HEDEFLER İÇİNDEKİLER İŞ ORGANİZASYONUNDA ERGONOMİ İş Organizasyonunda Ergonomi İş İstasyonu Tasarımında Ergonominin Metodolojisi ERGONOMİ Dr. Ercüment N. DİZDAR Bu üniteyi çalıştıktan sonra; İş organizasyonunda, planlamada, iyileştirmede, iletişimde, bilgilendirmede, yerleştirmede, itina ve ihtimamda, ölçme ve değerlendirmede ergonomik yaklaşımları anlayabilecek, Ergonomik iş istasyonu tasarımının adımları hakkında bilgi sahibi olabileceksiniz. ÜNİTE 14
GİRİŞ Ergonomi; aynı zamanda iş organizasyonu ve tasarımını değiştirecek yöntem bilimidir. Çalışanla işi arasında iyi bir uyum sağlayarak, insanın çalışırken zorlanmadan dolayı yıpranmasını önleyerek iş verimini artırır. Çalışanla işi arasında arzu edilen uyumu sağlayarak, çalışanın yeteneklerini en iyi şekilde kullanabileceği işe yönlendirilmesini hedefler. Bütün bunlardan dolayı iş organizasyonu ergonomik açıdan oldukça önemlidir. Bu ünitede, ergonomi biliminin iş yerlerindeki verimliliği artırmaya yönelik bir takım ipuçları verilmeye çalışılmıştır. İŞ ORGANİZASYONUNDA ERGONOMİ Çalışanların Planlamaya Katılımı Çalışanların verilecek kararlarda payı bulunmalıdır. Çalışanlar organizasyona dâhil edilirse daha büyük keyif alırlar. Firmanızda yapılan işi geliştirmenin birçok yolu vardır. Bu işi yapan insanlar bu gelişmeleri daha iyi bilirler. Planlama aşamasından insanları bu sürece dâhil etmek, başkaları tarafından farkına varılmayacak bu faydalı gelişmeleri açığa çıkartır. İnsanlara işin nasıl yapılması hususunda karar hakkı tanınmazsa monoton ve tekrarlamalı işler çok daha zor icra edilir. Birlikte planlama bu durumu geliştirir. Çalışma Saatlerini Düzenleme Çalışma saatleri ayarlamaları aynı uzunluktaki çalışma saatlerinde dahi değişiklik gösterebilir. Farklılık gösterebilecek çeşitli ayarlamalar mevcuttur. Başlama ve bitirme zamanları; dinlenme molaları; vardiya saatlerinde günlük değişiklikler; esnek saat sistemleri vb. daha iyi seçenekler bulmaya çalışmak çoğu zaman gereklidir. Şekil 14.1. Çalışma saatlerinin ayarlanmasında işçilerle istişare edilmelidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2
Çalışma saatlerini düzenlerken işçilere danışmak en iyi yoldur. Yeni çalışma saatleri tüm işçileri etkiler. Farklı işçilerin görüşleri olabilir, her birinin görüşü saygıyla değerlendirilmelidir. İşteki Problemlerin Çözümü İşçiler günlük tecrübelerine dayanarak iş hayatında yaşadıkları sorunların kaynaklarını ve onları özümlemede faydalı olacak ipuçlarını bilirler. Çoğu iş problemleri basit ve az masraflı çözümlerle halledilebilir. Çalışanların problem çözümüne katkı sağlamaları önemlidir. Şekil 14.2. Problem çözümünde çalışanların fikirleri alınmalıdır. Pratik çözümlere ulaşmada grup istişaresi (görüş alış verişi) en iyi yoldur. İş problemlerinin çözümü çoğu zaman çalışma metotlarında ve vazifelerinde değişiklikler yapmak anlamına gelir. Bu değişikliklerin planlamasına katılan işçiler değişiklikleri daha kolay kabullenirler. Daha Güvenli ve Verimli Çalışma İşçiler değişikliğine katıldıkları yeni bir durumda çok daha iyi performans gösterirler. Üretim problemlerinin çözümünde veya iş yeri koşullarının iyileştirilmesinde işçilerin tecrübeleri ve bilgisi yardımcı olabilir. Birçok prosedür, vazife ve işler aynı şekilde yapılmaktadır çünkü her zaman o şekilde yapıla gelmişlerdir. Firmanın hedeflerine az masrafla ulaşmanın daha iyi yolları olabilir. Bu yollar mevcut durumu iyi bilen işçiler tarafından daha etkili biçimde tespit edilebilir. İyileştirmede ve Verimliliği Arttırma Verimliliğin arttırılması ve iş yerinin iyileştirilmesi, işin yapıldığı metottaki değişiklikler sayesinde gerçekleşir. Bu da geliştirme sürecinin planlama ve uygulama aşamalarına işçilerin dâhil edilmesi ile en etkili şekilde yapılabilir. Firmanın somut gelişmelere olan taahhüdünü göstermek önemlidir. Bu taahhüt işçilerini geliştirmelere katkıda bulunmaları durumunda işçiler ödüllendirilerek gösterilebilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3
Çalışmalarının Sonuçları Hakkında Bilgilendirilme İnsanlar, diğerlerinin kendi çalışması hakkında ne hissettiklerini ve düşündüklerini tam olarak bilirlerse eksiklerini öğrenir ve kendileri geliştirirler. İnsanlara çalışmalarının gelişmeye ihtiyaç duyup duymadıklarını söyleyiniz, böylece kendilerinden ne beklendiğini bilmelerini sağlayabilirsiniz. Ayrıca insanlara iyi yaptıkları zaman bunu söyleyiniz. Bu şekilde, daha iyi iletişim kurabilir ve verimliliği arttırabilirsiniz. İşçiler genellikle birbirlerinden habersizdir ve işlerini yaptıktan sonra olan bitenleri öğrenme şansları yoktur. İyileştirme İmkânları Sağlama İşçilerin planlama ve verim aşamalarında sorumluluk aldıkları işler en ilginç ve üretken işlerdir. Sorumluluk bilincinin olduğu işler, iş tatminini artırır. Çalışanlara iyileştirme imkânlarına katılımı sağlanmalıdır. Şekil 14.3. Organizasyonların gelişiminde işçilerin görüş ve düşünceleri alınmalıdır. Gerçek