TC MANİSA İLİ HALK SAĞLIĞI LABORATUARI SU NUMUNESİ ALMA EL KİTABI 1
REVİZYON TAKİP SAYFASI REVİZYON YAPILAN REVİZYON YAPILAN REVİZYON REVİZYON AÇIKLAMASI SAYFA TARİH NO 2
DAĞITIM TABLOSU DAĞITILAN BİRİM TARİH TESLİM ALAN İMZA DAĞITILAN BİRİM TARİH TESLİM ALAN İMZA 3
İÇİNDEKİLER: 1. GİRİŞ VE AMAÇ 2. SORUMLULAR 3. GÜNCELLİK DURUMU 4. SU NUMUNELERİ 5. İÇME VE KULLANMA SUYUNDAN NUMUNE ALINMASI 6. SAHADA SU NUMUNESİ ALIRKEN YAPILMASI GEREKEN İŞLEMLER 7. ANALİZ AMAÇLARINA GÖRE NUMUNE ALMA 8. NUMUNE TİPLERİ 9. SU NUMUNE ALMA ARAÇ-GEREÇ VE EKİPMANLARI 10. NUMUNELERİN SAKLANMASI 11. NUMUNE ALIM YERLERİ 12. MİKROBİYOLOJİK ANALİZ İÇİN SU ALMA TEKNİKLERİ 13. SUDA KİMYASAL ANALİZ İÇİN NUMUNE ALMA 14. ANALİZE GÖNDERİLEN HEMODİYALİZ SULARINDAN NUMUNE ALMA 15. SU NUMUNESİ KABUL VE RED KRİTERLERİ 16. SU NUMUNESİ ALMA RESİMLİ ANLATIM 17. KAYNAKLAR HAZIRLAYAN: UZM. DR. ELİF SANEM BAYKAL TIBBİ MİKROBİYOLOJİ 4
1.GİRİŞ VE AMAÇ Numune alma, sistemin en zayıf halkasını oluşturur. Gerçekten de en iyi ekipmanların kullanıldığı laboratuar metotları da dahil olmak üzere, numune alımları sırasında yapılan hataları düzeltebilecek bir laboratuar metodu mevcut değildir. Numune alımları esnasında yapılan hatalar, hatalı sonuç ve yanlış yorumlamalara neden olur. Su analizi kendi başına bir işlemin sonu değildir, yalnızca karar verilmesine yardımcı olan bir araçtır. Analiz sonrası verilen kararlar hatalı ise bu hatalar sağlık, ekonomik ve medyatik bağlamda birçok ciddi sonuç doğurabilir. Bu nedenle analizlerin ne amaçla talep edildiklerinin bilinmesi zorunludur. Hazırlanan bu Numune Alma El Kitabı yla halk sağlığı laboratuar ında çalışılan su numunelerin doğru şekilde alınması ve laboratuara uygun şartlarda taşınarak ulaştırılmasını sağlamayı ve böylelikle analiz sonucunu etkileyecek, numuneden kaynaklanabilecek olumsuz durumları ortadan kaldırmayı hedeflenmiştir. 2. SORUMLULAR: Kuryeler Manisa iline bağlı il merkez ilçelerdeki tüm Toplum Sağlığı Merkezleri Çevre Sağlığı Şubesinde görevli Çevre sağlığı teknisyenleri Laboratuar sorumluları Kalite temsilcisi 3. GÜNCELLİK DURUMU: Bu el kitabının içerisinde yer alan bilgiler kalite temsilcisi, laboratuvar sorumluları kontrolünde 6 ayda bir düzenlenen tüm sorumluların katıldığı toplantıda kontrol edilir. Değişikliklerin olması durumunda ilgili kişilere / kurumlara, kalite temsilcisi tarafından numune alma el kitabının son baskısı iletilir. 4. SU NUMUNESİ İnsani Tüketim Amaçlı Suların teknik ve hijyen açıdan uygunluğunu, suların kalite standartlarının sağlanmasını, suyun niteliği nedeniyle oluşabilecek olumsuzluklar hakkında tüketici nüfusun haberdar edilerek, insan sağlığının korunması amaçlı tavsiyelerde bulunmak bu konuda gerekli önlemlerin alınmasını sağlamak amaçlı, yönetmelik gereğince belirli aralarla su numuneleri alınır. Bir kalite sisteminin güvenilirliği sistemdeki en zayıf halkaya bağlıdır. Su kalitesinin sağlanması açısından en zayıf halkayı numune alımları oluşturmaktadır. En iyi ekipmanların kullanıldığı laboratuar metotları da dahil olmak üzere, numune alımları sırasında yapılan hataları düzeltebilecek metot mevcut değildir. Numune alımları sırasında yapılan hatalar, analiz hatalarının %80 ini açıklamaktadır ve bu hatalı sonuçlar yanlış yorumlamalara yol açmaktadır. Analiz sonrası verilen kararlar hatalı ise, bu hatalar sağlık, ekonomik ve medyatik açıdan birçok ciddi sonuç doğurabilir. 5
