MİLLİ MÜCADELEDE KURULAN CEMİYETLER VE MUSTAFA KEMAL'İN İSTANBUL'A GELİŞİ İÇİNDEKİLER Milli Mücadele Döneminde Kurulan Cemiyetler Yararlı Cemiyetler Azınlıkların Kurduğu Cemiyetler Türklerin Kurduğu Zararlı Cemiyetler Mustafa Kemal'in İstanbul'a Gelişi BAYBURT ÜNİVERSİTESİ UZAKTAN EĞİTİM MERKEZİ HEDEFLER ATATÜRK İLKELERİ VE İNKILÂP TARİHİ Bu ünitede amaçlanan kazanımlar; Bu ünite ile Milli Mücadele Döneminde ülkemizde kurulan cemiyetlerin ne tür faaliyetlerde bulunduklarını öğreneceksiniz. ÜNİTE 7
1. CEMİYETLER 1.1. Yararlı Cemiyetler 1.1.1. Trakya Paşaeli Cemiyeti Mavri Mira Cemiyetinin Trakya ya yönelik olarak yürüttüğü bölücü faaliyetlere karşı kurulmuştur. İstanbul ve boğazların işgal edilmesi bu cemiyetle Anadolu nun bağlantısını kesmiştir. Bu cemiyet Osmanlı Devleti nin yıkılması halinde Trakya da bir cumhuriyet kurmayı planlamaktadır. Edirne Kongresini düzenlemiştir. 1.1.2. İzmir Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Ege Bölgesinde Yunanlıların bölücü faaliyetlerine karşı çalışmıştır. 2-9 Mart 1919 tarihinde İzmir de Müdafaa-i Hukuk Kongresini düzenledi. Yunan işgalinden sonra yerini Redd-i İlhak Cemiyetine bırakmıştır. 1.1.3. Kilikyalılar Cemiyeti Adana ve civarının Ermeni ve Fransızlara karşı bütünlüğünü korumak için kuruldu. 21 Aralık 1918 de İstanbul da kuruldu. 1.1.4. Redd-İ İlhak Cemiyeti İzmir in işgaline tepki olarak kuruldu. Maşatlık Mitingi ile ismini duyurdu. Balıkesir ve Alaşehir kongrelerini düzenleyerek Ege Bölgesini örgütledi. Kuva-yı Millîye yi harekete geçirerek silahlı direniş başlattı. 1.1.5. Trabzon Muhafaza-i Hukuk-ı Millîye Cemiyeti Orta ve Doğu Karadeniz deki Rum ve Ermeni faaliyetlerine karşı kuruldu. Erzurum Kongresinin toplanmasına yardımcı oldu. Erzurum Kongresinde Doğu Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti ile birleşti. 12 Şubat 1919 da Barutçuzade Ahmet beyin önderliğinde kuruldu. İstikbal Gazetesini çıkardı. 1.1.6. Millî Kongre Cemiyeti İstanbul da kuruldu. 29 Kasım 1919 da gazeteci ve yazarların önderliğinde kuruldu. İlk defa Kuvayı Millîye tabirini kullandı. Millî mücadele için birleşmeyi savundu. Genelde basın yayın yoluyla propagandayı ilke edindi. 16 Mart 1920 de İstanbul un işgaliyle bu cemiyet dağıldı. 1.1.7. Doğu Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Doğu Anadolu nun Ermenilere karşı bütünlüğünü korumak için kuruldu. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 2
XV. kolordunun Erzurum da dağılmamış halde olması bu cemiyeti daha da etkin hale getirdi. Erzurum Kongresini düzenledi Le Pays gazetesini çıkardı. Merkezi İstanbul du. Süleyman Nazif önderliğinde kuruldu. Türkçe Hadisat gazetesini çıkarmıştır. Cemiyet; Türkleri azınlıklara göre daha güçlü tutmak için şu kararları aldı: İşgallere karşı direnilecektir. Basın yayın yoluyla propaganda yapılacaktır. Bölge dışına göç edilmeyecektir. Bilim, iktisat ve din teşkilatları kurulacaktır. Not: Erzurum kongresinin toplanmasında Şark Vilayetleri Müdafaa-i Hukuk ve Trabzon Muhafaza-i Hukuk cemiyetleri etkili olmuştur. Not: Bütün cemiyetler kuruluşlarında bölgeseldir. Milli Kongre Cemiyeti millidir. 