sorumlulukların olmadığı işler sadece sıkıcı değildir aynı zamanda devamlı kontrol gerektirir. Bu yüzden bu işler hem firma için hem işçiler için külfetli hâle gelir. İşimizin bir kıymeti olduğunu ve yeteneklerimizin geliştirebileceğini hissetmemiz gerekir. Bu uğurda, sorumluluk sahibi olmaları için işçileri eğitmek oldukça önemlidir. İş Yerinde Kolay İletişim İnsanlar, diğer insanların nasıl yaptıklarını veya düşündüklerini ve diğerleri ile nasıl işbirliği içerisinde olacaklarını bilirlerse meslekler çok daha iyi icra edilir. Zayıf iletişim genellikle işte gecikmeye veya düşük ürün kalitesine ve hatta hatalara ve kazalara neden olur. İnsanlar verilen görevlerini yaparken meşguldürler ve diğerlerinden ayrı olma eğilimindedirler. Bu yüzden, somut imkânlar oluşturulmalı ve işçiler arasında iletişimi sağlamak ve birbirlerinin işlerine yardımcı olmak için günlük işlere dâhil edilmelidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4
Yeni İmkânlar Sağlanmalı Yeni teknolojilerin kullanılmasıyla çalışma yöntemleri çok hızlı değişmektedir. İşçileri yeni maharetler kazanmaları için eğiterek, daha üretken ve güvenli yeni çalışma sistemleri oluşturmak kolaylaşmaktadır. Yetenekler, eğitimle ve kullanıldıkça ortaya çıkacaktır. Şekil 14.4. Maharet ve yetenekler eğitimle ortaya çıkacaktır. Yeni maharetler kazanarak işçiler çok farklı işlerde çalışabilirler. Bu büyük ölçüde çalışma rotasyonunun oluşturulmasına ve ekstra işçiler aramadan eksik işçilerin yerlerini doldurulmasına yardımcı olur. Birden çok işte çalışabilecek işçiler verimliliği arttıracak ve danışmanlık masraflarını azaltacak ve grup çalışmasının tesis edilmesini kolaylaştıracaktır. Ortaklaşa Çalışacak Grupları Oluşturulma Günümüzde, çoğu firma işleri bireyler yerine gruplara vermeyi faydalı bulmaktadır. Çünkü, daha az gereksiz iz ve hata ile çalışma grupları oldukça üretkendir. Grup çalışması sistemi kullanıldığında grupları görevlendirmek bireyleri görevlendirmekten çok daha kolay olmaktadır ve daha az zaman almaktadır. Sonuç olarak da daha az danışmanlık hizmeti gerekmekte ve iş daha sorunsuz ilerlemektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5
Şekil 14.5. Birtakım işler, uygulama sonuçlarından sorumlu olacak gruplara verilmelidir. Çalışma gruplarında, işçiler iletişim ve birden fazla maharet kazanmak için daha iyi olanaklara sahip olmaktadırlar. Çalışma gruplarında, işçiler sorunların üstesinden gelmede daha çok birbirlerine yardım etmekte ve verimlilik, kalite ve disiplinden ortaklaşa sorumlu olmaktadırlar. Bu güzel bir iş ortamının oluşturulmasına yardımcı olur. İstenmeyen İşleri Verimliliği Arttırabilme Çalışılmak istenmeyen işlerin yapılabirliliği teşvik edilmelidir. Her firmada, özellikle zor olan ve bu yüzden işçilerce sevilmeyen sorunlu işlemler vardır. Bu sorunları iyileştirmek için özel çaba gerekir. Bu zamana kadar, mesleki özelliklerin teknik ve ekonomik gereklilikler sonucu belirlendiği düşünülmekteydi. Ancak, günümüzde güncel teknolojiler ve gelişmiş çalışma organizasyonları kullanarak daha iyi işler tasarlamak mümkündür. Zor ve monoton işleri yenilgiye uğratmanın birçok yolu vardır. Zor işleri iyileştirerek, görev dağıtımı, işçileri rotasyona tabi tutmak ve etkili üretim planları yapmak kolaylaşır. İşi İlginç ve Çeşitli Kılmak İçin Vazifeleri Birleştirme Aynı monoton vazifelerin tekrarlanması ve çeşit eksikliği sıkıntıya ve yorgunluğa neden olur. Bu da düşük verimlilik ve olumsuz iş tutumu demektir. Görevlerde sık sık değişiklik yapmak gereklidir. Şekil 14.6. Fiziksel ve mental iş kombinasyonu yorgunluğu azaltır. Monotonluk dikkatin dağılmasına yol açabilir. Bu da düşük kaliteli işe ve kazalara, kolayca neden olabilir. Monotonluk işçileri dikkatli ve üretken kılmak için bertaraf edilmelidir. Birçok görevi yerine getirmek işçilere birden çok yetenek Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6
kazandırır. Birden çok mahareti olan işçiler çok daha üretkendirler ve firmanın iş akışını daha iyi düzenlemesine katkıda bulunurlar. İstasyonlar Arasına Küçük Stoklar Yerleştirme Bitmemiş ürünlerden küçük bir miktarın her istasyonun önünde veya arkasında bulunması (tampon stok) diğer işlenecek ürünü beklerken harcanan zamanı ortadan kaldırır. Diğer işçi veya makine de beklemek zorunda kalmayacağı için zaman baskısını da ortadan kaldırmaya yardımcı olur. Süre baskısı olmadan, işçinin kendi hızına göre çalışması işte esneklik sağlar. Bu ayrıca bağımsız olma, eşit davranılma ve iyi organize olmuş hissi verir. Bu uzun vadede verimlilik artışı sağlayabilir. Tampon stok sistemi makine- hızlı görevler ve taşıma bandı gibi sitemlerin daha esnek çalışma modelleri ile değiştirilmesini öngören modern anlayışın da bir parçasıdır. Görsel Yorgunluğu Azaltmak Fiziksel ya da mental tüm işlerde sık sık mola verilmelidir. Bir görsel görüntü birimi (GGB) ile çalışmak sabit bir duruş gerektirir ve gözleri yorar. Ağrı ve