KENTSEL ULAŞIM PLANLAMASI *Terimler * Sistemler * Planlama Türleri *Araştırma *Modelleme * Kent Formu *Çevre *Deneyim *Ulaşım-Kent Kullanımı * Ulaşım Örgütlenmesi Hülagü KAPLAN Prof. Dr. Gazi Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Şehir ve Bölge Planlama Bölümü Ankara 1991 (5.yayım:2001) (çoğaltım:2014)
KENTSEL ULAŞIM PLANLAMASI Bölümdeki Sayfa Sayısı İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ 2 A.ULAŞIM ALTYAPISI TANIMLAR VE GÖSTERİMLER I. Giriş: Ulaşım Kavramının ve Ulaşım Alt ve Üst Yapılarının Tanımlanması 3 II. Ulaşım Yapısının Tanımları 33 III. Planlarda Ulaşım Gösterimleri 6 B.ULAŞIM' KENT KULLANIMI İLİŞKİLERİ IV. Ulaşım ve Şehir Sistemi 14 V. Ulaşım ve Şehir Formu 23 VI. Temel İhtiyaçlar-Ulaşım İlişkininin Kurulması, Hareketlilik ve Erişebilirlik 17 VII. Trafik Kompozisyonu, Şehir Yüzeyi Ulaşım Türleri İlişkisi 20 VIII. Ulaşım Çevre Etkileri 14 C.ULAŞIM SİSTEMLERİ VE YOLLARIN PLANLANMASI IX. Ulaşım Sistemleri I 14 X. Ulaşım Sistemleri II 28 XI. Kent İçi Yolların Sınıflandırılması ve Özellikleri 18 XII. Kent İçi Karayolu Ulaşım Ağı Planlamasında Yolları Eşgüdümü 7 D.ULAŞIM PLANLAMASI TİPLERİ XIII. Kentiçi Ulaşım Planlamasının Bölge ve Ülke Bağlantısı 14 XIV. Kentsel Ulaşım Planlaması Süreci ve Modellerin Toplu Bir Yorumu 16 XV. Kısa Dönem Ulaşım Planlamasının Yeri ve Niteliği 6 E.ULAŞIM PLANLAMASINDA ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ XVI. Verilerin Toplanması ve Dökümlenderilmesini İlgilendiren Araştırmalar ve Teknikleri 16 XVII. Mekan Analizleri: Cebirle İfade ve Mekansal Etkileşim 6 XVIII. Olasılık Hesaplarına Kısa Giriş 7 F.ULAŞIM MODELLEMESİ XIX. Yolculuk Üretim Aşaması 14 XX. Kategori Analizi Hesaplama Örneği 18 XXI. Yolculuk Dağıtımı 12 XXII. Çekim Modelinin Bazı Aşamalarının Kullanılmasına Basit 6
Bir Örnek XXIII. Yolculuk Dağıtımında Lowry Modeli 8 XXIV. Ulaşım Ağı Planlaması ve Trafik Ataması 23 XXV. Trafik Ataması ve Yol Tipi Seçimine Basit Bir Örnek 9 XXVI. Türel Ayrım, Tanımı Sınıflandırılması ve Ulaşım Planlamasındaki Modelleri 24 G.