(2004), rlanda(20012005), Hollanda (2001), Norveç(20052007), Türkiye(20032007), Birleflik Krall k(20012006) fiekil 4, yabanc sermayeli firmalar n imalat sanayi ArGe'sindeki pay n n, sat fl ve istihdamdaki paylar ndan daha az olmad na hatta birçok ülke için daha fazla oldu una iflaret etmektedir. Bu oran dönem sonunda Avusturya'da % 63 (sat fllar: % 40), Çek Cumhuriyeti'nde % 69 (sat fllar: % 64), rlanda'da % 77, Slovak Cumhuriyeti'nde % 68 (sat fllar: % 78) olarak gerçekleflmifltir. ArGe'nin küreselleflme sürecinin üretimin küreselleflmesinden daha sonra bafllad n düflünecek olursak, fiekil 2.9 ArGe'nin küreselleflme sürecinin h zl bir flekilde sürdü ünü göstermektedir.

14 Türkiye Ekonomisinde Yabanc Sermayeli Firmalar n ArGe Etkinliklerinin Analizi Mevcut Durum, Sorunlar ve Çözüm Önerileri III. ArGe, novasyon ve Geliflmekte Olan Ülkelerin Rekabet Gücü Aras ndaki liflkiler Uluslararas planda gerçeklefltirilen ArGe ve inovasyonun temel özeliklerini flöyle s ralayabiliriz: novasyon ekonomik büyüme için gereklidir. Fakat bugünün küreselleflen dünya ekonomisinde, kalk nmakta olan ülkelerin kalk nm fl di er ülkelerden yeni teknolojileri alabiliyor olmalar na ra men, yeni teknolojileri daha etkin kullanabilmek için kendilerinin ö renmesi ve inovasyon yapmalar zorunludur. Ülkeler kalk nman n üst basamaklar na ç kt kça ve daha karmafl k faaliyetler gerçeklefltirdikçe teknolojik yeterliliklerini güncellemeye ve daha geliflmifl inovasyonlar gerçeklefltirmeye gereksinim duyarlar. novasyon çeflitli yollarla ortaya ç kabilir ancak inovasyonun önemli bir kayna ArGe'dir. Formel ArGe belirli bir geliflmifllik düzeyine ulaflan her ülkede görülen bir faaliyettir. Giriflimlerin inovasyon yapmas, di er firmalar ve kurumlarla etkileflimi gerektirir: Teknolojik geliflme sistemik bir süreçtir. D flsall klar, eflgüdüm sorunlar ve bu sürecin özünde olan kamu mallar (temel araflt rma, test etme, ölçüm) veri olarak al nd nda, erken aflamalarda kamu müdahalesi çok önemlidir. Özellikle teknoloji ve e itim politikalar olmadan özel sektörde ArGe faaliyetlerinin bafllamas mümkün olmaz. flletmelerdeki ArGe faaliyetleri co rafi ve sektörel olarak yo unlaflm flt r. Büyük bir bölümü geliflmifl ülkelerde yap l yor olmas n n yan s ra, baz geliflmekte olan ülkelerdeözellikle Asya'da, ArGe faaliyetleri h zla artmaktad r. ArGe'nin büyük bölümü imalatta yer al r, fakat hizmet sektöründe de artmaya devam etmektedir. Dünya çap ndaki, özellikle bilgi ve iletiflim teknolojileri sektöründeki teknolojik ilerlemeler kalk nmakta olan ülkelerin, gerekli yeterlilikleri elde etmeleri durumunda, küresel bilgi a lar na kat lmalar için yeni f rsatlar yaratmaktad r. Ayn zamanda, gerekli yeterlilikler anlam ndaki en düflük eflik seviyeleri de sürekli artmaktad r. Yeterliliklerin oluflturulmas n n birikimli do as, ölçek ve öbeklenme (aglomerasyon) ekonomileri ile bir araya gelince, baflar l olan ve erken bafllayanlar n, gerekli minimum girifl seviyesine ulaflamayan arkadan gelenlerin önüne geçebilece i ve aran n aç labilece i anlam na gelir. Bu trendin tersine çevrilmesi için politika müdahalelerine ihtiyaç vard r. novasyon ve özellikle ArGe, uluslararas planda bilgiye düzenli eriflimi gerektirir. Tüm geç sanayileflen ülkeler daha erken bafllayanlardan teknik bilgi ve yetenekleri edinirler, fakat bunu farkl yollardan yaparlar. Küresel bilgi a lar yla ba lant kurman n çok çeflitli yollar olmas n n yan s ra, ArGe'ye yap lan içe ve d fla dönük uluslararas do rudan yat r mlar büyük olas l kla bir ülkenin di er ülkelerdeki bilgi merkezlerine ba lanmas n sa layan en do rudan yol olacakt r.