rahatsızlık, ayarlanabilir masa ve sandalyeye ek olarak GGB ile yapılan işleri diğer görevlerle birleştirerek giderilebilir. Görevlerdeki çeşitlilik iş tatminini arttırır, rahatlık ve yüksek üretkenlik sağlar. Uzun süre GGE çalışmaları genellikle basit işlerin sadece bir tekrarından ibarettir (veri girişi gibi). Bu basit işleri daha karmaşık ve GGB gerektirmeyen işlerle birleştirmek fiziksel görsel ve ruhsal talepleri karşılayacak çeşitliliği sağlayabilir bu da GGB den kaynaklanan ortak sorunları hafifletir. Uzun Süreli İşlerde Kısa ve Sık Molalar GGB gerektiren işler işçiyi belli bir oturuşta tutar ve gözleri rahatsız eder. Dinlenme molaları yorgunluğun başlamasını önleyerek performansın sürdürülebilmesine yardımcı olur. Uzun süreli GGB işleri hataları arttırır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7
Şekil 14.7. Görsel yorgunluğu olanların görme yeteneğine dikkat edilmelidir. Kısa dinlenme molaları dikkatin ve konsantrasyonun tekrar toplanmasını sağlayarak iş kalitesini arttırır. Belirli aralıklarla (diyelim ki, her saat) kısa molalar vermek aşırı yorgunluktan sonra verilen uzun molalardan çok daha faydalıdır. Vazife Dağılımında Yetenekler ve Tercihler İşçiler birbirlerinden farklıdır. Yetenekleri ve güçlü yanlarının yanı sıra tercihleri de farklıdır. Bazı işçiler aşırı zorlanırken diğerlerine iş hafif gelebilir. Bu farklı yapıdaki işçilere uygun işleri bulmak devamlı planlama ve inceleme gerektirir. İyi incelenmeden dağıtılan görevler birçok fırsatın kaçmasına ve fazladan masrafa yol açar. Görev dağılımında yeteneklere dikkat edilmelidir. Şekil 14.8. Görevlendirmelerde sadece yetenekler değil tercihleri de dikkate alınmalıdır. Dikkatli görevlendirme birçok fayda sağlar. İşçilerin tercihleri kapasiteleri ve yetenekleri kadar önemlidir. Bunları, işçiler motive etmek ve yaptıkları işten sorumlu olduklarını hissetmelerine yardımcı olmak için dikkate alınız. Engelli İşçilere Yeterli Tesisler Engelli işçilere ihtiyaçları karşılanacak şekilde yeterli destek sağlanırsa, daha güvenli ve verimli çalışabilirler. Engelli işçilerin ihtiyaçları kişiden kişiye değişir. Bazı ihtiyaçlar malzeme ve görevler kullanıma uygun hâle getirilerek karşılanabilirken bir kısmı da özel dikkat gösterilerek çözümlenebilir. Bu ihtiyaçları karşılamanın en Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8
iyi yolu, iş yerinin nasıl iyileştirileceği ve önceliklerinin görüşüleceği tartışma gruplarıdır (Şekil 65). Hamile Bayanlara İtina Şekil 14.9. Engellilere uygun düzenlemeler yapılmalıdır. İş koşullarından dolayı hamile bayanların ve doğmamış bebeklerinin riske atılmaması gerekir. Bayanlar aktif olarak birçok meslek grubunda yer aldıkları için, onların güvenliğine ve sağlığına ehemmiyet göstermek gereklidir. Doğumun son aşamalarına doğru hamile bayanların fiziksel, biyolojik ve ruhsal durumları özel ihtimam ister. Bu yüzden özellikle gece vardiyası gibi fiziksel çaba gerektiren yorucu işlerden hamile bayanlar uzak tutulmalıdır. Anne adaylarına ihtimam ve büyüklerimize saygı ihmal edilmemelidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9
Şekil 10. Bayanlara, özellikle bebek bekleyen anne adaylarına itinalı davranılmalıdır. Yaşlılara İhtimam Yaşlı işçiler, bilgileri ve tecrübeleri çok olmasına rağmen fiziksel çaba ve hız gerektiren işlere uyum sağlamada zorluk çekebilirler. İşi yaşlı işçilere uygun hâle getirmek emniyeti ve iş akışını geliştirecektir. Yaşlı işçiler loş ışık altında sunulan veya küçük karakterle yazılan levhaları ve talimatları okurken genellikle güçlük çekerler. Onların kolayca görebilmeleri için itina gösterilmelidir. Yeni teknoloji, işleri yaşlı işçiler için kolaylaştırsa da ona uyum sağlamalarını güçleştirebilir. Yaşlı işçiler oldukça tecrübeli olsalar da, yeni teknolojiler konusunda gençler gibi eğitilmelidirler. Şekil 14.11. Yaşı ilerlemiş işçilere ihtimam gösterilmelidir. Acil Durum Planlamaları Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10
Acil durum planlamaları kâğıt üzerinde bırakılmamalıdır. Bir acil durumla her an karşılaşılabilir. Buna hazırlıklı olabilmek için, ilgililerin böyle bir durum karşısında ne yapacaklarını bilmeleri gerekir. Acil durum planları her firma için şarttır. İyi tasarlanmış acil durum planları potansiyel bir acil durumun kötü sonuçlarını azaltır ve aynı zamanda ciddi bir kazanın oluşumunu engeller. Şekil 14.12. Acil durum planlamaları işçilerin katılımıyla yapılmalıdır. Acil durumlarda yapılacak davranışların öncelikleri vardır. Ani bir acil durum karşısında bu öncelikleri saptamak kolay değildir. İnsanlar önceden bilgilendirilmeli ve acil durumlarda bu önceliklere riayet konusunda eğitilmelidirler. Öğrenme Ve Paylaşma Firmanızda veya diğer firmalarda birçok yenilik örnekleri vardır. Bunlar, benzer yerel şartlarda mümkün olan yenilikleri temsil etmektedir. İş yerindeki birçok farklı sorun, bir anda çözülmez. Aşama aşama gelişmeler şarttır. Şekil 14.13. Çalışanlara uzmanlar ve meslektaşlarca eğitim verilmelidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11