Dolayısıyla analizlerin ne amaçla talep edildiklerinin bilinmesi zorunludur. Numune alımları sırasında numunenin alım yeri, zamanı, alım biçimi, alanda yapılan hazırlık çalışmaları, alanda yapılan analizler, seçilen şişenin tipi, alınacak numune miktarı, numunenin saklama koşulları ve süresi gibi birçok parametre göz önünde bulundurulmalıdır. Numune alımı, sonradan su numunesi üzerinde laboratuar tarafından yapılacak bütün analizlerin geçerlilik ve temsil özelliği açısından önemlidir. Numune alımı, suyun kalitesi ile ilgili ön bir fikir verir. Su numunesi alımı oldukça basit bir işlemmiş gibi görülebilir. Fakat temsil özelliğine sahip bir numunenin alımı ve analiz anına kadar bütünlüğünün muhafaza edilmesi çok önemlidir. Temsil özelliğine sahip bir numunenin alımı, sahada ölçüm alan numune alma araçları, numune kapları ve muhafaza malzemeleri, uygulanan numune alım metotlarıyla, taşıma ve stoklama şartlarıyla ilgili özel talimatlar gerektiren karmaşık bir işlemdir. Bir numune alım noktasından birçok numune alınmış ise bu suyun kalitesiyle bir ön bilgi verebilir. Sonuçların izlenebilirliği aynı zamanda olası kimyasal risklerin tanımlanmasına yardımcı olur. Kontrol izlemesi, suyun gerekli parametrelere uyup uymadığını belirlemek amacıyla, suyun organoleptik ve mikrobiyolojik kalitesi aynı zamanda içme arıtmanın yapılması durumunda, bu arıtımın etkili olup olmadığı hakkında düzenli bilgi sağlamak amacıyla yapılır. 5. içme VE KULLANMA SUYUNDAN NUMUNE ALINMASI Numune; bir bütünün /kitlenin niteliğini taşıyan daha küçük veya az bir kısım olarak tanımlanabilir. Su numunesi; bir su kitlesinin aranılan özelliklerinin muayenesini yapmak amacıyla niteliğine bakılmaksızın suyun çeşitli yerlerinden tekniğine uygun biçimde alınan, suyu tam olarak temsil eden bir veya daha çok sayıdaki birim olarak da tanımlanabilir. Numune alımları sırasında birçok parametre göz önünde bulundurulmalıdır, bunlar: Numune alım yeri, Numune alım saati, Numune alım biçimi, Alanda yapılan hazırlık çalışmaları, Alanda yapılan analizler, Seçilen şişenin tipi, Numune olarak alınan su miktarı, Laboratuara gönderilmeden önce numunelerin saklanma koşulları, Laboratuara gönderilmeden önce numunelerin saklanma süresi. 6. SAHADA SU NUMUNESİ ALIRKEN YAPILMASI GEREKEN İŞLEMLER Analizi yapılmak istenen su, tüm su kitlesini temsil edecek şekilde yöntem ve tekniğine uygun olarak alınması doğru ve güvenilir sonuçlara ulaşılması bakımından çok önemlidir. Sahada su numunesi alırken dikkat edilecek hususlar: 6
Su numunesi, bu konuda yeterli bilgi ve beceriye sahip kişiler tarafından, uygun zamanda ve uygun ekipmanlar kullanılarak yeterli miktarda alınır. Numune almadan önce, suyun numune alma amacına uygun olarak yeterli süre serbest akması sağlanır. Numunelerin kirlenmemesi için önleyici tedbirlerin alınması gereklidir. Ekipman, cihaz ve aletlerin temiz ve çalışır durumda olmasına özen gösterilir. Kullanılan cihazların günlük dosyaları tutulur. Sahadaki şartlarda oluşabilecek herhangi bir tehlikeye karşı önlem alınır. Sahadaki personel tarafından standartlaştırılmış metotlar kullanılır. Sahada yapılan bütün analiz sonuçları analiz raporlarına kaydedilir. Numune alım işleminin analiz edilecek suyun kontaminasyon kaynağında yapılması zorunlu değildir. Kimyasal örnekler için sahada numunenin korunması için kullanılan reaktiflerin saf olması gerekir. İhtilaf olması ihtimaline karşın da bir şahit numune saklanması tavsiye edilir. Kirli ortamlarda, numune alım aşamasında olduğu gibi numunelerin taşınması ve saklanmasına da özellikle dikkat edilmesi gereklidir. Numunelerin durumu değişmeyecek şekilde, hermetik olarak kapatılmış kaplar içerisinde, uygun araçlarla ve uygun zamanda, laboratuvara kapakları açılmadan ulaştırılması gereklidir. Satışa arz edilen ambalajlanmış sularda ise numune olarak seçilecek ambalajlar rastgele sayılar esasına göre belirlenmelidir. Su numunesi; uygun yerde, uygun şekilde ve uygun süre boyunca saklanmalıdır. Numuneyi alan kişi, özel bir tulum, bir gömlek ya da pantolon giymelidir. Su örnekleri büyük bir alanda ise örnekleme yöntemi uygulanarak bütün kitleyi temsil etmelidir. Mikrobiyolojik analizler için kullanılan şişelerin steril olması gerekir. Numune alımı yapılacak