Türkiye Ekonomisinde Yabanc Sermayeli Firmalar n ArGe Etkinliklerinin Analizi Mevcut Durum, Sorunlar ve Çözüm Önerileri 15 IV. Küresel Temel E ilimlerin Geliflmekte Olan ve Geliflmifl Ülkelere Etkileri Uluslararas yat r mlar bir ülkeye yard m ya da kalk nmas n sa lamak amac ile gelmez. Uluslararas yat r m yapan firman n amac kar n en çoklaflt rmakt r. Özellikle uluslararas yat r m karar alan çok uluslu flirketler düflünüldü ünde özellikle afla daki etmenler temel al narak yat r m kararlar ülkelerin geliflmifllik seviyelerine göre de iflebilir Ülkelerin ekonomik verileri (GDP, nüfus, kifli bafl na düflen gelir, ihracat potansiyeli, yabanc sermaye kaynaklar, vd.) Bilim ve Teknoloji istatistikleri (ArGe yat r mlar seviyesi, patentler, insan kaynaklar, teknik bilgi seviyesi, vd.) Ülkelerin geçmifl ve gelecek bilim ve teknoloji politikalar Kurumsal destek mekanizmalar Ufi taraf ndan yap lacak teknoloji yat r mlar na iliflkin olarak sa lanan ekonomik, altyap ve teknik destek mekanizmalar, sa lanacak kolayl klar ÇUfi flirketler tard ndan ülkeye yap lm fl daha önceki yat r mlar ve sonuçlar (Zanatta vd. 2008) Uluslararas yat r m yap l rken, yat r mc n n dikkat etti i en önemli unsurlar ekonomik, politik, sosyal ve kültürel nedenlerdir. Ekonomik ve politik nedenler daha önemli olmakla beraber, sosyal ve kültürel nedenlerde yat r m fikrinden cayd r c etki yapabilmektedir. ÇUfi'lar özellikle 1990'lardan itibaren geliflmekte olan ekonomilere teknoloji transferi yapmakta ve özellikle yönetim ve pazarlama stratejilerini bu yaklafl m üstüne oturtmaktad rlar. 1960'lardan bu yana ise özellikle ÇUfi'lar taraf ndan yap land r lan uluslararas yat r mlar, ülkelerin teknolojik ve organizasyonel ö renim süreçlerini güçlendirmekte, yetenek geliflimini izleyen stratejik bilgi yay l m (geliflmekte olan ülkenin kendi kapasitesine ve yeteneklerine ba l olarak) bilgi birikimi sa lanarak ÇUfi'lardan elde edilen bilginin daha iyi asimile edilerek ö renilmesine olanak tan nmaktad r. ÇUfi'lar vas tas yla yap lan uluslararas yat r mlar n amaçlar n flöyle bir s ralamaya tabi tutmak mümkündür (Carlsson 2006, UNCTAD 2005): Ana ülkedekinden daha fazla kar sa lamak, Sermaye yay l m n sa lamak, Gitti i ülkedeki do al kaynaklar ifllemek, Gitti i ülkedeki ucuz iflgücünden insan kaynaklar ndan istifade etmek, ç pazar potansiyeli olan geliflmekte olan ülkelerde iç pazara yönelmek, Yeni pazarlar oluflturmak, Mevcut global lokal pazarlar korumak, Hammadde kaynaklar n korumak ve yeni hammadde kaynaklar keflfetmek.

16 Türkiye Ekonomisinde Yabanc Sermayeli Firmalar n ArGe Etkinliklerinin Analizi Mevcut Durum, Sorunlar ve Çözüm Önerileri ÇUfi'lar, geliflmekte olan ülkelerdeki ifltiraklerine sermayenin yan nda, yap lacak üretimle ilgili teknoloji, teknik yard m, knowhow, iflgücü ve yönetim bilgileri aktarmakta, ifltiraklerin ana flirketin üretim stratejisi do rultusunda hareket etmelerini sa lamaktad r (Carlsson, 2006). Uluslararas yat r mlar kendilerine çekmek isteyen ülkeler, bundan flu faydalar elde etmeyi bekleyebilmektedirler (Blomstrom ve Kokko1998): Uluslararas yat r mlar, gelir da l m n olumlu yönde etkileyecektir. Yukar da belirtildi i üzere ülkenin ödemeler dengesini iyilefltirici etkiye sahiptir; maddi anlamda vergi gelirlerini ve makro ekonomik seviyede ülkenin rekabetçili i olmak üzere teknoloji geliflimini tetikler. Gerek ileri teknoloji kullanan sektörlerde ve gerekse geleneksel sektörlerde istihdam ve emek kalitesini etkiler. Özellikle, beklentiler, eme in marjinal verimini ve dolay s yla ücret gelirlerini art r c etkisi olup, emek kullan m alanlar n çeflitlendirecek/art racak etkiyi düzenleyerek ve ekonomik büyümeyi tetikleyerek verimlilik art fl n sa lamas beklenebilir. Bölgesel geliflimi ve bölgeleraras gelir da l m n olumlu yönde etkilemesi beklenir. Sosyokültürel düzende