Gelişmelerden sağlanan kazançların kolayca görülebileceği yerel örnekler iyi bir rehberdir. Yerel güzel örneklere bakarak öğrenebilir ve yerel malzemeleri ve yetenekleri kullanarak nasıl gelişme kaydedeceğimizi planlamış oluruz. İŞ İSTASYONU TASARIMINDA ERGONOMİ METODOLOJİSİ İnsanın, bir insan-makine üretim sistemi içinde sadece hacimsel olarak yerleşimi yeterli değildir. Aynı zamanda çalışan insan, iş yerinde değişik işleri yerine getirebilmesi için kolayca hareket edebilmelidir. Ergonomi, iş istasyonu tasarımında olmazsa olmazdır. Hareket hâlindeki insanın belirli organları ile iş yapabilmesi için, belirli fonksiyonel bir hacme ihtiyacı vardır. Kullanılan makinelerin denetim organları da bu hacim içinde bulundurulmalıdır. İnsan etrafındaki bu hacimde makine denetim organlarının yerleşimi diğer bir ifadeyle, konumları, uzaklıkları, kuvvet gereksinimi ve kullanım frekansları insanın antropometrik özelliklerinden yararlanılarak saptanır. İş yeri çalışma alanının planlanmasında esas alınması gereken iki temel kural vardır. Bunlar: Değişiklik yapılmayan (uzun süre devam eden) hiçbir çalışma pozisyonu iyi değildir. Hiçbir kişi bir diğerine benzemez. Bu nedenle her iş onu kullanacak kişiye adapte edilmek zorundadır. Endüstride genelde iş istasyonu tasarım faaliyetleri maalesef keyfî olarak yürütülür ve çalışanın antropometrik özellikleri tahmin edilerek iş yerinin boyutlandırılmasına gidilir. Çalışanlara değil, çalışanlarla eğitim anlayışı geliştirilmelidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12
Şekil 14.14. İş istasyonları, çalışanların antropometrik karaktesitiklerine uygun tasarlanmalıdır. Bu durum, kullanışlı dizayn parametrelerinin diğer bir değişle çalışanlara özgü boyutların göz ardı edilmesi sonucu verimlilik kaybına, operatörün mental ve fiziksel açıdan zorlanmasına sebebiyet verir. Klasik iş istasyonu dizaynı yapılırken, genellikle sadece ekipmanın performansı arttırılmaya çalışılır. Maalesef operatörün yetenekleriyle işin gerekleri arasındaki ilişki göz önüne alınmaz ya da arka plana atılır. Bu nedenle birçok iş istasyonu dizaynı işçi verimliliği kaybı ve iş yerindeki gereksiz yaralanmalara neden olur. İş istasyonu tasarımının tüm adımların teker teker atılmalıdır. Aslında tasarım, ergonomik ilkeler tarafından belirlenen operatörün biyolojik ihtiyaçlarıyla iş istasyonunun fiziksel istekleri, işlevi ve kullanım sıklığı arasında uyuşma sağlamaktır. Bunu başarmak için ise öncelikle antropometrinin ve makine yerleşiminin postür, görme, açıklık ve vücudun bölümlerini ilgilendiren makine parçalarının karşılıklı etkileri dikkate alınmalıdır. Günümüzün modern iş istasyonları hafif ama tekrarlı iş tipiyle tanımlanmaktadır. Ancak ergonomik araştırmalar sayesinde yıllardır birçok teoriler, yöntemler, metotlar ve ilgili veriler üretilmiştir. Bu konuda Corlett in (1995) geniş kapsamlı çalışması iş tasarımının yanı sıra iş yeri düzenlemesini de içermektedir. Bu çalışma, operatör postürünün doğruluğunun önemini vurgulamaktadır ki bu onun fiziksel etkinliğini direkt olarak etkilemektedir. Zira kas-iskelet sistemindeki CTD-Birikimli Travma Hastalıkları gibi birçok ağrılı sorun çalışma postürüyle ilişkilidir. Ergonomik iş istasyonu tasarımının amacı, iş yeri ölçülerinin insan vücut ölçülerine uyumunu sağlamaktır. Antropometrik bulgulara uygun Ergonomik İş İstasyonu Tasarımının amacı, çalışan üzerindeki stresin ve zararlı postürün minimizasyonudur. Ancak tasarımda ergonomik tavsiyelerin kullanılmasındaki en büyük engel insanın yapısındaki ve kapasitesindeki çeşitliliktir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13
İnsanların yapıları ve dayanılırlıkları birbirlerinden çok farklıdır. Bu sebeple yapılan bir dizayn tüm insanlar için uygun olamaz. Bu bireysel farklılıkların uyumu ancak ayarlanabilir iş yerleri ve ekipman parçaları ile sağlanmaktadır. Ayrıca birçok çalışma yeri birden fazla antropometrik özelliğe dikkat etmeyi gerektirmektedir. Fiziksel boyut sorunlarına yaklaşımda, tüm çalışanların ve her tip insanın kullanımının söz konusu olduğu yer ve düzeneklerin de bulunacağına dikkat edilmelidir. Mesela, makinelerin yükseklikleri uzun insanlara göre ayarlanmalı, ancak üzerindeki kontrol elemanlarının operatöre uzaklığı tasarlanırken, istatistiksel bulguların % 1-5 i gibi (alt sınırdaki) dağılım değerleri dikkate alınmalıdır. Diğer bir deyişle makine ve tezgahların yükseklikleri uzun boylu insanlara, kontrol elemanlarının konumları ise kısa boylu insanların erişebileceği mesafelere göre tasarlanır. Ergonominin ön gördüğü iş istasyonlarında tüm boyutlar antropometrik veriler dahilinde tasarlanır. Bu tür antropometrik veriler altında gerçekleştirilecek iş istasyonu tasarımlarında uyulacak sistematik adımlar ve dikkat edilmesi gereken temel faktörler metodolojik