Chapter 16 Fiyat Seviyeleri ve Uzun Vadede Döviz Kurları Slides prepared by Thomas Bishop Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved.
Önizleme Tek Fiyat Kanunu (Law Of One Price) Satınalma Gücü Paritesi (Purchasing Power Parity) Satınalma Gücü Paritesinin Eksiklikleri Faiz Oranları Ve Enflasyon İlişkisi: Fisher Etkisi Real Faiz Oranları Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 15-2
Döviz Kuru Harekeleri Uzun vade modelleri, döviz kurlarının nasıl hareket ettiği ile ilgili tamamen gerçekçi tarifler olmak amacında değil, piyasa katılımcılarının gelecekteki döviz kurları hakkında oluşturacakları öngörüleri ve uzun vadedeki döviz kuru harekelerini tasvir etmek amacındadır. 16-3
Tek Fiyat Kanunu (Law of One Price) Tek fiyat kanunu (law of one price) farklı rekabetçi piyasalardaki aynı ürün, taşıma masrafları ve piyasalar arası engeller önemli olmadığı durumda, aynı fiyattan satılmalıdır. Neden? Bir restorandaki pizza fiyatı $20 iken karşı caddededki benzer bir restoranda aynı pizza $40. Ne olmasını beklersiniz? Birçok kişi 20$ lık pizzayı satın alır, az sayıda kişi 40$ olanı satın alır. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 15-4
Tek Fiyat Kanunu (devam) Seattle da ve Vancouver da iki pizza restoranını düşünün. Tek fiyat kanununa göre aynı pizzanın iki farklı şehirdeki fiyatı (fiyatı ölçmek için ortak para birimi kullanılıyor) piyasalar rekabetçi ve taşıma masrafları ile piyasalar arası engeller önemsiz ise eşit olmalıdır. P pizza US P pizza Canada E US$/C$ P pizza US = (E US$/C$ ) x (Ppizza Canada ) = Seattle daki pizza fiyatı = Vancouver daki pizza fiyatı = US doları/kanada doları döviz kuru Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 15-5
Satınalma Gücü Paritesi (Purchasing Power Parity) Satınalma gücü paritesi (Purchasing power parity) tek fiyat kanununun ülkeler arası tüm ürün ve hizmetler ya da temsili ürün ve hizmet gruplarını içeren bir ürün sepeti için uygulanmasıdır. P US = (E US$/C$ ) x (P Canada ) P US P Kanada E US$/C$ = ABD deki ortalama fiyat seviyesi = Kanada daki ortalama fiyat seviyesi = ABD doları/kanada doları döviz kuru Aynı para birim cinsinden ölçüldüğünde ülkelerin fiyat seviyelerinin (ürün sepetinin fiyatının) aynı olmasını öngörür. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 15-6
Satınalma Gücü Paritesi (devam) Satınalma gücü paritesine göre E US$/C$ = P US /P Kanada ortalama fiyat seviyeleri döviz kurunu belirler ABD deki fiyat seviyesi sepet başına $200, Kanada daki fiyat seviyesi sepet başına C$400, PPP ye göre C$/US$ döviz kuru C$400/US$200 = C$2/US$1 olmalıdır. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 15-7
Satınalma Gücü Paritesi (devam) Satınalma gücü paritesi E US$/C$ = P US /P Kanada PPP tüm ülkelerdeki insanların para birimleri ile aynı satın alma gücüne sahip olduklarını öngörür: Kanada daki fiyatlar iki misli yüksek olduğuna göre 2 Kanada doları ile 1 ABD dolarının satın alabileceğine eşit miktar ürün satın alınabilir. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 15-8