musluklara alevden geçirilmesi gereklidir. Su ile temas eden bölümlere dokunulmamalıdır. Numune kabı kapaklarının contaları sağlam olmalı, hava ve su sızdırmamalıdır. Kimyasal analiz için alınacak numunelerin konulacağı kaplar suyla temas ettiğinde, herhangi bir reaksiyon vermeyecek nitelikte olmalıdır. Su numune kartında, hangi analizlerin yapılması isteniyorsa belirtilmelidir (Örnek; kimyasal, mikrobiyolojik v.b. ). Numunenin alındığı anda suyun durumu tespit edilmeli (sıcaklık, ph, renk, koku vb.) ve laboratuara gönderilecek belgelerde bu hususlar belirtilmeli, numunenin alındığı tarih ve alınma saati de yazılmalıdır. Su havzasından alınan numuneler havzaya yakın giriş ve çıkış borularından alınmalıdır. Numune almadan önce boru içinde kalmış suyun 2-3 dakika serbest akışla dışarıya akıtılması sağlanmalıdır. Su arıtma tesisinden alınan numuneler tesise yakın giriş ve çıkış borularından alınır. Su arıtma işleminin farklı adımlarını kontrol için numuneler işlemin başlaması ve bitiminden önce ve sonra alınır. Dezenfekte tesislerinden alınan numuneler dezenfeksiyon ünitesine yakın yerden alınır. Tesisten çıkan su numunelerinin oksitleyici ile yeterli etkileşimde bulunmasına zaman tanındıktan sonra alınmalıdır. Dağıtma sisteminden alınan numuneler sistemin farklı bölgelerinden ve özellikle sonundan, herhangi bir işlem yapılmadan önceki vanalardan alınır. 7
İçme suyu musluklarından numune alınacağı zaman akış süresi numune almanın amacına bağlı olarak düzenlenir. Su kalitesi üzerinde malzemenin etkisi incelenecekse numune ilk akıştan alınır. Çok amaçlı numune alma işlemlerinde, 2-3 dakika akış süresinin dengeye ulaşması için yeterlidir. İçme suyu şişelerinden numune alınırken yeterli sayıda şişe ayrılmalıdır. Numunenin temsili olabilmesi için tayin edilecek parametrenin analizine yeter miktarda olur. Suyun sıcaklığının da önemli bir rolü olduğundan bunun da sistematik olarak not edilmesi gereklidir. Şişenin yapıldığı malzeme, alınan numune miktarı, laboratuara taşıma şartları ve taşıma sürelerine dikkat etmek gereklidir. şişenin yapıldığı malzeme, (cam ya da plastik) şişenin steril olup olmaması, yapılacak analize göre seçilmelidir. Suyun içeriği; sıcaklık, güneş ve muhafaza zamanı ve dış etkenlere bağlı olarak değişir. Bu nedenle bazı numune türlerinin analiz öncesi uygun ortamda saklanması gerekir; bazılarına ise dış etkenlerden korumak için reaktif ilave etmek gerekir. Bir numune alım noktasından birçok numune alınmış ise bu suyun kalitesi ile ilgili ön bilgi verebilir. Sonuçların izlenebilirliği aynı zamanda olası kimyasal risklerin tanımlanmasına yardımcıdır. Sahada örnekleme yapmakla görevli olan çevre sağlığı teknisyeninin sahaya çıkmadan önce bir plan yapılması gerekir. Bu plan yapılırken dikkat edilmesi gereken noktalar Şunlardır; 1. Örnek alma amacı ( ruhsata esas, kontrol- izleme rutin kontroller), kontrol edilecek parametreler, parametrelerin belirleneceği analiz tipleri bilinmelidir. 2. Alacağı numune miktarı belirlenir. Su ile ilgili bir salgın durumu varsa, normalden fazla numune alınması gerekir. 3. Örneklemenin tekniği ve alınacak numune miktarı göz önüne alınarak, yeterli sayıda ve kalitede eleman bulunmalıdır. Numune alım sırasında gerekli çevre güvenlik tedbirleri alınır. 4. Örneklemede kullanacağı sterilizasyon tarzını belirlemeli, ekipmanlarını hazırlanır. (alet, malzeme, cihazlarını) 5. Numune kapları ve üzerinde kullanılacağı etiketleri, sızdırmazlık sağlayıcı bant, şerit vs. için gerekli araç ve malzemeyi hazırlanır. 6. Numunenin sıcaklık izolâsyonu veya soğutulması gerekiyorsa gerekli ambalaj malzemesi veya soğutma sistemini hazır bulundurulur. 7.ANALİZ AMAÇLARINA GÖRE NUMUNE ALMA Analiz amaçlarına göre numune alma aşağıdaki gibi sınıflandırılmıştır: Duyusal muayene için alınan numune: Suyun özelliklerinin sahada, duyu organları yardımı ile tespit edilmesi için alınan örnektir. Rengi, görünüşü, kokusu ve diğer özellikleri incelenerek istenen özellikte olup olmadığına karar verilir. Fiziksel analiz için alınan numune: Bu numune genellikle sahada bazı aletler yardımıyla suyun özelliklerinin (sıcaklık, ph, iletkenlik vb.) belirlenmesidir. Mikrobiyolojik analiz için alınan numune: Suyun içerisinde herhangi bir mikroorganizma olup olmadığına bakılır. Özellikle patojen mikroorganizma üreyip üremediği kontrol edilir. 8