olarak aşağıdaki gibi sıralanır: Birinci Adım Öncelikle, önemli işlerin sırası, uygun alanlar, ekipman ve aletler belirlenmelidir. Daha sonra işin metodu iş istasyonun dizaynı üzerinde oluşturulmadan önce kurulmalıdır. Görev performansı, ekipman, iş postürü ve çevre ile ilgili verilerin direkt gözlem, video kaydı veya tecrübeli personel ve sistemin kullanıcıları tarafından elde edilir. Bu tür araştırmaların amaçları belgelenmeli veya kaydedilmelidir. Yeni iş istasyonunun tasarımında da benzer istasyonlardan bilgiler edinilebilir. İş istasyonunu tekrar dizayn etmeden önce, ekipmanların veya sistemin çalışan üzerindeki rahatlık, güvenlik, sağlık ve kullanım etkilerini belirlemeye yönelik bir anket yapmak daha da uygundur. Bu konuda Corlett ve Bishop (1976), vücudun çeşitli bölgelerindeki rahat/rahatsız edici postürleri ölçmek için öznel bir değerlendirme anketi hazırlanmıştır. Konu başlıkları itibarıyla şöyle verilebilir: Operatör tarafından çeşitli ekipman/sistem ve çevre faktörleri (gürültü, sıcaklık, aydınlatma ve iş alanı) tasarımının değerlendirilmesi İşin operatör üzerinde neden olduğu fiziksel, zihinsel ve görsel yorgunluk derecelerinin değerlendirilmesi Gün boyunca belirgin anatomik bölgelerdeki postürel rahatsızlıklardaki değişmelerin değerlendirilmesi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14
İkinci Adım İlgili populasyon belirlenerek ilgili antropometrik ölçüler ve uygun istatistiki veriler sağlanır. Antropometrik veriler kullanılmadan istasyon tasarımı yapılamaz. Cinsiyet ve yaş gibi temel faktörlere dayanarak uygun kullanıcı populasyonu belirlenir. Populasyonun gerekli antropometrik ölçüleri ya populasyonun kendisinde sağlanır ya da benzer kullanıcı populasyonda yapılmış antropometrik araştırmalardan temin edilir. Ancak tip bu hazır ölçüler, dimdik postürdeki çıplak kişilerden alınmıştır. Bunların popülasyona uygun hâle getirilmesi için, giysi, ayakkabı ve iş esnasındaki normal duruşlar dikkate alınarak düzeltilmelidir. Üçüncü Adım Düzenlemelere öncelikle iş istasyonundaki dikey düzlemler dahilinde gitmek gerekir. Diğer bir deyişle istasyondaki çalışma yüksekliğine ilişkin sınırlar antropometrik ölçüler ile belirlenmelidir. Bunların bilinmesi ve hesap edilmesinde ise birtakım toleranslar gündemdedir. Bu kapsamda, çalışma yerlerini ayarlanabilir yapmak, insan ile iş arasındaki uygun uyumu sağlamaktır. Bu anlamda yapılan işin türüne dayanarak iş yüksekliği düzenlenmesi oturarak çalışan operatör için ayarlanabilir sandalye ya da ayak desteği, ayakta çalışan operatör için ise ayarlanabilir çalışma yüzeyi veya platform düzenlemesi türündeki düzenlemeler söz konusudur. Şekil 14.15. Ayarlanabilir sandalye kullanım, uyumu artırır. Uygun çalışma yeri yüksekliğinin ayarlanmasında iki farklı yaklaşım tavsiye edilebilir: Statik, dinamik ve kuvvetsel antropometriye dikkat etmek gerekir. Dirsek yüksekliğinin sabit olduğu durumlarda, çalışma yüzeyi yüksekliğinin farklı yüksekliklerde kurularak uygun tasarımın uygulanması Çalışma yüzeyinin sabit olduğu durumlarda, operatörün dirsek yüksekliğine göre çalışanın konumunu değiştirecek ayarlanabilir sandalye ya da platform uygulamaları ya da uzanma için aletlerin kullanılmasına gidilmesi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15
Dördüncü Adım İş istasyonlarında yatay düzlemde yapılan dizayn faaliyetleri kapsamında, el aletleri, kutular ve kontrol ekipmanları kullanım sıklıklarına ve önem derecelerine göre normal uzanma alanı içerisine yerleştirilir veya yeterli gelmezse maksimum uzanma alanı içerisine tanzim edilir. Bu aşamada, kullanımı için belli bir kuvvet gerektiren kontrol ekipmanları kullanıcı için en avantajlı bir şekilde dizayn edilir. Yani güç gerektiren kontrol aletlerinin yerleştirilmesinde, iş alanındaki insan güç profili göz önünde bulundurulmalıdır. Zira sakınılması gereken uç uzanmalar bedenin incinmesine neden olmaktadır. El aletleri ve kutulardan sık kullanılanları normal uzanma alanı içerisine yerleştirilir. Bu nesneler bazen normal uzanma alanı dışında da kullanılır, ancak en azından maksimum uzanma alanı içerisine bulundurulmalıdır. Beşinci Adım İş istasyonu dizaynında, serbest hareketlerde elin bel hizasında olması ve rahat postürleri sergilemesine imkân tanınmalıdır. Bunun için bel seviyesinde dirsek hareketleri için uygun yer ve açıklık sağlanır. Ayrıca geniş (% 95) operatörlerin iş istasyonuna rahat giriş ve çıkışı için uygun yanal açıklık unutulmamalıdır. Altıncı Adım Gösterge ve ekran gibi görsel ekipman görüntülerinin normal bakış açısı içerisinde, baş veya göz hareketlerini rahatsız etmeyecek konumlarda yerleştirilmesi gerekir. Bu konuda özellikle normal göz hareketi ile görsel ekipman yükseklik (devamlı bakışta 15-40 derece aşağıya) ve yanal bakış (sağlı-sollu toplam 30 derece) açılarının uyumuna dikkat edilmelidir. Yedinci Adım Dizayn, operatörlerin diğer birim veya çalışanlardan edineceği malzeme ve bilgi akış ihtiyaçları göz önüne alınarak yürütülmelidir. Sekizinci Adım Organizasyonda geri bildirimler çok değerli verilerdir. Uygulamaya geçilmeden önce iş istasyonunun ölçekli yerleşim planını çizilerek ve operatör tarafından kullanılan bileşenlerin yerleşimi kontrol edilmelidir. Bileşenlerin tek başına fiziksel ebatlarını göz önünde bulundurmak yararlıdır, ancak uygun alan içindeki tüm bileşenlerin (yerlerinin) kontrolü, tasarlanan iş istasyonunun ölçeklendirilmesi ile yapılır. Bileşenlerin optimum Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16