ve de er yarg lar nda olumlu geliflmeler neden olmas (ifl kültürünün geliflmesi, global pazarlara aç lma yetisi kazand rma, vb.) gibi olumlu de ifliklikler beklenir. Ülkenin küresel anlamda rekabetçili ini, endüstriyel etkinli ini, teknolojik geliflmesini ve üretimin artmas gibi teknik/maddi etmenlerde dinamik bir etki yapmas beklenir. hracat n artmas nda rol oynayabilir. Ülke ekonomisinin d fl ekonomiklere aç l m n sa lar (sermaye yan nda teknik bilgi, yeni ürünler, pazarlama metotlar, patentler, ticari marka haklar, giriflimcilik kültürü vb. alanlarda yönetsel/üretimle ilgili olumlu geliflmelere neden olabilir). Ülkeye teknoloji transferi yapma olanaklar n / koflullar n art r r. 4.1. Dünya Uygulamalar ndan Örnekler: Geliflmekte Olan Ülkelerde Uluslararas Yat r mlar Çekmek çin Gerekli Koflullar Geliflmekte olan ülkelerin geliflmifl ülke pazarlar na girifllerini belirleyen etken, büyük oranda yerli firmalar n uluslararas yat r mlarla olan iliflkilerinin yo unlu u olmufltur (Carlsson 2006). Özellikle, bu ba lamda oluflturulan ihracata yönelik sanayileflme stratejisi çerçevesinde, dolayl ya da dolays z olarak uluslararas yat r mlar n sahip oldu u teknoloji ve dünya pazarlar ndaki konumuyla çok yak ndan ilgilidir. De iflik ülkelerde yat r m yapan ve de iflik pazarlara hizmet veren çok uluslu flirketlerin, d fl piyasalarda elde ettikleri deneyimler, bilgi ve beceriler ile bu bilgi ve beceri kapsam nda gelifltirdikleri teknolojiler, gerek iç piyasan n geliflmesi gerekse pazarlama ve sat fl örgütleriyle ev sahibi ülke ihracat n n art r lmas aç s ndan önemlidir. Bununla birlikte uluslararas pazarlarda mücadele edebilmek için kalite ve fiyat avantaj yan nda güçlü ve etkili ülke destek politikalar ile güçlü bir pazarlama organizasyonun bir arada yönetiflimi de flartt r. Haliyle, ihracat gelifltirmede en genifl imkânlar, ileri teknolojiler taraf ndan sa lanmaktad r. Bu durumda, gerekli ekonomik büyümeyi sa layacak faktörlerin gelifltirilmesinde özellikle ileri teknolojilerin kullan m ile üretilen teknolojilerin/ürünlerin sa lanmas için büyük miktarlarda ArGe yat r m da gereklidir. Bu ba lamda, günümüzde bu biçimde ArGe yat r mlar na kaynak ay rabilen, etkin ve üretken yönetimini sa layabilen organizasyonlar ise ÇUfi'lard r. Geliflmekte olan ülkeler için yap lan de erlendirmelerde, ülkelerin rekabet üstünlü ü sa layabilmeleri için sahip olduklar kurumsal ve yönetsel varl klar n n tamam n harekete geçirmeleri beklenmektedir. Bu amaçla ülkede yer alan flirketler, piyasa, kamu otoriteleri, araflt rma ve e itim kurumlar inovasyon sisteminin çerçevesini oluflturmak üzere de iflim sürecinin adaptasyonunda rol oynamak zorundad rlar. Makro ölçekte, inovasyon sistemi ile bütünleflik bir yabanc sermaye politikas n de erlendirebilmek için inovasyon sistemi yan nda sermaye yat r m n boyutunun da analizi önemlidir.

Türkiye Ekonomisinde Yabanc Sermayeli Firmalar n ArGe Etkinliklerinin Analizi Mevcut Durum, Sorunlar ve Çözüm Önerileri 17 Bu ba lamda yap lmas beklenen yat r m n; Belirli bir teknolojiyi/sektörü hedeflemesi, Kendine özgü ölçütler özelinde ilgili sektöre homojen olarak da t lmas Bilgi ve teknolojik üretim yetene inin transferine olanak tan mas istihdam sa lamas, lgili teflvik mekanizmalar ndan faydalanabilecek olmas Yöntemsel / üretsel anlamda bir iç bütünlü ün (gerek ÇUfi'lar gerekse ülke siyasalar özelinde) olmas YSY kaynakl projeler hakk ndaki en son verilere göre, ArGe çal flmalar n n yeni bölgelere do ru yay l m h z kazanmaktad r. Elimizdeki somut verilere dayanarak 2002 2004 döneminde, dünya çap nda ArGe çal flmalar n kapsayan 1.773 yabans sermaye destekli projeden ço unlu u (1.095 adet %61) gerçekte geliflmifl ekonomilerin d fl nda gerçeklefltirildi i belirtilebilir. 