Satınalma Gücü Paritesi (devam) PPP nin 2 formu vardır: Mutlak (Absolute) PPP: Döviz kurları ülkeler arasındaki ortalama fiyat seviyeleri oranına eşittir E $/ = P US /P EU Relatif (Relative) PPP: döviz kurundaki değişimler iki dönem arasındaki fiyat değişimine (enflasyon) eşittir: (E $/,t - E $/, t 1 )/E $/, t 1 = π US, t - π EU, t π t = t-1 ile t dönemi arasındaki enflasyon oranı Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 15-9
Satınalma Gücü Paritesi (devam) Relatif (Relative) PPP: (E $/,t - E $/, t 1 )/E $/, t 1 = π US, t - π EU, t π t = t -1 ile t dönemi arasındaki enflasyon oranı π t = (P t P t-1 ) / P t-1 Örnek: ABD de fiyat seviyesi bir yılda %1 artarken Avrupa da %5 artıyorsa PPP doların Euro ya göre%5 değer kaybedeceğini öngörür. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 15-10
Döviz Kurları için Parasal Yaklaşım (Monetary Approach to Exchange Rates) Parasal Döviz Kuru Modeli (Monetary approach to the exchange rate): döviz kuru oranlarının uzun vadedeki değişimlerini parasal etkileri kullanarak, mutlak PPP ya dayanarak, tahmin eder. (uzun vadede döviz piyasasında PPP tutacak şekilde döviz kuru oluşacağı varsayımından yola çıkar) E $/ = P US /P EU Ülkeler arasındaki ortalama fiyat seviyelerinin reel parasal varlıkların talebi ile arzı eşitlenecek şekilde ayarlanacağını öngörüyor: P US = M s US /L (R $, Y US ) P EU = M s EU /L (R, Y EU ) Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 15-11
Döviz Kurları için Parasal Yaklaşım (Monetary Approach to Exchange Rates) Parasal Döviz Kuru Modeli (Amerikan ve Avrupa parasının relatif fiyatı olan) döviz kurunun uzun vadede tamamen o paraların relatif arz ve relatif talebine göre belirlenmesini öngörür. E $/ = P US /P EU = (M s US /Ms EU )* ( L(R, Y EU ) / L(R $, Y US ) ) Faiz oranları ve üretim seviyesindeki değişimler döviz kurunu para talebine etkileri ile etkilerler. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 15-12
Döviz Kurları için Parasal Yaklaşım (Monetary Approach to Exchange Rates) PPP tuttuğu ve fiyatlar reel parasal varlıklara olan arz ve talebi eşitleyecek şekilde eşitlendiği derecede aşağıdaki öngörü geçerli: Uzun vadede döviz kuru (ülkelerdeki para piyasalarında parasal varlıklara olan arz ve talebin belirmemesiyle oluşan) fiyatlarla belirlenir. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 15-13
Döviz Kurları için Parasal Yaklaşım (Monetary Approach to Exchange Rates) Aşağıdaki değişimlere ait öngörüler: 1. Para Arzı (Money supply): yerli para arzında kalıcı bir artış Yerli fiyat seviyelerinde aynı oranda artışa sebep olur, Yerli kurda aynı oranda değer kaybına sebep olur (PPP den dolayı). PPP olmayan uzun vade modeli ile aynı öngörü 2. Faiz oranları (Interest rates): yerli faiz oranlarında bir artış Reel parasal varlıklara olan talebi düşürür Yerli fiyat seviyelerinde aynı oranda artışa sebep olur, Yerli kurda aynı oranda değer kaybına sebep olur (PPP den dolayı). (e=p/p*) Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 15-14
Döviz Kurları için Parasal Yaklaşım (Monetary Approach to Exchange Rates) 3. Çıktı seviyesi (Output level): yerli üretim seviyesi ve gelir (çıktı) artışı Reel parasal varlıklara olan yerli talebi arttırır, Yerli fiyat seviyelerinde düşüşe sebep olur (sabit bir para arzı için), Yerli kurda aynı oranda değer kazancına sebep olur (PPP den dolayı). Her 3 değişiklik para arzı ya da para talebini etkiliyor,ve reel para arzının reel para talebine eşitlenmesini sağlayacak şekilde fiyatlarda değişime sebep oluyor, döviz kuru da PPP ye göre ayarlanıyor. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 15-15