ÜLKEMİZDE ULAŞIM ÖRGÜTLENMESİ VE DENEYİMLERİ Osmanlı-Türk Şehirlerinde Mekan-Yerleşme İlişkisi ve XXVII. Bugünkü Durumu 14 XXVIII. Ülkemizde Kentsel Ulaşım Örgütlenmesi 8 XXIX. Ülkemizde Kentsel Ulaşım Deneyimleri 25 KENTSEL ULAŞIM PLANLAMASI DERS KİTABI ŞBP 298: ULAŞIM PLANLAMASI Dersi Sorumlu Olunan Kısımlar İÇİNDEKİLER : Bölüm ve Altbölümler bölümdeki kitaptaki Sayfa Sayısı Sayfa No ÖNSÖZ 2 1 ÖZGEÇMİŞ 1 3 A.ULAŞIM ALTYAPISI, TANIMLAR VE GÖSTERİMLER I. Giriş: Ulaşım Kavramının ve Ulaşım Alt ve Üst Tanımlanması 3 5 II. Ulaşım Yapısının Tanımları 33 8 III. Planlarda Ulaşım Gösterimleri 6 41 B.ULAŞIM' KENT KULLANIMI İLİŞKİLERİ IV. Ulaşım ve Şehir Sistemi 8 47 V. Ulaşım ve Şehir Formu 23 55 VII. Trafik Kompozisyonu, Şehir Yüzeyi Ulaşım Türleri İlişkisi 12 79
C.ULAŞIM SİSTEMLERİ VE YOLLARIN PLANLANMASI IX. Ulaşım Sistemleri I. 26 91 XI. Kent İçi Yolların Sınıflandırılması ve Özellikleri 18 117 D.ULAŞIM PLANLAMASI TİPLERİ Kentsel Ulaşım Planlaması Süreci ve Modellerin Toplu Bir XIV. Yorumu 10 135 E.ULAŞIM PLANLAMASINDA ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ XVI. Verilerin Toplanması ve Dökümlenderilmesini İlgilendiren Araştırmalar ve Teknikleri 16 147 XVII. Mekan Analizleri Cebirle İfade ve Mekansal Etkileşim 6 159 F.ULAŞIM MODELLEMESİ XIX. Yolculuk Üretim Aşaması 10 177 XXI. Yolculuk Dağıtımı XXIV. Ulaşım Ağı Planlaması ve Trafik Ataması 12 189 Türel Ayrım, Tanımı Sınıflandırılması ve Ulaşım XXVI. Planlamasındaki 16 201 Modelleri Hülagü Kaplan- Kısa Özgeçmiş Prof. Dr., Gazi Üniversitesi Mimarlık Fakültesi,Şehir ve Bölge Planlama Bölümü 1980 yılında Oxford Polytechnic Mimarlık ve Planlama Fakültesi, Şehir planlama bölümünden Şehir Planlama Diploması'nı aldı. Şehir Planlama yüksek lisansını (Msc.) da Oxford polytechnic Şehir Planlama Bölümünde 1982'de tamamladı. Şehir ve Bölge Planlama Doktorasını ODTÜ FenBilimleri Enstitüsü Şehir ve Bölge planlama Anabilim Dalından 1998'de aldı. Daha önceden 1973 yılında Ankara üniversitesi SBF İşletme diploması bulunmaktadır. İngiltere de bulunduğu 1976 1983 yılları arasında,1977 yılında Birmingham Üniversitesi Fen ve Mühendislik Fakültesi, Ulaşım ve Çevre Planlaması Departmanında iki akademik yarı yıllıktransportation and Traffic Planning (Ulaşım ve Trafik Planlaması) kursunu; 1981 yılında Oxford Üniversitesi External Studies Departmanında iki yarı yıllık Vernacular Architecture(Verneküler Mimari) akşam kursunu tamamladı. Gazi Üniversitesine geçiş öncesinde 1973 1976 da Muğla'da bir turizm- inşaat şirketinde, son görevi inşaat sitesi müdürü olmak üzere, çalıştı.