20042005 döneminde UNCTAD taraf ndan gerçeklefltirilen dünyan n en büyük ArGe harcamas nda bulunanlar üzerindeki araflt rmas, ayn zamanda yeni ArGe bölgelerinin artan önemini ortaya koymufltur. Araflt r lan ÇUfi'lar n büyük bir bölümü hâlihaz rda Çin, Hindistan ve Singapur'da ArGe çal flmalar yla varl k göstermektedir. Ayn araflt rmada, ArGe bölgelerinin baz geliflmekte olan ekonomilere do ru daha fazla bir kayma olaca n da öngörmektedir. Birleflik Devletler'den ön s rada olan Çin, gelecekteki ArGe genifllemesine en fazla kat l mc s olan ülkedir. Üçüncü s rada Hindistan yer almaktad r. Ayn zamanda Rusya Federasyonu da ilk on hedef bölge içinde bulunmaktad r. lerideki ArGe çal flmalar için aday olarak sözü geçen di er geliflmekte olan ekonomilerden baz lar Kore Cumhuriyeti, Singapur, Çin'in Tayvan Eyaleti ve Vietnam'd r. Az say da kat l mc Latin Amerika veya Afrika'da ArGe geniflleme plan na dikkati çekmifltir. Ayr ca ÇUfi'lar n flimdiye kadar Latin Amerika'da s n rl ArGe çal flmas yapt gözlemlenmifltir. Bu bölgeye gelen yabanc sermayeli firmalar ArGe'ye yöneldikleri zaman, ArGe faaliyetleri mevcut teknoloji ve ürünleri Latin Amerikan ülkelerinin yerel koflullar na uyarlamaya yönelik olan ve "tropiklefltirme" ad verilen faaliyetlerle s n rl kalmaktad r. Ancak örne in Brezilya ve Meksika'da baz önemli istisnalar vard r. Afrika'da YSY'nin tamamlay c s olarak düflünüldü ünde, ArGe genellikle düflüktür; Fas ve özellikle Güney Afrika gibi istisnalar d fl nda, ÇUfi'lar taraf ndan yap lan ArGe çal flmalar nerdeyse bulunmamaktad r. Bunun bafll ca sebebi yetersiz yerel ArGe kapasitesinin ve kaynaklar n ArGe'ye yat racak olan yat r mc lar için yeterli teflviki yaratacak kurumsal mekanizmalar n olmay fl d r (UNCTAD 2005). Esasen YSY süreci, teknolojinin itme (technology push) ve pazar n çekme (demand pull) faktörlerinin karmafl k etkileflimi ile yürütülmektedir. Bu etkileflimin "itme" taraf nda, ÇUfi'lar maliyetlerini düflük seviyede tutarken, ayn zamanda yavru firmalar daha fazla yenilik yaratmaya zorlayan yo un bir rekabet bulunmaktad r. Öte yandan, ArGe çal flmalar n n artan karmafl kl n n bir sonucu olarak, geliflmifl ülkelerdeki yüksek maliyetler ile yetersiz mühendislik ve bilim insan havuzu, firmalar düflük maliyetli ve yüksek kalitede araflt rmac lar bulmaya itmektedir. "Çekme" taraf nda ise; GOÜ'lerde bilimsel ve mühendislik becerilerinin düflük maliyetle kolayca bulunabilirli i, üretim faaliyetlerinin giderek küreselleflmesi ve baz geliflen ülke pazarlar ndaki h zl büyüme oranlar bulunmaktad r. ArGe'nin uluslararas laflmas süreci hakk nda yap lan daha önceki araflt rman n aksine, son zamanlarda yap lan çal flmalar maliyetleri azaltman n, Çin ve Hindistan gibi ülkelerde ÇUfi'lar n ArGe çal flmalar n n genifllemesindeki ana etmenlerden biri oldu unu ortaya koymufltur (Ambrecht 2003; European Commission 2007; OECD 2006; Reddy 2000). GOÜ'lerdeki teknolojik yetenek ve bilgiiflgücü havuzu, geçifl evresinde olan ekonomiler için; özellikle de kendi ülkelerinde yeterli say da nitelikli insan kayna bulamayan flirketler için önemlidir. Geliflmifl ülkeler d fl ndaki bölgelerde de yüksek e itime devam edenlerin say s ndaki belirgin art fl, dünya çap nda kalifiye vas fl eleman arz n artt rm flt r. 20. yüzy l n sonunda, neredeyse dünyadaki tüm teknik alanda yüksek e itim alan ö renciler bak m ndan, Çin, Hindistan ve Rusya bir üçlü olarak say lmaktayd. E itimin kalitesi bir ülkeden di erine farkl l k gösterse de, bu ve di er ekonomilerde yüksek e itim alan ö rencilerin say s n n h zla artmaya devam etmesi gerçe inin, firmalar n gelecekteki ArGe aktivitelerine kaynak teflkil edecek yetenekler üzerinde etkili olmas beklenmektedir. Ayr ca belirtilmelidir ki, yurt d fl nda çal flan daha fazla Çinli ve Hintli bilim insan ve mühendis, yabanc ifltiraklerde veya yerel firmalarda ArGe çal flmas yapmak üzere ülkelerine geri dönmektedirler (UNCTAD 2005).