yerinin belirlenmesi veya uzlaştırılması için, kullanım sıklığı, işlev ve kullanım sırası kriterleri kullanılmalıdır. Dokuzuncu Adım Geri bildirim iş istasyonunun tasarım sorunlarından haberdar olmayı arttıracaktır. Tasarlanan iş istasyonu ara kesitinin optimizasyonunda, operatör ve diğer kullanıcı gruplarından, dizayn için gerekli ekipmanların temin edildiği fabrikalardan, ergonomistlerden, sağlık ve güvenlik ile ilgili kuruluşlardan geri besleme bilgilerinin sürekli eldesi ve değerlendirilmesi gerekir. Bu konuda iş istasyonu modelinin özellikle kullanıcı popülasyonu içerisinde ilgili operatör ile uyumu değerlendirilmelidir. Dizaynın ergonomik verilere ve yöntemlere göre gerçekleştirilmesi için özellikle operatör tavsiyeleri dikkate alınmalıdır. Bu değerlendirmelerde eğer gerek görülürse proje değiştirilmelidir. Onuncu Adım Son olarak final dizaynına dayanarak iş istasyonunun prototipi yapılır. Bu aynı zamanda, vücut elemanları ile iş istasyonu bileşenlerinin ilişkisinin kontrol edilerek, iş gereklerinin ve düzenlemenin sakıncalı çalışma postürlerine neden olmasını önlemeyi sağlayacak gerçek bir geri beslemedir. Bu on önemli adım, tüm iş istasyonu tasarımılarında harfi harfine geçerli olmayabilir. Yukarıdaki adımlardan iş istasyonlarının genel yapısı gözetilerek faydalanılır. Spesifik dizayn problemlerinde bu aşamalara eklenebilecek veya çıkartılabilecek unsurlar mevcuttur. Çalışan popülasyondan toplanan antropometrik veriler, istasyonlarda çalışma yüksekliğine ilişkin sınırların belirlenmesi, yükseklik ayarlı sandalye, ızgara ve tezgâhların ergonomik dizaynı, maksimum ve normal çalışma alanlarının belirlenmesi ve benzeri düzenlemelerde kullanılabilir. Böylelikle işletme içinde ergonomik standardizasyon ve verimlilik artışı sağlanır. Ergonomik iş istasyonu dizaynında, insan faktörünün göz ardı edilmemesi ve çalışma esnasındaki muhtelif duruşların antropometrik veriler dahilinde sistematik ve güvenilir bir şekilde incelenmesi gerekir. İş esnasında oluşan vücut duruşları ve postürel yüklenmeler sistematik ve ergonomik metotlar kullanılarak analiz edilmelidir. Böylelikle, insan ile üretim aracının optimal kombinasyonları tespit edilir, düzenlemelere yönelik alternatif öneriler getirilir, zaman, performans ve çalışma ortamı ile ilgili insancıl tedbirlerin alınması sağlanır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17
Ergonomik tasarımla, üretkenlik optime edilmelidir. Şekil 14.16. Doğal duruşunun bozulmaması esastır. (Örnek, malzeme hareketinde çalışma). Ergonomik iş istasyonu tasarımının amacı, sistemin üretkenliğini ve güvenilirliğini optimize etmektir. Bu amaçlar doğrultusunda sistem, verimli, güvenli, konforlu ve operatörün hoşnutluğunu arttırıcı yönde tasarlanmalıdır. Bu ise operatör ve makine arasındaki etkileşimin iyi gözlemlenmesi ve değerlendirilmesi ile mümkündür. Eğer istenen performans gerekleri, operatörün performans limitlerinden daha fazla ise aşırı yüklenmeden dolayı sakatlanma ve kazaların meydana gelme oranı yüksektir. Şekil 17. Farklı antropometrilere sahip (daha şişman vb.) çalışanlara koridor ve çalışma odalarında yeterli alan sağlanmalıdır. İş alanlarının tasarımında konum streslerinin azaltılması esastır. Değişik işçilere (yaş, cinsiyet, kilo vb.) uygun bir iş istasyonu yapabilmek için çok yönlü Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18
Ödev Güvenliğe Dayalı İşyeri Düzenleme yaklaşım gereklidir. Görevin gerekleri ve kullanıcıların karakteristikleri dikkate alınmalıdır. Ergonomi, sadece çalışana değil, tüm yaşayanlara lazımdır. Şekil 14.18. Çalışanların ayakta değil, oturarak çalışması tavsiye edilir. Tek başına ergonomik olarak tasarlanmış bir sandalyeden bahsetmek uygun olmaz; çünkü herhangi bir tasarımın uygunluğu onun kullanıldığı yere ve görevi yerine getirmek için birlikte kullanılan diğer aletlere bağlıdır. Büroda ve endüstride kullanılacak mobilyaların tasarımında veya seçiminde iş istasyonu-görev etkileşimi yapılacak analizde temel özellik olmalıdır. Bulunduğunuz ortamlardaki organizasyonların ergonomikliğini değerlendiriniz. Bir dönem boyunca takip ettiğiniz bu dersin, bu güne kadar aldığınız derslerden bir farkı varmı? Varsa şayet bu faklılıklar hakkındaki kanaatlerininzi açıklayınız. Ergonomi hakkında sahip olduğunuz bilgiler ışığında günlük yaşamımıza ne gibi bir etkisi oldu, arkadaşlarınızla tartışınız? Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan ödev bölümüne yükleyebilirsiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19