Kimyasal analiz için alınan numune: Suyun içerisinde bulunan organik ve inorganik maddelerin oranlarının tespiti amacıyla alınan örneklerdir. Toksikolojik analiz için alınan numune: Suyun içerisinde herhangi bir zehirli madde olup olmadığının tespiti için alınan numunedir. Zehirli maddelerin tayini için alınacak numune miktarı en az 15 litre olmalıdır. Radyoaktif muayene için numune alma: Radyoaktif ölçmeler için alınan numunedir. En az bir litre suya ihtiyaç vardır. Bu su ayrı olarak ve polietilen ĢiĢeler içinde laboratuvara getirilmelidir. 8.NUMUNE TİPLERİ Suyun kalitesini belirlemek için belli zaman ve yerde ya da belirli bölgede suda bulunan inorganik maddelerin, organik maddelerin, çözünmüş minerallerin veya kimyasal maddelerin değişiminin incelenmesine ihtiyaç duyulur. Bu amaçla numune alma metotları aşağıda verilmiştir. Suyun; yüzeyden, belli derinliklerden ve tabandan alınan temsili numuneleridir. Numunenin alındığı suyun akışı düzenli ve parametre değerleri sabit değilse nokta numunesi alınır. Nokta numuneler; kirliliğin belirlenmesinde, su kalitesinin ortalama kalite limitleri dışındaki sınır değerlerinin tahmininde, çözünebilir sülfürlerin, artık klor ve çözünmüş gazların derişiminin (konsantrasyon) belirlenmesinde kullanılır. Periyodik Numuneler: sabit bir dönemde, belirli aralıklarla su numunesinin bir veya daha fazla kap içerisine, her bir kaba belirlenen hacimde alınacak şekilde pompalanmasıdır. Sürekli Numuneler: sabit akış hızında ve değişken akış hızında alınabilir. Sabit akış hızında alınan numuneler spesifik parametrelerin derişiminin değişimi ile ilgili bilgi vermez. Ancak değişken akış hızında alınan numuneler, su kalitesinin bir göstergesi olup debi ve kirleticilerin derişim farklılıklarının önemli olduğu durumlarda en iyi metottur. Seri Numuneler: Belli bir yerdeki su kütlesinin farklı derinliklerinden alınan seri haldeki numunelere derinliğe bağlı profil numuneler denir. Bir su kütlesinin değişik yerlerinden aynı derinlikten alınan seri haldeki numunelere alan profil numuneleri denir. Bileşik Numuneler: Sürekli alınan numuneler bileşik numune elde etmek amacıyla birleştirilebilir. Bileşik numuneler, bileşenlerin ortalama verisini sağlar ve ortalama su kalitesi ile ilgili bir sınır oluşturulmak istendiği zaman önem taşır. 9.SU NUMUNE ALMA ARAÇ-GEREÇ VE EKİPMANLARI Doğal sularda fiziksel ve kimyasal analizlerin tayini için numune almada genellikle polietilen ve cam kaplar tercih edilir. Tüm plastik kaplar duyarlı analizlerde kirliliklere sebep olabileceğinden iz miktarda bulunan organik kirleticiler için kullanılan numune kaplarının camdan olması uygundur. Kapaklar ise cam veya PTFE (politetra floretilen) den yapılmış olabilir. Numune kabı seçiminde dikkat edilmesi gereken özellikler şunlardır: Kırılmaya karşı yüksek dayanıklılık, Yüksek sızdırmazlık özelliği, 9
Yeniden açılabilme kolaylığı, Yüksek sıcaklıklara dayanıklılık, Kullanışlı boyut, biçim ve kütle, Temizlenmeye ve yeniden kullanılmaya uygunluk, Temin kolaylığı ve maliyettir. Resim1: Numune şişeleri Resim2: Numune taşıma kapları Etiketlerin, kullanılan numune kabına kolayca yapışabilir nitelikte olması ve üzerine yazılacak bilgiler için yeterli büyüklükte olması gerekir. İşaret kalemlerinin, numune kabının üzerine yazı yazabilecek şekilde olması gerekir. (örneğin; asetat kalemleri gibi) 10