Döviz Kurları için Parasal Yaklaşım (Monetary Approach to Exchange Rates) Para arzındaki değişiklikler ortalama fiyat seviyelerinde değişikliğe neden olur. Para arzı artış oranındaki (growth rate) değişiklikler ortalama fiyat seviyeleri artış oranında (enflasyon) değişikliğe neden olur. Sabit bir para arzı artış oranı, diğer faktörler sabitken, fiyatlarda aynı sabit oranda bir artışa (enflasyona) neden olur Enflasyon ekonomideki üretken kapasiteyi ve üretim sonucu olan reel geliri etkilemez Ancak enflasyon nominal faiz oranlarını etkiler, Nasıl? Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 15-16
Döviz Kurları için Parasal Yaklaşım (Monetary Approach to Exchange Rates) Açıklama: P x : X ülkesindeki fiyat seviyesi (price level) Y x : X ülkesindeki reel milli gelir R x : X ülkesindeki parasal olmayan varlıklara ait fazi oranı L(R x,y x ) : X ülkesindeki toplam para talebi M s x E e $/ : X ülkesindeki para arzı : önümüzdeki dönem için beklenen dolar/euro döviz kuru E $/ : şu anki döneme ait dolar/euro döviz kuru π e X : X ülkesi çin beklenen enflasyon oranı Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 15-17
Fisher Etkisi (Fisher Effect) Fisher etkisi (Irving Fisher) nominal faiz oranları ile enflasyon arasındaki ilişkiyi anlatır. Fisher etkisini faiz paritesinden çıkarıyoruz: R $ - R = (E e $/ - E $/ )/E $/ Finansal piyasalar relatif PPP in tutmasını bekliyorsa,beklenen döviz kuru değişimleri ülkeler arası beklenen enflasyon farkına eşit olur: (E e $/ - E $/ )/E $/ = πe US - πe EU R $ - R = π e US - πe EU Fisher etkisi: Enflasyon artışı (diğer faktörler sabitken) yerli para üzerinden mevduatların faiz oranında aynı oranında artışa sebep olur. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 15-18
Döviz Kurları için Parasal Yaklaşım (Monetary Approach to Exchange Rates) ABD merkez bankası t 0 anında beklenmedik bir şekilde para arzı artış oranını (growth rate of the money supply) arttırıyor. t 0 anından önce ABD enflasyon oranıπve sonrasında π + π, ama Avrupa daki enflasyon oranı 0% seviyesinde kalıyor. Fisher etkisine göre, ABD deki faiz oranı yüksek enflasyona uyum sağlar ve önceki seviyesine göre π artar. Başlangıçta faiz oranı i ise para arzı artışı sonrasında i+ π olur. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 15-19
Sekil. 16-1: ABD Para Arzı Büyüme Oranı Artışı Sonrası ABD Ekonomik Verilerinin Uzun Vadedeki Seyri
Sekil. 16-1: ABD Para Arzı Büyüme Oranı Artışı Sonrası ABD Ekonomik Verilerinin Uzun Vadedeki Seyri (devam)
Döviz Kurları için Parasal Yaklaşım (devam) (Monetary Approach to Exchange Rates) Nominal faiz oranlarındaki artış (R $ ) reel parasal varlıklara olan talebi düşürür. Uzun vade para piyasası dengesi için fiyatlar değişmeli: (P US olmalı) P US = M s US / L ( R $, Y US ) PPP sağlanması için döviz kuru (dolar) değer kaybetmeli : ( E $/ ) E $/ = P US /P EU Bundan sonra para arzı ve fiyatların π + π oranında büyüyeceği ve yerli paranın da (dolar) aynı oranda değer kaybedeceği ( E $/ ) öngörülür.