Özet Güvenliğe Dayalı İşyeri Düzenleme İnsan Mühendisliğinin odak noktasında öncelikle çalışan dolayısıyla insan yer almaktadır. Çalışana verilen bu önem, işletmelere artı bir geri dönüşüm olarak geri gelecektir. İnsan Anatomisi ve Fizyolojisi, Antropometri, Gürültü, Aydınlatma, İklimlendirme, Psikoloji, İş Güvenliği, Meslek Hastalıkları gibi tüm konularla Ergonomik İş İstasyonu Tasarımına gitmek gerekir. Herhangi bir hususun ihmali durumu, başarıyı değil, fiyaskoyu getirir. Ergonomik iş istasyonu tasarımında, insana verilen kabiliyet ve yeteneklerin bilinmesi ve bunlara ait alt ve üst sınırların belirlenmesi, insana yaraşır bir iş düzenlemesinin en önemli değerlendirme ölçütleri olarak kullanılır. İnsanın refahını, güvenliğini, performansını ve aynı zamanda da iş verimini artırmaya yönelen ergonomi, hayatın insana uygun hale getirilmesi ile insani hedeflere ulaşılması sağlanır. İnsan kabiliyet ve kapasitesine uygun iş çevresi düzenlemekle, çalışan sağlığının iyileştirilmesi ve iş kazalarının minimizasyonu sağlanmış olacaktır. İş organizasyonunda arzu edilen hedeflere ulaşılmasına ergonomi hizmet etmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20
DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Aşağıdakilerden çalışma saatlerini düzenlemek hangisi en iyi yoldur? a) Vardiya dengeleme modelleri kullanmak b) Çalışanlarla vakit geçirmek c) İşçilere izin vermek d) Yönetim kurulunda karar vermek e) Çalışanlara danışmak 2. Pratik çözümlere ulaşmada en iyi yol aşağıdakilerden hangisidir? a) Grup istişaresi b) Pratisyen hekim istihdam etme c) Ceo ların kanaatlerine müracaat etme d) Sendikaların görüşlerine başvurma e) Üretim mühendislerine danışma 3. Verimliliğin artırılması ve iş yerinin iyileştirilmesi ne şekilde gerçekleşir? a) Yeni makine ve tezgah satın alımı b) Yeni yatırım planlamalarında optimizasyon teknikleri kullanma c) İşgücü miktarını artırma d) İşin yapıldığı metottaki değişiklikler e) Verimlilik analistleri istihdam ederek 4. En ilginç ve üretken işler, işçiler için hangi işlerdir? a) Renklendirme ile cazip kılınan işler b) Planlama ve verim aşamalarında sorumluluk alınan c) Sorumluluk yüklenmeyen işler d) Görev, yetki ve sorumlulukları tanımlanmayanlar e) Külfetsiz işler 5. Aşağıdakilerden hangisi Görsel Görüntü Birimlerinde (GGB) çalışanları rahatsız eden bir unsurdur? a) Çalışanın sürekli yer değiştirmesi b) Dinlenme bulunmaması c) Çalışanın sabit olması d) Yüksek performans gerektirmesi e) Fiziksel yorgunluk oluşması Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 21
6. Vazife dağılımında çalışanların hangi özelliklerine dikkat edilmelidir? a) Yetenekleri b) Medeni halleri c) Memleketleri d) Dünya görüşleri e) Fırsatçılıkları 7. Aşağıdakilerden hangisi gece vardiyasında çalıştırılamaz? a) Uzun boylular b) Bebek bekleyen hanımlar c) Mühendisler d) Yöneticiler e) Atletik yetenekleri olanlar 8. İş istasyonu tasarımında Ergonomik metodoji kaç adımdan oluşur? a) 20 b) 15 c) 10 d) 5 e) 2 9. İş yeri ölçülerinin insan vücut ölçülerine uyumunu sağlamak, hangi yöntemin asli amacıdır? a) Terzilik metodolojisi b) İş süreçleri modifikasyonu c) Optimizasyon temelli yaklaşımlar d) Ergonomik iş istasyonu tasarımı e) İş yeri verimlilik analizi 10. Ergonominin ön gördüğü iş istasyonlarında tüm boyutlar hangi veriler dâhilînde tasarlanır? a) Malzeme b) Tasarım Analizi c) Standartlar d) Normlar e) Antropometri Cevap Anahtarı 1.E, 2.A, 3.D, 4.B, 5.C, 6.A, 7.B, 8.C, 9.D, 10.E Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 22
YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Alexander, D. C., The Practice and Management of Industrial Egonomics, Prentice Hall Inc., 1986. Bailey, R.W., Human Performance Engineering, Prentice Hall, 2006 Bridger, R. S., Introduction to Ergonomics, McGraw-Hill, 2009. Brüel&Kjaer, Environmental Noise, Brüel&Kjær Sound & Vibration Measurement A/S., 2001. Chaffin D., Anderson G., Occupational Biomechanics, New York: John Wiley&Sons 2004. Chapanis, A., Introduction To Human Factors Considerations in System Design, (Eds. M. Mitchell, P. Van Balen, K. Moe), NASA Pub., Washington, USA, 1976. Charles, A., Ergonomics and Safety in Hand Tool Design, Lewis Publishers, 2009. Corlett, E. N., Clark, T. S., The Ergonomics of Workspaces and Machines-A Design Manual, Taylor and Francis, Bristol, 20055. Corlett, E., Wilson, J., Manenica, I.,, The Ergonomics of Working Postures, Taylor & Francis, 2006. Cushman, H., Nielson, S., Weim, W., 1983, Ergonomic Design for People at Work Vol. 1, Kodak Human Factor, USA, 2003. Das, B., Sengupta, Arijit K., Industrial Workstation Design: A Systematic Ergonomics Approach, Applied Ergonomics, Vol 27 (3), Elsevier Science, 1996. Dizdar,. E. N., Taşıt Ergonomisi, Z.K.