1983 1988 yılları arasında Kültür ve Turizm Bakanlığı nda Başuzman Şehir Plancısı olarak çalıştı. 1998 2003 yılları arasında Konya Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu üyesi olarak görev yaptı. 2008-2011 yılları arasında Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı(daha sonra Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü) Başkan Danışmanı(engelsiz mekan düzenlemesi projeleri) olarak görev yaptı. 11. Ulaştırma Şurasının Kentiçi Ulaşım Çalıştayı ve Komisyonu üyeleri tarafından Başkanlığı na seçilmiş; Şura hazırlık çalışmalarının başladığı 22.Ocak, 2013 tarihinden, Şuranın gerçekleştirildiği 5-7 Eylül, 2013 tarihine kadar bu görevini yürütmüştür. Gazi Üniversitesi rektörlüğü nce Ankara Büyük şehir Belediyesi için hazırlanan Ankara ve Yakın Çevresi Ulaşım Ana Planı proje çalışmasında proje yürütücüsü yardımcısı olarak, Aralık 2013-Ocak 2015(Plan teslimi) arası, görev yapmıştır. Gazi Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Trafik Planlaması ve Uygulaması Anabilim Dalı Başkanlığını Haziran2014-Aralık2015 arasında yapmıştır. Kendisinin 15 i İngilizce olmak üzere 50'den fazla makale ve uluslararası, ulusal kongre/sempozyum/kollokyum billdirisi bulunmaktadır. Kentsel ulaşım alanında lisans ve yüksek lisans derslerinden ikisinin ders notlarını Kentsel Ulaşım Planlaması ve Kentiçi Ulaşım Araştırma Teknikleri adı altında teknik metin tipi iki kitapta toplamıştır. 2009 da Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı tarafından kentsel mekanların erişilebilir, engelsiz düzenlenmesinde kullanılması için yayınlanan Yerel Yönetimler İçin Ulaşılabilirlik Temel Bilgiler Teknik El Kitabı nın hazırlanması ve editörlüğünde görev almıştır. Özellikle son on beş yıldır ekolojik kentsel tasarım ve sürdürülebilir ulaşım konularında çalışan Kaplan, herkes için tasarım(design for all) kapsamında engelsiz- mekan tasarımı(barrier-free design) ve trafik durultma (traffic calming) tasarımı aracılığı ile kentsel mekanların ve kent mekanları-trafik ilişkisinin çevre duyarlı, insan odaklı ve engelsiz düzenlenmesine katkı üzerinde yoğunlaşmıştır. E-posta: hukaplan@gmail.com; hulagu@gazi.edu.tr Gazi Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, Eti Mah. Yükseliş Sok. No: 5 Maltepe / Ankara Fakülte tel: 0312 5823720(oda) Fakülte faks: 0312 582 3661 Cep: 05335615366
GİRİŞ: ULAŞIM KAVRAMININ VE ULAŞIM ALT VE ÜST YAPILARININ TANIMI Ulaşım basit olarak, bir kişi veya yükün bir yerden bir başka yere ulaştırılması demek değildir. Ulaşım, çeşitli arazi kullanımlarının birbirleri ile ilişkilerini kuran bağlayıcı, ulaştırma ise bu bağlayıcının niteliksel ve niceliksel durumudur. Burada bağlayıcılık, hem bağlantıları sağlama (iletişim), hem de istenen bağlantıları yeterli biçimde güçlendirme (tutkal) anlamındadır. Dolayısı ile 'iletişim' ve 'tutkal'ın gücü oranında aktivitelerin ilişkileri sağlanacak, bağlantılar kurularak, geliştirilecektir. Ulaşım aynı zamanda bir arazi kullanım biçimidir. Bir yerleşmede ulaşım mekânları için ayrılan kullanım yüzeyi, yerleşme toplam yüzeyinin % 20 ile % 40'ı arasında değişmektedir. Gelecekte, diğer iletişim sistemlerinin gelişmeleri ile belki ulaşım için ayrılan yüzeyde azalma sağlanabilecektir. Ancak, bugünkü koşullar altında, değerli kentsel toprakların en etken ve