18 Türkiye Ekonomisinde Yabanc Sermayeli Firmalar n ArGe Etkinliklerinin Analizi Mevcut Durum, Sorunlar ve Çözüm Önerileri Tablo 2 OECD Ülkelerinde Toplam ArGe Harcamalar n n GSYH çindeki Pay (%) (19992007 1999% 2000% 2001% 2002% 2003% 2004% 2005% 2006% 2007% Avusturya Belçika Çek Cumhuriyeti Fransa Almanya Yunanistan Japonya Hollanda Polonya Slovakya Türkiye Birleflik Devletler AB27: Ortalama Arjantin Çin Romanya 1,90 1,94 2,07 2,14 2,26 2,26 2,45 2,47 2,54 1,94 1,97 2,07 1,94 1,88 1,86 1,83 1,86 1,90 1,14 1,21 1,21 1,20 1,25 1,25 1,41 1,55 1,54 2,16 2,15 2,20 2,23 2,17 2,15 2,10 2,10 2,04 2,40 2,45 2,46 2,49 2,52 2,49 2,49 2,53 2,53 0,60 0,58 0,57 0,55 0,59 0,58 0,58 3,02 3,04 3,12 3,17 3,20 3,17 3,32 3,41 3,44 1,96 1,83 1,80 1,72 1,76 1,81 1,79 1,78 1,71 0,69 0,64 0,62 0,56 0,54 0,56 0,57 0,56 0,57 0,66 0,65 0,63 0,57 0,57 0,51 0,51 0,49 0,46 0,47 0,48 0,54 0,53 0,48 0,52 0,59 0,58 0,72 2,64 2,71 2,72 2,62 2,61 2,54 2,57 2,61 2,66 1,72 1,74 1,76 1,76 1,75 1,73 1,74 1,76 1,77 0,45 0,44 0,43 0,39 0,41 0,44 0,46 0,50 0,51 0,76 0,90 0,95 1,07 1,13 1,23 1,34 1,42 1,44 0,40 0,37 0,39 0,38 0,39 0,39 0,41 0,45 0,52 Kaynak: OECD 2006 Öte yandan, dünyada 1990'l y llarda ArGe faaliyetlerinin yo unlu u azalmaya bafllam flt r. Ancak yukar daki Tablo'da da (Tablo 2) görüldü ü üzere özellikle GOÜ'ler için 19992007 y llar aras artan bir trend gözlemlenmektedir. Türkiye gibi GOÜ'ler, özellikle son dönemde ArGe konusunda ivme kazanan Çin ve Arjantin gibi ülkeler ile karfl laflt r ld nda ArGe'nin istenen seviyelere ulaflabildi i söylenemez. Özellikle ArGe harcamalar nda özel sektörün katk s ndaki azalma, bu durumu negatif yönde güçlendirmektedir. ArGe h zla uluslararas bir boyut kazan yor. Hem yönü hem de içeri i aç s ndan de iflim geçiriyor. Özellikle uluslararas yat r mlar ve uluslararas iflbirlikleri ArGe'nin hareketlenmesi aç s ndan en etkili yollar olarak karfl m za ç k yor. Çok uluslu flirketlerin ArGe faaliyetlerini geliflmekte olan ülkelere do ru geniflletmeleri, ArGe'nin uluslaras laflmas n n ard ndaki nedenlerde de ifliklikler oldu unu göstermektedir. Artan rekabetçi bask lar, k salan ürün çevrimi ve daha düflük maliyetlerde daha fazla yenilik yapma ihtiyac, firmalar ArGe faaliyetlerini organize etmenin yeni yollar n aramaya mecbur b rakmaktad r. Ayn zamanda, baz geliflmekte olan ülkeler de, bu konuda bilgi ve beceri sahibi iflgücü say s n art rmakta ve düflük maliyetlerle piyasaya arz etmektedirler. Öte yandan, ArGe faaliyetlerinin uluslaras laflmas sadece geliflmifl ülkelerin çok uluslu firmalar yla s n rl de ildir, geliflmekte olan ülke firmalar da, yabanc piyasalara ve mükemmeliyet merkezlerine ulaflmak için yabanc ülkelerde ArGe faaliyetleri gerçeklefltirmektedirler. Uzak Do u Asya ülkeleri ArGe'nin uluslararas boyutta çekim merkezi haline geldiler. Özellikle Çin ve Hindistan bu konu da ön plana ç k yorlar.

Türkiye Ekonomisinde Yabanc Sermayeli Firmalar n ArGe Etkinliklerinin Analizi Mevcut Durum, Sorunlar ve Çözüm Önerileri 19 Tablo 3 OECD Ülkelerinde Kamu ArGe Harcamalar n n GSYH çindeki Pay (%) (19992008) 1999% 2000% 2001% 2002% 2003% 2004% 2005% 2006% 2007% 2008% Avusturya Belçika Çek Cumhuriyeti Fransa Almanya Yunanistan Japonya Hollanda Polonya Slovakya Türkiye Birleflik Devletler AB27: Ortalama Arjantin Çin Romanya 0,74 0,74 0,79 0,72 0,78 0,74 0,89 0,80 0,82 0,99 0,46 0,45 0,46 0,45 0,44 0,45 0,45 0,42 0,42 0,48 0,54 0,53 0,50 0,52 0,52 0,58 0,60 0,63 0,61 0,80 0,83 0,81 0,85 0,85 0,83 0,81 0,81 0,78 0,80 0,77 0,77 0,77 0,79 0,79 0,76 0,71 0,70 0,70 0,30 0,27 0,26 0,28 0,59 0,60 0,59 0,58 0,58 0,57 0,56 0,55 0,54 0,70 0,62 0,65 0,64 0,64 0,40 0,43 0,40 0,35 0,34 0,34 0,33 0,32 0,33 0,36 0,31 0,28 0,26 0,25 0,29 0,29 0,29 0,27 0,25 0,25 0,22 0,24 0,26 0,27 0,28 0,30 0,30 0,28 0,34 0,75 0,70 0,74 0,76 0,79 0,78 0,78 0,76 0,75 0,75 0,61 0,61 0,61 0,62 0,63 0,62 0,61 0,60 0,60 0,31 0,31 0,32 0,27 0,28 0,28 0,30 0,33 0,34 0,30 0,34 0,33 0,35 0,35 0,36 0,19 0,15 0,17 0,18 0,18 0,19 0,22 0,29 0,35 0,42 Kaynak: OECD Science and Technology Outlook 2009/2