Ü., Karabük Teknik Eğitim Fakültesi (Ders Notları), Karabük, Eylül, 2002. Dizdar, E. N., Antropometrik Optimizasyon, Z.K.Ü., Fen Bilimleri Enstitüsü (Ders Notları), Karabük, Şubat, 2003. Dizdar, E. N., Ergonomik İş İstasyonu Tasarımında İlk Adım: Antropometri, Mesleki Sağlık ve Güvenlik Dergisi, (14) s. 38-44, Haziran, 2003. Dizdar, E. N., İş Güvenliği, ZKÜ, Karabük TEF (Lisans Ders Kitabı), Alver Matbaası, Ankara, Ekim, 2000. Dizdar, E. N., İş Güvenliği, Murathan Yayınevi, (4. Baskı), 2008. Dizdar, E. N., Üretim Sistemlerinde Olası İş Kazaları İçin Bir Erken Uyarı Modeli, Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Endüstri Mühendisliği (Doktora Tezi), Ankara, 1998. Dul, J., Weerdmeester B. A., Ergonomics For Beginners: A Quick Reference Guide, Taylor & Francis; 2nd Ed., 2001. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 23
Eastman Kodak Company, Ergonomic Design for People at Work, Vol. 2, Van Nostrand Reinhold, New York, 1986. Fraser, T. M., Introduction to Industrial Ergonomics, Wall & Emerson, 1996. Helander M. G, Landauer T. K., Prabhu P.V. (Ed), Handbook Of Human-Computer Interaction, North-Holland, 1997 Helander, M. G., The Human Factors Profession, Handbook of Human Factors and Ergonomics, (Ed. Salvendy G.) pp. 3-16, John Wiley&Sons Ltd., 1997. Helander, M., A Guide to the Ergonomics of Manufacturing, Taylor & Francis, 1997. Helander, M., Design For Manufacturability : A Systems Approach To Concurrent Engineering, Taylor & Francis, 2002 ILO, Ergonomic Checkpoints, Geneva, 1996. James, H., The Dictionary for Human Factors/Ergonomics, CRC, 1992. Karwowski, W, Marras, S. W., The Occupational Ergonomics Handbook, C R C Press, 2008 Karwowski, W., International Encylopedia of Ergonomics and Human Factors, Taylor & Francis, 2001. Kaya, M. D., Ergonomi: Antropometrik Verilerin Güncellenmesi Üzerine Bir Araştırma, Detay Yayıncılık, 2010. Kroemer, K. H. E., Kraemer A., Office Ergonomics, Taylor & Francis; 2nd Ed., 2001. Kroemer, K. H. E., Kroemer H. B., Kroemer Elbet K. E., Ergonomics How to Design for Ease and Efficiency, (2nd Edition), Prantice Hall, New Jersey, 2001. Lee, G. C., Advances in Occupational Ergonomics and Safety, IOS Press, 1999. Lehto, M.R., Buck, J. R., Introduction To Human Factors And Ergonomics For Engineers, (Ed: Salvendy, G.), Taylor & Francis, 2008. Marley, F., Applied Occupational Ergonomics : A Textbook, Kendall/Hunt Publishing Company, 2008 Mccormick, Ernest J., Senders, Mark S., Human Factors in Engineering and Design, 5th Edition, Mcgraw- Hill International, 2008. Mital, A., Advances in Industrial Ergonomics and Safety, Taylor & Francis, 2009. Nebhard, D., A., Workplace Cross Trainigng, CRC Press, Taylor & Francis, Group 2007. Neumann, W. P., (Ed), Inventory of Human Factors Tools and Methods: A Work- System Design Perspective, Ryerson University, 2007 Niebel, B., Freivalds, A., Methods, Standars and Work Design, Mcgraw Hill, 2003 Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 24
Oborne, D., Ergonomics at Work: Human Factors in Design and Development, 3rd Edition, John Wiley&Sons Ltd., 1995. OSHA, Easy Ergonomics, A Practical Approach for Improving the Workplace, (Education and Training Unit, Cal/OSHA Consultation Service, California Department of Industrial Relations), 1999 Pheasant S., Ergonomics, Work and Health, Mac Millian Press, Australia,2001. Pheasant, S., Bodyspace: Anthropometry, Ergonomics And Design Of Work, Prentice Hall, 2002 Phillips, C. A., Human Factors Engineering, John Wiley & Sons. 1999. Pulat, M. B., Fundamentals of Industrial Ergonomics, Waveland Press, 1997. Sabancı, A., 1999, Ergonomi, Baki Kitapevi, Adana, 1999. Salvendy, G., Handbook of Human Factors and Ergonomics, 2nd Edition, John Wiley&Sons Ltd., 1997. Salvendy, G., Handbook of Industrial Engineering, 2nd Ed., John Wiley & Sons, Inc., 1991. Salvendy, G., Karwowski, W., Design of Work and Development of Personnel in Advanced Manufacturing, John Wiley&Sons, 1994. Sanders, M. S., McCormick, E., Human Factors in Engineering and Design, McGraw-Hill Inc., Seventh Edition, Singapore, 1993. Şimşek, M., 1994, Mühendislikte Ergonomik Faktörler, Marmara Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 1994. Stelmach, G., (Ed)., Human Factors, Kees Michielsen of North-Holland, 2000. Tayyari, F., Smith, J. L., Occuparional Ergonomics Principles and Application, Chapman & Hall, First Ed., London, 1997. Uslu, B. A., Ergonomi, Atılım Üniversitesi Yayınları, No: 5, Ankara, 2001. Virginia Tech, Workplace Ergonomics Program, Virginia Politechnic Istitue and State University, Environmental, Health And Safety Services, 2001. Wickens, D. C., Gordon, S., Liu, Y., An Introduction To Human Factors Engineering, Prentice Hall, 2007 Zandin, K B., Maynard, H. B., Maynard's Industrial Engineering Handbook, Mcgraw-Hill, 2001. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 25