The Role of Inflation and Expectations (cont.) Parasal modele göre (PPP ile) : enflasyon oranı para arzı artış oranının kalıcı olarak artması sonucu yükselir. π e US yerli ülkedeki (yabancı ülkedeki enflasyondan fazla) devamlı enflaysondan dolayı yerli faiz oranlarında artış öngörülür. R $ (sebebi: Fisher pattitesinden dolayı : R $ - R = π e US - πe EU ) Yerli ülkede yüksek enflasyon beklentileri sonucu yerli paranın beklenen alım gücünün yabancı paranın beklenen alım gücüne oranla düşer. Bu da yerli paranın değer kaybına (depreciaton) yol açar. ( E $/ )
PPP nin Eksiklikleri Mutlak PPP için ampirik kanıt azdır. Farklı ülkelerdeki aynı ürün sepetlerinin aynı kur üzerinden hesaplanan fiyatları birbirinden olukça farklı. Relatif PPP veri ile daha tutarlıdır, ancak o da döviz kuru tahminlerinde zayıftır. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 15-24
Şekil 15-2: Yen/Dollar Döviz Kuru ve Relatif Japonya-ABD Fiyat Seviyeleri, 1980 2012 Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 15-25
Hamburgerler için Tek Fiyat Kanunu? (2007) Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 15-26
Hamburgerler için Tek Fiyat Kanunu? (2007) Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 15-27
Hamburgerler için Tek Fiyat Kanunu? (2013)
PPP nin Eksiklikleri (devam) PPP nin tam tutmamasının nedenleri: tek fiyat kanunu görülmez çünkü 1. Ulaştırma Maliyetleri 2. Ticaret Engelleri (Örnek: Gümrük Vergileri, Kotalar), 3. Ticareti Yapılmayan Mallar (Non Tradables), 4. Serbest Rekabetten Sapmalar (Örnek: Piyasaya Fiyatlandırma (Pricing To Market), Tam Rekabetçi Olmayan Piyasalar (Imperfect Competition) 5. Tüketim Davranışındaki Farklılıklar 6. Mal Ve Hizmet Sepeti İçin Ortalama Fiyat Ölçümlerindeki Farklılıklar Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 15-29
PPP nin Eksiklikleri (devam) Ticaret engelleri ve ticareti olmayan ürünler Taşıma masrafları ve devletin ticaret kısıtları ticareti masraflı yapar ve bazı durumlarda ticareti olmayan (non-tradable) ürün ve servislere neden olur. Servislerin çoğu zaman ticareti yapılamaz: servisler genellikle kısıtlı bir coğrafya içerisinde sunulur (örneğin,saç kesimi hizmetleri). Taşıma masrafları arttıkça döviz kurunun PPP den farklı olacağı aralık da o kadar büyür. Tek fiyat iki piyasada tutmak durumunda değil. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 15-30
PPP nin Eksiklikleri (devam) Eksik rekabet (Imperfect competition) fiyat ayrımcılığına neden olabilir: piyasa için fiyatlandırma Bir firmanın tüketicilerin ne ödemek isteyeceğine dair beklentilere göre, karını maksimize etmek için aynı ürünü farklı pazarlarda farklı fiyatlara satması Tek fiyat iki piyasada tutmak durumunda değil. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 15-31
PPP nin Eksiklikleri (devam) Mal ve hizmetlerin ortalama fiyat ölçülerindeki farklılıklar Ortalama fiyat düzeyleri, mal ve hizmetlerin temsili gruplarının ("sepet") ölçümündeki farklılıklar nedeniyle ülkeden ülkeye farklıdır. Mal ve hizmetlerin temsili grupları ("sepet") leri farklı olduğu için, onların ortalama fiyatlarının da aynı olması gerekmez. Tek fiyat iki piyasada tutmak durumunda değil. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 15-32
Şekil 16-3: Fiyatlar ve Relatif Gelir, 2010
Döviz Kurları için Reel Döviz Kuru Yaklaşımı PPP nin eksikliklerinden dolayı, ekonomistler daha iyi bir teori yapmak için PPP yi genellemeye çalışmışlardır. Reel döviz kuru ülkeler arası ürün ve servislerin değişim oranıdır. Başka bir deyişle, ülkeler arası mal ve hizmetlerin relatif değer/fiyat/masrafıdır. Örneğin, Avrupa mal ve hizmet grubunun dolar cinsinden fiyatının Amerikan mal ve hizmet grubunun dolar fiyatına oranıdır. q US/EU = (E $/ x P EU )/P US Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 15-34
The Real Exchange Rate Approach to Exchange Rates (cont.) q US/EU = (E $/ x P EU )/P US EU ürün sepetinin fiyatı 100, ABD ninki $120, ve nominal döviz kuru 1.20 $ / euro, reel döviz kuru: 1 U.S. Sepeti / 1 EU sepeti. ABD ürünlerinde reel değer kaybı doların EU ürünlerine karşı alım gücünün doların ABD ürünlerine karşı alım gücüne göre düşmesidir. ABD ürünlerinin EU ürünlerine göre daha ucuz ve değersizleştiği anlamına gelir. ABD ürünlerinin fiyatının EU ürünlerine göre düştüğü anlamına gelir.
The Real Exchange Rate Approach to Exchange Rates (cont.) PPPye göre, döviz kurları ortalama relatif fiyatlarla belirlenir E $/ = P US /P EU Daha genel reel döviz kuru yaklaşımına göre, döviz kurları reel döviz kurundan da etkilenebilirler: E $/ = q US/EU x P US /P EU Reel döviz kurunu ne etkiler?