20 Türkiye Ekonomisinde Yabanc Sermayeli Firmalar n ArGe Etkinliklerinin Analizi Mevcut Durum, Sorunlar ve Çözüm Önerileri V. ArGe'nin Küreselleflmesini Neler Tetikler? ArGe çok uluslu flirketlerin en az tafl nabilir ve en az hareketli faaliyetlerinden birisidir ve bu mekânsal kat l n n ard nda birçok neden vard r (Lall 1979). leri teknik bilginin karmafl k ve örtük do as, ArGe faaliyetini parçalamay ve farkl birimleri farkl yerlere yerlefltirmeyi zor ve maliyetli hale getirmektedir. Araflt rmac lar, bilgi ve fikir al flveriflinde bulunmak için genellikle yüz yüze etkileflime ihtiyaç duyarlar. Dahas araflt rma becerileri birikimli bir flekilde ilerlemeye meyillidir, o yüzden daha erken bafllayan merkezler lider olarak ilerlemeye devam ederler. Tarih, teknolojide "mükemmeliyet merkez"lerinin uzun zaman hayatta kald klar n n göstermifltir. Öte yandan ArGe, güçlü kümelenme veya öbeklenme (aglomerasyon) üstünlükleri yaratan genifl yay lma etkisine sahiptir. Prestijli kamu araflt rma enstitülerinin ve üniversitelerin bir parças olarak bulundu u kümelenmelerde, belirli bir yerde olman n avantajlar daha fazlad r. Bu faktörler, bir ekonomideki belirli bölgelerde veya kümelerde inovatif faaliyetin dayanak noktas haline gelir (Patel and Pavitt 1991). Fakat ArGe'nin uluslararas laflmas ndaki en son e ilimler göstermifltir ki, bu faktörler de iflmektedir ve ArGe faaliyetlerinin daha genifl co rafyalara yay lmas na yol açmaktad r. ArGe'nin uluslararas boyutlar düflünüldü ünde ortaya baz temel sorular ç k yor: Bir firman n kendi bünyesindeki ArGe çal flmalar n uluslararas boyuta tafl mas n n alt nda hangi saikler yatmaktad r? Bu sürecin ÇUfi'lar ve ülkeler için art ya da eksi yanlar nelerdir? Yabanc firmalar n ArGe birimlerini bir ülkeye çekmek için uygulanacak en uygun politikalar ve stratejiler ne olmal d r? Gelen ArGe birimlerini yerel inovasyon a na entegre edebilmenin yollar nedir? Ev sahibi ülkenin sa layaca fayda aç s ndan bu soruya verilecek cevap büyük önem tafl maktad r. Ev sahibi ülkelerin kendi firmalar n d flar ya gitme konusunda desteklemeli midir? Bu süreç içinde kamu sektörünün rolü ne olmal d r? Kamu sadece düzenleyici bir rol mü üstlenmelidir yoksa yabanc firmalar çekmek ve ulusal inovasyon sistemine entegrasyonlar n sa lanmak için daha etkin bir rol mü oynamal d r? Her sorun için net bir cevap bulmak oldukça zor. Ama belirtilmesi gereken baz noktalar var: ArGe çal flmalar n n yap laca mekân n seçimi konusu da önemli bir seçim karar gibi görünüyor. Özellikle, rekabetçilik ve geliflmifllik seviyesini art rmak isteyen ülkeler, kendilerine yeni bilgi ve teknoloji kaynaklar yaratma aflamas nda potansiyel kaynak olarak ÇUfi'lar n ArGe çal flmalar n görmektedirler. Peki, neden firmalar ArGe birimlerini bulunduklar ülkelerin d fl na tafl mak istiyorlar? Bu soruya çok farkl cevaplar verilebilir (Narula ve Zanfei 2005; Criscuolo 2006; European Commission 2007) Yapacaklar çal flma için hem maliyet aç s ndan hem de verimlilik aç s ndan daha uygun olacaklar bölgelere gitme iste i Ürünlerini yerel sisteme, de erlere, yaflam tarz na uyumlu hale getirmek, böylece pazara eriflim Yeni yeteneklere ve vas fl ifl gücüne eriflim Öncü pazar ve müflterilerden ö renmek

Türkiye Ekonomisinde Yabanc Sermayeli Firmalar n ArGe Etkinliklerinin Analizi Mevcut Durum, Sorunlar ve Çözüm Önerileri 21 Yabanc teknolojiden faydalanma malat kapasitesini gelifltirmek ArGe teflviklerden faydalanmak Kendi ülkesindeki olanaklar n (nitelikli iflgücü ve bilim insan havuzunun küçük olmas ) yetersizli i Bu nedenler de gösteriyor ki, firmalar n yapt her hareketin alt nda sadece mali nedenler yok. Özellikle yerel bilgi kayna n n gücü ve kalitesi firmalar için önemli bir neden. Tabii bu karar n arkas nda firma stratejilerinin çok önemli bir pay da var. Ülkelerin sektör ve lider firma temelli çal flmalar yaparak, kendilerine uygun sektörlerde özel politikalar gelifltirmeleri gerekmektedir. Tablo4 ArGe birimlerinin mekânsal da l m n belirleyen unsurlar Yerel Özellikler Bilim ve Teknoloji Arz Talep Yerel Gelifltirme Merkezleri E itimin kalitesi (mühendisler, teknikerler...vs) ve yerel teknolojik altyap Büyük yerel pazarlar ArGe birimi Küresel Araflt rma Laboratuarlar Mükemmeliyet merkezleri, araflt rma ve endüstri dünyalar aras ndaki sa lam iliflkiler Öncü pazar Küresel Gelifltirme Merkezleri Baz ArGe çal flmalar için baflar l maliyet / etkinlik oranlar _ Fikri mülkiyet haklar n n korunmas Kaynak: Sachvvald (2008). Her bir ArGe biriminin konumland r lmas n belirleyen bafll ca etmenler koyu renkle gösterilmifltir.