1.1.8. Millî Cemiyetlerin Özellikleri Türk halkının Mondros Mütarekesi ne ilk tepkisidir. Basın yayın faaliyetlerinin elverişli olmasından, elçiliklerin varlığından ve merkez durumunda olmasından dolayı İstanbul u merkez edindiler. Millî mücadeleye örgütsel zemin hazırladılar. Halk arasında Millî bilinci uyandırdılar. İşgalleri ve azınlıkların bölücü faaliyetlerini önlemeye çalıştılar. Bölgesel niteliklidirler. Mustafa Kemal gibi birleştirici bir liderden yoksun oluşları en büyük eksiklikleridir. İstanbul Hükümeti ne, bağlı olmadıkları gibi; karşı da değillerdir. Sivas kongresinden önceki en büyük eksiklikleri tek elden idare edilmemeleridir. Türkçülük duyguları ile kurulmuşlardır. Genellikle ittihatçılar tarafından kurulmuşlardır. Programları bölgesel kurtuluşa yöneliktir. Bütünü kapsayan plan ve programları yoktur. Önce basın yayın yoluyla propagandayı ilke edindiyseler de; kanlı işgallerin başlamasıyla silahlı mücadeleyi başlattılar. Sivas Kongresinde Anadolu ve Rumeli Cemiyeti adı altında birleştiler. 1.2. Azınlıkların Kurduğu Cemiyetler 1.2.1. Mavri Mira Fener Rum patrikhanesi tarafından kuruldu. Bizans imparatorluğunu yeniden canlandırmayı ve Ege de ilerleyen Yunanlılara yardım ederek Batı Anadolu ve Trakya yı Yunanistan a katmayı amaçlıyordu. (Megalo İdea) Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 3
Yunan Kızılhaçı, Göçmenler Komisyonu ve Rum izcilik kuruluşları bu cemiyetin alt kollarıydı. 1.2.2. Pontus Rum Cemiyeti 1904 de Merzifon da Amerikan Koleji nde kuruldu. Batum dan Sinop a kadar uzanan ve merkezi Samsun veya Trabzon olabilecek bir Rum devleti kurmayı amaçlıyordu. MÖ. 281 de kurulan Pontus Devleti ni MS 63 de Romalılar yıktı. 1204 de tekrar kurulan Pontus Devleti ni 1461 de Fatih yıktı. 1.2.3. Kardos Cemiyeti Bu cemiyet Rum göçmenlerine yardımcı olmak görüntüsü altında Pontus Cemiyetine yardımcı oluyordu. 1.2.4. Etnik-i Eterya Cemiyeti Bu cemiyet bağımsız Yunanistan ı oluşturmak için 1814 yılında Filiki Eterya adıyla kurulmuştur. Dünya Savaşından sonra ise Yunanistan ı büyütmek ve Bizans Devletini kurmak için çalıştı 1.2.5. Hınçak ve Taşnak Sütyun Cemiyetleri Doğu Anadolu ve Çukurova toprakları ile Karadeniz bölgesinin bir kısmını Ermenistan a katmak için çalıştılar. 1.2.6. Makabi-Alyans İsrailit Cemiyetleri Yahudi devleti kurmak için çalışmışlardır. Ekonomik çıkarlarının korunması ön planda olmuştur. 1.2.7. Rum-Ermeni Birlik Komitesi Rum ve Ermeni cemiyetleri arasındaki koordinasyonu sağladı. Azınlıklar Türkleri Hıristiyan katliamı yapıyor olarak göstererek Anadolu nun işgalini başlatmak ve yıldırma faaliyetleri ile hedefledikleri bölgelerden Türkleri kaçırarak ilgili bölgelerde çoğunluk olmak istemişlerdir. 1.2.8. Azınlık Cemiyetlerinin Genel Özellikleri Wilson Prensiplerinden ilham aldılar. Mondros Mütarekesi, azınlıkların çalışmaları için uygun zemin oluşturdu. Azınlıklar Osmanlı ülkesini sömürmek isteyen işgalciler tarafından kullanıldılar. Kiliseleri ve yabancı okullarını üss edindiler. İşgal devletlerinden yardım gördüler. Çıkardıkları olaylar ile TBMM yi meşgul ettiler. 1.3. Türklerin Kurduğu Zararlı Cemiyetler 1.3.1. Sulh ve Selamet-i Osmaniye Cemiyeti Kurtuluşun padişahın emirlerine bağlı kalmakla mümkün olacağını savunmuştur. Milli mücadeleye karşı çıkmıştır. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 4