verimli kullanılabilmeleri doğrultusunda, planların bu etkenliği ve verimliliği de sağlayacak biçimde ulaşım sistemlerini ve ulaşım donatısını irdelemeleri ve kararlaştırmaları gerekmektedir. Ulaşım/arazi kullanım etkileşimi genel çizgileri ile aşağıdaki gibi şemalaştırılabilir: Ulaşımın, diğer arazi kullanımlarının her birinden daha çok, daha büyük oranda su yüzeyi ve hava koridoru kullandığını da burada belirtmek gerekmektedir. Ulaşım alt yapı ve üst yapı olarak iki yapıya sahiptir. Ulaşım alt yapısının en önemli öğeleri yollar
ve terminal alanları, üst yapısının en önemli öğeleri ise taşıtlar ve trafiktir. Burada yol deyimi hem yaya, hem de taşıt türlerine göre ayrı ayrı yapım özelliği gösteren yolların tamamını kapsamaktadır. Trafik deyimi ise, hem taşıt, hem de yaya trafiğini içermektedir. Dolayısı ile, 'ulaşım yolu', 'trafik yolu' gibi deyimler belirsizlik gösteren, anlam karmaşasına yol açan, yanlış deyimlerdir. Üstelik kentsel bir yol, ta şıtlar için ve yayalar için ayrılmış bölümleri, yani platform ve kaldırımı ile bir bütündür, dolayısı ile üzerinde her iki trafik birden yer almaktadır. Duraklar, istasyonlar, terminaller, aktarma alanları ile yollar ulaşım alt yapısının önemli öğeleridirler. Bu yapıya ayrıca taşıtların genel depolanma alanları, bu depo alanlarının demiryollarında olduğu gibi triyajları, ilişkin bakım-onarım alanları da dâhildirler. Bazı türler için depolama alanları aynı zamanda bu tür'ün terminallerini de oluştururlar. Buna bir örnek katlı parklardır. Bir katlı park örneğin, binek taşıtları için bir yolculukta hem yolculuğun terminalini, hem de, taşıtların depolanması niteliği ile deposunu ifade etmektedir. Ulaşım alt yapısı aynı zamanda denetim ve yönetim işlevleri ilişkin ışıklı trafik işaretleri ve bunların birbirleri ile ilişkilendirilmesini, trafik adaları gibi kanallama öğelerini, elektrikli sistemlerde olduğu gibi güç istasyonları ve alt istasyonlarını, köprü vb. sanat yapılarını ve diğer teknik öğeleri de kapsamaktadır. Ulaşım üst yapısının önemli iki öğesi ise taşıtlar ve trafiktir. Dolayısı ile bir yayalaştırma düzenlemesinde yaya yolu ulaşım alt yapısını, yaya trafiği ise üst yapısını ilgilendirmektedir. Kentsel ulaşım planlaması buna göre ulaşım alt ve üst yapı öğeleri ilişkin düzenlemelerin tümü ile ilgilidir. Böyle geniş kapsamlı bir planlama konusunda, şehir plancısının yanında, planın kapsamı ve niteliğine göre, inşaat mühendisleri(karayolu, demiryolu, havayolu, trafik, ulaştırma gibi anabilim dalı), makine, elektrik ve jeoloji mühendislerine, şehirci, ekonomist, işletmeci, istatistikçi, mimar, peyzaj mimarı, endüstri tasarımcısı gibi disiplinlerden olanlara çeşitli düzeylerde görevler düşmektedir. Projenin kapsam ve içeriğine göre bunların tamamı veya belli bir bölümü belli aşamalarda bir araya gelirler. Ulaşım planlamasını ayrı bir disiplin olarak kabul eden ülkelerde böyle bir grubun vazgeçilmez ve eşgüdümü sağlayan üyesi ulaşım plancısıdır. Ülkemizde ise, içinde bulunduğumuz evrede, bu işlevi yüklenmeye en yakın aday şehir plancısı (şehir ve bölge plancısı) dır. İşte, plancıya yeni bir çalışma alanı da açan bu yüklenimin uygulamadaki örneklerin son yıllarda çeşitli kentlerimiz için hazırlanmakta olan ulaşım planları ve uygulamalarında, plancıların rol almalarında izlemekteyiz.