22 Türkiye Ekonomisinde Yabanc Sermayeli Firmalar n ArGe Etkinliklerinin Analizi Mevcut Durum, Sorunlar ve Çözüm Önerileri VI. Geliflmekte Olan Ülkelerde Uygulanan Politikalar Esasen politikalar n esas amac uluslararas yat r mlar çekmek, bu yat r mlar sonucunda oluflan bilgi yay l m n maksimize etmek ve eksik olunan konularda yabanc bilgi kaynaklar na ulaflmak. Özellikle Türkiye gibi teknolojide söz sahibi olamayan ülkeler, d flar dan bilgi ak fl na ve bunu özümsemeye büyük ihtiyaç duymaktad rlar. Çok uluslu flirketlerin ArGe'yi belli bafll geliflmifl ülkeler d fl ndaki ülkelere de tafl malar, çok uluslu firmalar n ArGe a lar na, geliflmekte olan ülkelerin kat lmalar için yeni f rsatlar yaratm flt r. Fakat baz geliflmekte olan ülkeler hala bu a n d fl nda kalmakta ve bu ülkelerle aktif olan di er ülkeler aras ndaki teknoloji ve inovasyon yetenekleri aç sürekli genifllemektedir. Amaç bu aç kapatmakt r. Bafllang ç noktas, inovasyonu teflvik etmek için bir kurumsal yap n n kurulmas d r. Özellikle "insan kayna n n mevcut olmas, maliyeti ve kalitesi, kamu araflt rmas n n rolü, fikri mülkiyet haklar ve rekabet politikas " alanlar nda belirli politikalar gelifltirmek gereklidir. Bu çabalar bir ülkenin karfl laflt rmal üstünlük ve teknolojik uzmanl k kazanmas nda ve kalk nma yolunu flekillendirmesinde önemli katk lar sa lar. Uluslararas do rudan yat r m politikas da, arzu edilen formda ve etkide do rudan uluslararas yat r m n çekilebilmesi için hayati öneme sahiptir. Bunun alt nda bir yandan yerel pazardaki teknolojilere ve iliflkilere uyum sa lama ve sermaye girifli olan ülke de konum sa lama çabas, di er yandan ArGe çal flmalar, firman n tüm üretim sürecinin önemli bir parças ve en verimli nerede gerçeklefltirilecekse o bölgeye götürülüyor. Özellikle pazar ve yetenek amaçl hareketler oluyor. Özetle, rekabetçili in h zla artt dünyam zda, ArGe çal flmalar n n ülkeye çekilmesi flansa b rak lamayacak kadar önemli bir unsur haline geldi. Çok uluslu firmalar n inovasyon faaliyetlerini desteklemek ve teflvik etmek için; ülkelerin kendilerine has karfl laflt rmal üstünlüklerinin ve kalk nma stratejilerinin de göz önünde bulundurulmas yla; kurumsal yap lar n n güçlendirilmesi için temelde dört alan n desteklenmesi önerilmektedir: nsan kaynaklar, kamu ArGe faaliyetleri, fikri mülkiyet haklar ve rekabet politikas. I. nsan kaynaklar nsan gücüne yat r m yapman n en önemli yollar ndan birisi, donan ml ifl gücü kayna n n gelifltirilmesidir. Genelde, inovasyon yapabilmek için yüksek e itim alm fl olmak bir ön koflul olmamas na ra men, çok uluslu firmalar gibi büyük flirketlerde inovasyonlar; yeni bir icad n üzerine konan marjinal (incremental) yenilikler silsilesiyle gelifltirildi inden ve bunu baflarabilmek için teknik ve bilimsel yeteneklere ihtiyaç olmas kaç n lmaz oldu undan, yüksek ö retim önemli hale gelmektedir. Unutulmamas gereken bir nokta da; böyle bir yüksek e itim alm fl kalifiye mühendislerin ve bilim adamlar n n varl, bu iflgücünün kalitesi ve uzmanlaflma alanlar çok uluslu flirketlerin ArGe faaliyetleri için önemlidir. Bunun için de e itim sistemindeki iyilefltirmeler ve politikalar, di er alanlardaki politikalarla paralel olmal, e itim sistemi ise geliflen ve de iflen ihtiyaçlara ve sektörlerin taleplerine göre güncellenmeli ve flekillendirilmelidir. Fakat insanlar n sadece e itilmesi de yeterli de ildir, gerekli ihtiyaçlara karfl l k verebilecek kapasitede sürekli güncellenmifl yetenek ve donan m birikimine sahip olmak da önemlidir. II. Kamu sektöründeki araflt rma yeteneklerinin rolü Kamu sektörü ulusal inovasyon sisteminde, özellikle temel araflt rma konusunda, çok önemli rol oynar. Birçok geliflmekte olan ülkede ise, üniversiteler ve araflt rma enstitüleri ArGe faaliyetlerinin neredeyse tamam n gerçeklefltirirler.