Özellikle analiz ettirilecek numuneleri korumak amacıyla uygun reaktif maddeler numune alma çantasında bulundurulmalıdır. 10.NUMUNELERİN SAKLANMASI Burada amaç, numuneleri laboratuara götürmek üzere saklayabilmek ya da laboratuar açısından herhangi bir bilgi kaybına uğramadan analize alınmasını sağlamaktır. Numunenin; uygun zamanda laboratuara ulaştırılmaması, uygun yerden örneğin alınmaması, uygun sıcaklıkta muhafaza edilememesi ve suyun özelliklerinden dolayı fiziksel-kimyasal değişim ya da biyo bozunma oluşabilir. Analizler, muhafaza süresi 12 saatten az olan numuneler ile yapılmalı, bu süre geçmiş ise numunelerin dolum günü ve saati rapor edilerek analiz için yeni numune alınmalıdır. 11.NUMUNE ALIM YERLERİ İçme suyu temin etmek için kullanılan yüzey sularında, numune alım yeri önemlidir. İki farklı kıyıdan alınan numune sonuçları aynı olmayacaktır. Genel kural olarak nehir suyu kalitesi tespiti için numune alımı belirlenmiş noktalardan yapılır. Bu yerler; sağ kıyı, sol kıyı, orta yüzey ve orta derin yerlerdir. Numuneler genel olarak kıyılara 1 metre uzaklıktan veya yüzeyin 50 cm altında ya da dibin 50 cm üstünden alınır. Tek numune alma işleminde su kalitesi belirleneceği zaman, uygun bir köprü üzerinden veya numune alma istasyonundan alınır. Daha küçük akarsu kolunun ana akarsu kolu kalitesi üzerindeki etkileri incelenmek istendiğinde, yan kolun karışımından hemen önce, diğeri karışma noktasından uygun uzaklıkta bulunan bir noktadan olmak üzere iki numune alınır. Atık karışmasını tespit etme ile ilgili çalışmalarda, boya kullanarak izleme tekniği veya iletkenlik ölçümleri kullanılabilir. Yavaş akan akarsularda sıcaklık ve diğer yoğunluk etkilerini gidermek için birden fazla derinlikten numune alınmalıdır. Numuneler deşarjın yapıldığı noktadan veya küçük kolun karıştığı yerden sonra akarsu genişliği boyunca iki veya daha fazla noktadan alınır. Seçilen bölgede özellik homojen değilse bu durumda numuneler birkaç noktadan alınır ve tek bir numune kabında birleştirilir; eğer homojenite gözlenirse tek nokta yeterlidir 12.SUDA MİKROBİYOLOJİK İNCELEME İÇİN NUMUNE ALMA TEKNİKLERİ 1.Çeşmelerden Su Numunesi Alınması Çeşmenin musluk başlığındaki aparatlar varsa çıkarılır ve musluk çevresi alkol ile iyice silinir ve/veya alevden geçirilir. Salgın araştırması için alınan numunelerde bu işlemler yapılmaz. Çeşmeden belirli bir süre kuvvetle su akıtılır. Salgın araştırması için alınan numunelerde bu işlem yapılmaz. 11
Numune şişesi gerekli hijyen koşullarına özen gösterilerek kapağı açılır, şişe ağzı dipten tutularak yeniden alevden geçirilir. Gerekli ise şişenin dış kısmı %70 alkol bazlı bir dezenfektanla silinir ve kuruması beklenir. şişe kapağının iç kısmına el değdirilmeden şişe doldurularak ağzı dikkatli şekilde kapatılır. 2.Kaptaj, Depo, Drenaj, Kuyu veya Sarnıçtan Su Numunesi Alınması a) Sürekli takılı bulunan pompa (tulumba) ve benzeri sisteme sahip yerlerden numune alınması: Çeşmelerden su numunesi alınması maddesindeki gibi numune alma işlemi gerçekleştirilir. ilk açılan borulu kuyularda pompalama ile numune alınacağı zaman pompalama işinde kullanılacak tulumba ve borular; litresinde en az 10 mg aktif klor bulunan klorlu su ile dezenfekte edilecektir. Yaklaşık bir saat ve devamlı bir pompalamadan sonra madde 1 deki esaslar dahilinde numune alınacaktır. b) Sürekli takılı bulunan pompa (tulumba) ve benzeri sisteme sahip olmayan yerlerden numune alınması Gerekli hijyen kurallarına uyarak ve steril ekipman kullanarak numune şişesi suya daldırılır ve numune alınır. 