The Real Exchange Rate Approach to Exchange Rates (cont.) ABD ürünlerine olan relative talep değişimleri: ABD ürünlerine olan relatif talep artışı ABD ürünlerinin değerinin (fiyatının) yabancı ürünlerin değerine (fiyatına) göre artmasına neden olur. ABD ürünlerinin değerinde reel bir değerlenme (real appreciation) : P US de E $/ x P EU o ye oranla bir atış. ABD ürünlerinin değerindeki reel değerlenme ABD ihracatını daha pahalı, ithalatını daha ucuz yapar (böylece ABD ürünlerine olan relatif talep azalır) Benzer şekilde, ABD ürünlerine olan relatif talepte azalış ABD ürünlerinin reel bir değer kaybına (real depreciation) neden olur.
The Real Exchange Rate Approach to Exchange Rates (cont.) ABD ürünlerinin relatif arzındaki değişimler ABD ürünlerinin relatif arzındaki artış (ABD verimlilik artışından kaynaklanan) ABD ürünlerinin fiyatının/maliyetinin yabancı ürünlerin fiyatına/maliyetini göre düşmesine neden olur. ABD ürünlerinin değerinde reel değer kaybı (real): P US değeri E $/ x P EU ye göre düşer ABD ürünlerinin değerinde reel değer kaybı ABD ihracatını daha ucuz, ABD ithalatını daha pahalı yapar (Böylece relatif talep de artan relatif arzla eşitlenecek şekilde artar). Benzer şekilde, ABD ürünlerinin relatif arzındaki artış, ABD ürünlerinin değerinde reel değer kaybına neden olur.
Döviz Kurları için Reel Döviz Kuru Yaklaşımı (devam) Hem parasal hem de reel faktörler nominal döviz kurunu etkiler: 1a. Parasal seviyedeki artış geçici enflasyon yaratarak enflasyon beklentilerini etkiler. 1b.Parasal artış oranlarındaki (monetary growth rates) artış, kalıcı enflasyona ve enflasyon beklentilerinde değişime yol açar. 2a.Yerli ürünlere olan relatif talep artışı yerli paranın değerlenmesine yol açar. 2b.Yerli ürünlerin olan relatif arz artışının nominal döviz kuruna etkisi daha karışıktır...(ama reel değerlemeye yol açar) Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 15-39
Reel Faiz Oranları (Real Interest Rates) Reel faiz oranı: enflasyon-ayarlanmış faiz oranıdır. r e = R π e π e : beklenen enflasyon oranı R : nominal faiz oranı. Reel faiz oranları reel ürün (output) cinsinde hesaplanır: Borç verenlerin varlıkları getirisi ile satın alabildikleri ürün ve hizmet miktarları Borçluların borçlarının faizini öderken satın alamadıkları ürün ve hizmet miktarları Ülkeler arası beklenen reel faiz oranları farkı nedir? Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 15-40
Reel Faiz Oranları (devam) Reel faiz oranları değişikliği r e US r e EU = (R $ - π e US) - (R - π e EU) R $ - R = (q e US/EU - q US/EU )/q US/EU + (π e US - π e EU) r e US r e EU = (q e US/EU - q US/EU )/q US/EU Son denkleme reel faiz paritesi (real interest parity) denir. Ülkeler arası reel faiz oranları farkı (kredi vererek veya borçlanma ile kazanılan veya vazgeçilen mal ve hizmet bakımından) ülkeler arası mal ve hizmetlerin değerindeki (fiyatındaki) beklenen değişime eşittir. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 15-41
Döviz Kuru Tahminleri Aslında, kısa dönemler için döviz kuru değişimlerini para arzı büyümesi, devlet harcaması, GSYİH büyümesi ve diğer temel (fundamental) ekonomik değişkelere dayanarak olarak tahmin etmek zordur. Yarının döviz kuru için en iyi tahmin, ekonomik değişkenler ne olursa olsun, bugünkü döviz kuru değeri olarak görünmektedir. Ancak uzun vadede (1 yıldan çok) ekonomik değişkenler gerçek döviz kurlarını tahminini daha iyi yapmaktadır. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 15-42
Tablo 16-1: Para ve Ürün Piyasasındaki Değişimlerin Uzun Vade nominal Dollar/Euro Döviz kuruna, E $/, etkileri Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved. 15-43