Türkiye Ekonomisinde Yabanc Sermayeli Firmalar n ArGe Etkinliklerinin Analizi Mevcut Durum, Sorunlar ve Çözüm Önerileri 23 Kamu araflt rma enstitülerinin, ulusal inovasyon sisteminde üç temel görevi vard r (Patel ve Pavitt, 1994): Temel araflt rma ve mühendislik/gelifltirme faaliyetlerini gerçeklefltirmek ve yeni bilgi üretmek Firmalar için baz teknik servisleri (test etme, dan flmanl k) sa lamak Araflt rmac lar n e itim ihtiyaçlar n karfl lamak. III. Fikri mülkiyet haklar yla ilgili politikalar yi tan mlanm fl, dengeli ve yapt r m gücü olan bir fikri mülkiyet haklar sistemi, özellikle geliflmifl inovasyon kabiliyeti olan ülkelerde ulusal inovasyon sisteminin önemli bir parças d r. Bilgi varl klar na bir mülkiyet atfedilmesi, bilginin üretilmesi ve ticari anlamda de ifl tokufla konu olmas n özendirir. Öte yandan, sermaye girifli olan ülkedeki firma ve kurumlar n, çok uluslu flirketlerle iflbirli i yapm fl olmalar ndan dolay elde edecekleri kazançlar n korunmas na da yard mc olur. IV. Rekabet politikas ve inovasyon Rekabet politikas, bir ülkenin ulusal inovasyon sisteminin, inovasyon yap lmas na olanak sa layan ve çok uluslu firmalar na bu ülkede gerçeklefltirdikleri ArGe faaliyetlerinden en az maliyetle en fazla fayday sa layabileceklerini garanti eden, kurumsal yap s n n tamamlanmas nda önemli rol oynar. Rekabet politikas, ArGe 'de uluslararas do rudan yat r mlar destekleyen proaktif bir araç de ildir, fakat rekabetçi bir ortam n süreklili ini sa layarak inovasyonun ortaya ç kmas n destekler. 6.1. Sermaye Girifli Olan Ülkenin Üstlenmesi Gereken Roller Geliflmifl ülkeler, ArGe'nin küreselleflmesi sürecinden geliflmekte olan ülkelerin sa layacaklar fayday ; ArGe'nin uluslararas laflmas n n teflvik edilmesi ve geliflmekte olan ülkenin ulusal inovasyon sisteminin güçlendirilmesi için gerekli önlemlerin al nmas gibi yollarlara kontrol alt na alabilirler. Sermaye ç k fl olan ülkelerin, geliflmekte olan ülkelerin ArGe'nin uluslararas laflmas ndan fayda sa lamalar na yard mc olmalar n n dolayl yollar ndan birisi de bu ülkelerin ulusal inovasyon sistemlerinin güçlenmesine yard mc olmakt r. Politikalar n oluflturulmas n ve geliflmekte olan ülkelerin daha güçlü bir inovasyon sistemine kavuflmalar n desteklemek amac yla yatay olarak iflbirli inin gelifltirilmesi için en uygun alanlardan birisi insan kaynaklar n n geliflimidir. ArGe'nin uluslararas laflmas ndan faydalanmak isteyen bir ülkenin ilk baflta yapmas gereken ulusal inovasyon sistemini güçlendirmektir. Çünkü ulusal inovasyon sistemi güçlü bir devlet, çok uluslu firmalar n ArGe yat r mlar n kendine çekmekle kalmaz, ArGe'ye hem içte hem de d flta yap lan do rudan uluslararas yat r mlar yla yay lma etkisi de yaratarak, daha genifl çapl bir fayda elde edebilir. Bunun için insan kaynaklar, kamu ve özel sektör aras ndaki ArGe ba lant lar, fikri mülkiyet haklar ve rekabet stratejisi konusundan kamu politikalar anahtar rol oynamaktad r. Bu alanda, kamu politikalar aktif rol oynamal d rlar. Bu politikalar n kapsam ise: ArGe çal flmalar n kolaylaflt racak destek mekanizmalar n n kurulmas Yurt d fl ndan teknolojilerin, bilgi birikiminin, iflgücünün ve sermayenin ithal edilmesinin aktif olarak teflvik edilmesi Bilim ve mühendislik temelinde, özel sektördeki teknolojik yeteneklerin güncellenebilmesi için insan gücüne stratejik yat r m n yap lmas E itim sisteminde sürekli iyilefltirmeler Ülke d fl ndaki yetenekli ve donan ml iflgücünün ülkeye geri dönmesini sa lamak