3.Havuzlardan( Yüzme havuzu, kaplıca havuzu vb.) Numune Alınması Havuz suyunun durgun halde olduğu ve kullanılan dezenfektanın kararlı hale geldiği yer seçilir. Hijyenik şartlara dikkat edilerek numune şişesi havuz kenarından yaklaşık 50 cm içeriden ve yüzeyin ~30 cm derine daldırılarak numune alınır. Su yüzeyindeki kontaminasyonun önüne geçmek için numune şişe baş aşağı olacak şekilde gerekli derinliğe daldırılıp numunenin alınacağı noktada ağız kısmı 45 açı ile tutularak şişe doldurulur. 4.Yüzme ve Yüzey sularından (Deniz, Göl vb.) Numune Alınması Kıyıdan suyun 1 metre derinliğe ulaştığı yere gidilerek veya botla numune alma noktasına gidilir. Hijyenik şartlara dikkat edilerek numune şişesi yüzeyin ~30 cm derine daldırılarak numune alınır. Su yüzeyindeki kontaminasyonun önüne geçmek için numune şişe başaşağı olacak şekilde gerekli derinliğe daldırılıp numunenin alınacağı noktada ağız kısmı 45 açı ile tutularak şişe doldurulur..su Numunelerinin Alımında Kullanılan şişelerin Özellikleri Tüm su çeşitleri için istenen mikrobiyolojik parametrelerde kullanılacak su şişeleri, bu amaç için üretilmiş plastik (PP,PE) veya cam numune şişeleri olmalıdır. Numune şişeleri sızdırmaz özellikte olmalıdır. Klorlanan veya klorlu olduğundan şüphe edilen tüm su çeşitleri, Sodyum tiyosülfatlı şişelere alınmalı ve Sodyum tiyosülfat oranı şişe üzerinden izlenebilmelidir. 12
Kullanılan şişelerin yeterli miktarda su numunesi alması önemlidir. Birden fazla şişe kullanılabilir. Tüm su çeşitleri için numune alımından sonra şişelerin yaklaşık 1/10 luk kısmı boş bırakılır. Kullanılacak su şişeleri ve laboratuvara gönderilecek su miktarı hakkında ilgili laboratuvar ile temasa geçilebilir. Su Numunelerinin Saklanması ve Taşınması Tüm su numuneleri alındıktan sonra güneş ışınlarından korunarak ve birbirlerine bulaş olmasını engelleyecek önlemler alınarak saklanmalıdır. Tüm su numuneleri en kısa zamanda laboratuvara ulaştırılmalıdır. Bu süre soğuk zincirde 24 saati aşamaz. içme suları, kaynak suları ve doğal mineralli sular gibi ambalajlanmış sularda yapılacak jerm (Toplam koloni) sayımları için alınan numuneler soğuk zincirde 12 saatte laboratuvara ulaştırılmalıdır. Numunelerin donmaması için uygun sayıda buz aküsü kullanılmalı ve numunelerin buz aküleri ile teması engellenmelidir. 13.SUDA KİMYASAL ANALİZ İÇİN NUMUNE ALMA A-İNSANİ AMAÇLI SULAR HAKKINDA YÖNETMELİK KAPSAMINDA; Laboratuarımızda sularda kimyasal analiz için sadece kontrol izleme yapılmaktadır. Kontrol izleme Analizi Kimyasal Analiz için: Numuneler renkli cam veya özel polietilen şişelere hava almayacak şekilde ağzı sıkıca kapatılarak (Tercihen vial kapak) alınmalıdır. Numune miktarı en az 1.5L olmalıdır. Numuneler maksimum 10 C de soğuk zincirle taşınmalıdır. B- DOĞAL MiNERALLi SULAR HAKKINDA YÖNETMELiK KAPSAMINDA; Kontrol izleme Analizi Kimyasal Analiz için: Numuneler renkli cam veya özel polietilen şişelere hava almayacak şekilde ağzı sıkıca kapatılarak (Tercihen vial kapak) alınmalıdır. Numune miktarı en az 2x1 L olmalıdır. Numuneler maksimum 100C de soğuk zincirle taşınmalıdır. C- KAPLICA SULARI HAKKINDA YÖNETMELiK KAPSAMINDA; Kontrol izleme Analizi Kimyasal Analiz için: Numuneler renkli cam veya özel polietilen şişelere hava almayacak şekilde ağzı sıkıca kapatılarak (Tercihen vial kapak) alınmalıdır. Numune miktarı en az 2x1 L olmalıdır. Numuneler maksimum 10 0 C de soğuk zincirle taşınmalıdır. 13
14. ANALİZE GÖNDERİLEN HEMODİYALİZ SULARINDAN NUMUNE ALMA KURALLARI Hemodiyaliz üniteleri bulunan Devlet Hastanelerinden ve özel diyaliz merkezlerinden Konsantre Hemodiyaliz Çözeltilerinin Dilüsyonunda Kullanılan Hemodiyaliz Su Numuneleri nin alınış şekilleri hakkında yetersiz bilgi, etiketleme ve ambalaj hataları olması, numunelerin uygun olmayan alınış şekli nedenleri ile analiz ve değerlendirmelerde birçok tereddüt ortaya çıkmakta ve usulüne uygun alınmayan numunelerde yapılan işlemler anlamsız olup, zaman, emek ve malzeme kayıplarına neden olmaktadır. Tüm ilgili kurumlar numuneleri aşağıdaki kurallara uygun şekilde almalıdır. Buna göre; 1. Su numunesi alınacak kaplar daha önce başka amaçla kullanılmamış, dar ağızlı, ağzı sıkı kapalı, kimyasal analiz için en az 1 litrelik 2 adet cam şişe, Bakteriyal Endotoksin için 2 adet özel şişesinde ve Mikrobiyolojik Analiz için 1 adet 100 cclik steril kahverenkli cam şişe olmalıdır. Bu şişeler çalkalandıktan sonra kapakları ile beraber sterilize edilmelidir. 2. Örnek alımı sırasında suyun dışarıdan kimyasal ve mikrobiyolojik kontaminasyonunu önleyecek uygun koşullar sağlanmalıdır. Sistemin Konsantre Hemodiyaliz Çözeltilerinin Dilüsyonu olan musluktan bir müddet su akıtıldıktan sonra daha önce steril edilmiş kaplar aynı su ile tekrar tekrar çalkalanmalı ve şişeye taşırılarak doldurulması ve steril kapakla kapatılmalıdır. 3. Etiketleme konusunda örnek suyun sistemin neresinden alındığı, alınış tarihi, hemodiyalizde kullanılacak suyun hangi sistemle elde edildiği (Ro, deiyonize vb.) belirtilmelidir. 4. Alınan numuneler en kısa sürede (Biyolojik Testler için gönderilecek numuneler (+2ºC...+8)ºC içinde ) analizi yapılacak laboratuvara ulaştırılmalıdır. (Hafta başı iletilmesi tercih edilir) 15. SU NUMNESİ KABUL VE RED KRİTERLERİ Su Mikrobiyolojisi Için Numune Kabul Kriterleri 1. Su mikrobiyolojisi için hazırlanan Su Numune Alma Tutanağı eksiksiz doldurulmuş olmalıdır. 2. Su şişesinin üstüne; Su Numune Alma Tutanağındaki Numune Sıra No su ve/veya numune kodunun bulunduğu etiketler ıslanmıyacak bir şeklilde yazılmalı ve yapıştırılmalıdır. 3. Kullanılan şişeler steril cam veya steril plastik (PP/PE), şeffaf olmalı veya güneş ışığını geçirmeyecek şekilde düzenlenmelidir. 4. Şişenin kapağından ve şişede herhangi bir sızdırma olmamalıdır. 5. Numuneler soğuk zincir kurallarına (5±3 0 C de) dikkat edilerek laboratuvara ulaştırılmalıdır. Eğer taşıma süresi 8 saatten fazla ise, kabın sıcaklığının 5±3 0 C de olduğunun kontrol edilmesi gerekir. Numunenin Laboratuvara getirilmesi en geç 24 saat içinde sağlanmalıdır. 14
6. Numune kesinlikle dondurulmamalıdır, güneş ışığından korunmalıdır. 7. Numuneler en az 500 ml olmalıdır. 8. Numune klorlu ise tiyosülfatlı steril şişelere numune alınmalıdır. 9. Numuneler hafta içi en geç 16:00 de kabul edilecek 16:00 dan sonra numune teslim alınmayacaktır. Acil ve özel durumlar dışında Cuma günleri numune kabul edilmeyecektir. 10. Kargo ile gelen numuneler kabul edilmez. Red Kriterleri 1. Su Numune Alma Tutanağının eksik doldurulması 2. Su Numune Alma Tutanağının dışında bir tutanakla getirilen su numuneleri 3. Su Numune Alma Tutanağında belirtilen numunenin sıra nosu ile getirilen su numune şişesindeki numaranın uygun eşleşmemesi, 4. Getirilen su numune şişesindeki numaranın silinmiş olması yada okunamaması durumunda 5. Analiz ücretinin eksik veya yatırılmamış olması, 6. Uygun taşıma koşullarına uyulmaması (Soğuk zincir, dondurulmuş su numunesi, kırık, çatlak şişe vb.) 7. Uygun miktarlarda ve kapta getirilmeyen su numuneleri 8. Alınmasının üzerinden 24 saatten fazla süre geçen numuneler analiz için uygun değildir ve laboratuvara kabul edilmezler. 9. Dışı kirli ve kontamine şişelerle getirilen su numuneleri 10. Emniyet bandları açılmadan doldurulan numune şişeleri 11. Hafta içi saat 16:00 dan sonra gelen su numuneleri ve Acil ve özel durumlar (salgınlar, zehirlenmeler vb.) dışında Cuma günleri getirilen numuneler red edilecektir. Su kimyası numune kabul kriterleri 1. Su kimyası için hazırlanan İçme-Kullanma Suyu Numune Alma Tutanağı eksiksiz doldurulmuş olmalıdır. 2. Su şişesinin üstüne; Su Numune Alma Tutanağındaki Numune Sıra No su ve/veya numune kodunun bulunduğu etiketler ıslanmıyacak bir şeklilde yazılmalı ve yapıştırılmalıdır. 3. Kullanılan şişeler cam veya plastik (PP/PE), şeffaf,temiz, mümkünse tabanı düz ve yıpranmamış olmalıdır. 4. Şişenin kapağından ve şişede herhangi bir sızdırma olmamalıdır. 5. Numuneler en az 1500 ml şişe içerisinde olmalıdır. 6. Hafta içi saat 16:00 dan sonra gelen su numuneleri ve Acil ve özel durumlar (salgınlar, zehirlenmeler vb.) dışında Cuma günleri getirilen numuneler red edilecektir. 15
Red Kriterleri 1. Su Numune Alma Tutanağının eksik doldurulması 2. Su Numune Alma Tutanağının dışında bir tutanakla getirilen su numuneleri 3. Su Numune Alma Tutanağında belirtilen numunenin sıra nosu ile getirilen su numune şişesindeki numaranın uygun eşleşmemesi, 4. Getirilen su numune şişesindeki numaranın silinmiş olması yada okunamaması durumunda 5. Analiz ücretinin eksik veya yatırılmamış olması, 6. Kirli sızdıran ve yıpranmış Içinde kola,meyve suyu, soda vb asitli ya/yada aromalı içecek bulunan şişelerle getirilen numuneler 7. Emniyet bandları açılmadan doldurulan numune şişeleri 8. Eksik yada fazla miktarda getirilen numuneler 9. Hafta içi saat 16:00 dan sonra gelen su numuneleri ve Acil ve özel durumlar dışında Cuma günleri getirilen numuneler red edilecektir. 10. Kargo ile gelen numuneler kabul edilmez. SU NUMUNESİ ALMA RESİMLİ ANLATIM Şekil-1 Musluk veya pompa çıkışından numune alma A. Musluğu temizleyin Musluğun ağzından suyun saçılmasına neden olabilecek eklentileri çıkartın. Temiz bir bez kullanarak musluğun ağzındaki pislikleri temizleyin. B. Musluğu açın 16
bekleyin. Musluğu sonuna kadar açın ve suyun 3-5 dakika akmasını C. Musluğu sterilize edin Bir çakmak, gazlı bir ocak veya alkol emdirilmiş ve yakılmış bir pamuk tamponla yakarak musluğu bir dakika süreyle sterilize edin. D. Numune almadan önce musluğu açın Musluğu dikkatle açın ve 3-5 dakika suyun ortalama bir hızla akmasını bekleyin. Bir kez ayarladıktan sonra musluğu tekrar ayarlamayın. 17
E. Sterilize edilmiş şişeyi açın Bir şişe alın ve kapağını dikkatle açın veya tıpasını çıkartın F.Şişeyi doldurun Kapağını ve koruyucu başlığı aşağı doğru tutarak (numuneyi kirletebilecek toz girişini önlemek için), şişeyi hemen akan suyun altına tutun ve doldurun. hava dolu küçük bir hacim bırakılmalıdır. Analiz öncesinde çalkalamayı kolaylaştırmak için, şişede 18
G. Şişenin tapasını veya kapağını kapatın Tıpayı yerleştirin veya kapağı kapatın ve kahverengi kâğıttan koruyucu başlığı ipiyle yerine yerleştirin Şekil-2 Kuyu ve Benzeri Yerlerden numune Alma A. Şişeyi hazırlayın Bir parça ip kullanarak temiz bir ağırlığı numune alınacak şişeye bağlayın. Spiral kavrama; Yarım kavrama; Taş 19
B. Şişeyi ipe bağlayın ve şişeye bağlayın. 20 metre uzunluğunda, bir sopanın etrafına dolanmış, temiz bir ip alın C. Şişeyi aşağı indirin Ağırlık bağlanmış şişeyi ipi yavaş yavaş açarak kuyuya indirin. Şişenin kuyu duvarlarına değmesine izin vermeyin. D. Şişeyi doldurun Şişeyi tümüyle suyun içine batırın ve kuyunun dibine vurmadan veya herhangi bir tortu kaldırmadan yüzeyin iyice altına indirin. 20
E. Şişeyi yukarı çekin Şişenin dolduğuna kanaat getirdikten sonra, ipi tekrar sopaya sararak şişeyi yukarı çekin. Şişe tamamen dolmuşsa, hava dolu bir hacim açmak için birazını dökün. Daha önce anlatıldığı biçimde şişenin tıpasını veya kapağını kapatın. KAYNAKLAR: 1. Millî Eğitim Bakanlığı Çevre Sağlığı İçme Ve Kullanma Suyundan Numune Alma 850ck0010 Ankara, 2011 isimli eğitim materyali 2. Çevre Sağlığı Denetimi ve Denetçileri Hakkında Yönetmelik, 2002 http://www.saglik.gov.tr/ss/mevzuatgoster.aspx, 29.02.2008 3. Çevre Sağlığı Memurları Yönetmeliği, 3017 Sayılı Kanunun 32. Maddesi Gereğince Çıkarılan 14.06.1965 Tarihli ve 12075 Sayılı Resmi Gazete, 4. Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği, 2004. http://www.cevreorman.gov.tr/yasa/y/25687.doc ( 29.02.2008) 5. İnsani Tüketim Amaçlı Sular Hakkında Yönetmelik. ( R.G. Tarihi:17.02.2005, R.G.Sayısı:257309), http://www.saglik.gov.tr/tr/belgegoster.aspx?f6e10f8892433cffaaf6aa849816b2ef6697 4C3824B6070a 21