1.3.2. Teali İslam Cemiyeti Kurtuluşun halifenin emirlerine ve İslam ın prensiplerine uymakla mümkün olacağını savunmuştur. Saltanata ve hilafete bağlılık bildirmiştir. Milli mücadeleye karşı çıkmıştır. 1.3.3. İngiliz Muhipleri Cemiyeti Kurtuluşun İngilizlerin himayesi ile mümkün olacağına inanıyordu Bu cemiyet hükûmet tarafından da desteklenmiştir. Milli mücadeleye karşı çıkmıştır. 1.3.4. Wilson Prensipleri Cemiyeti Bu cemiyetin taraftarları Wilson ilkelerinden ilham almıştır. Kurtuluşun ABD mandasına girmekle mümkün olacağına inanmışlardır. 1.3.5. Kürt Teali Cemiyeti Bu cemiyetin taraftarları Wilson Prensiplerine dayanarak; halifeye bağlı olarak bir Kürt devleti kurmayı planlamışlardır. Kurucusu Seyir Abdülkadir dir. Milli mücadeleye karşı çıkmıştır. 1.3.6. Hürriyet ve İtilaf Fırkası 1911 yılında İttihat ve Terakki Partisi ne karşı kuruldu. 1918 den itibaren yönetimde etkili olmaya başladı. Anadolu hareketini İttihatçıların hareketi olarak gören parti Kurtuluş Savaşı na karşı gelişin liderliğini üstlendi. Damat Ferit gibi simalardan oluşan bir ekibi vardı. 2. Mustafa Kemalin İstanbul a Gelişi Mustafa Kemal 30 Ekim 1918 Mondros imzalandığı vakit Adana civarında idi. İşgalleri engellemek düşüncesiyle İstanbul a geldi. Ama bunu başaramadı. Yeni Türkiye Devleti nin temellerini oluşturduğu için, Kurtuluş Savaşı nın iç ve dış siyasal gelişmeleri en az askerî konular kadar önem taşımaktadır. Çünkü savaş boyunca İstanbul ile Ankara arasında meydana gelen örneğin Damat Ferit iktidarında olduğu gibi yoğun çatışmalar ya da Tevfik Paşa döneminde olduğu gibi göreli uyum ilişkileri yeni Türkiye Devleti nin Osmanlılıktan kopma ölçülerinin belirlenmesinde büyük rol oynamıştır. Çatışma ya da göreli uyum biçiminde olsun, İstanbul-Ankara ilişkilerinin gündem belirleyici bir nitelik kazanması Mustafa Kemal Paşa nın İstanbul u terk ederek Anadolu ya geçmesiyle birlikte başlamıştır. Mustafa Kemal Paşa 15 Kasım 1918 den 16 Mayıs 1919 a kadar İstanbul da geçen altı aylık istirahat dönemini daha çok politik arayışlar içinde değerlendirmeye çalışmış; ancak, İstanbul hükümetlerinin ve Osmanlı hükümdarının yaşanan işgaller ve parçalanma tehdidi karşısında kayıtsız kaldıklarını anladıktan sonra Anadolu ya geçme plânları yapmaya başlamıştı. Anadolu da daha önceden başlamış olan direniş eylemleri ve kongre süreci ile Mondros Antlaşması nın hükümlerine karşın Kâzım Karabekir in dağıtmamış olduğu bir ordunun varlığı da kendisi için yüreklendiriciydi. Anadolu ya geçiş için artık sıra uygun bir zemin ve zamanın oluşmasındaydı ve bunun için de 1919 Nisanını beklemek gerekecekti. Bu Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 5
tarihte, Türklerin Samsun ve çevresindeki Rumlara katliam yaptığını öne süren İngilizler, Damat Ferit hükümetine bir nota vermişler ve soruna bir çözüm getirilmediği takdirde bölgeyi işgal edeceklerini açıklamışlardı. İşte bu nota, belki de Türk Devrim tarihinin silahlı evresini başlatan ilk olay oldu. Çünkü konuyla ilgili olarak İçişleri Bakanı Mehmet Ali Bey in Başbakan Damat Ferit Paşa ya önerdiği şu çözüm yolu, aynı zamanda Mustafa Kemal Paşa nın Anadolu yolculuğunun da başlangıcı olacaktı: Bu iş burada, Babıâli de yoluna konamaz; asayişin bozulduğu bölgeye bu davanın hakkından gelebilecek deneyimli bir kişiyi geniş yetkilerle göndermek gerekir; mevcut kumandanlar arasında bu özelliklere sahip olarak aklıma gelen Mustafa Kemal Paşa dır. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 6
Özet İşgaller karşısında ve geleceği gören aydınları sayesinde Türk Milleti uyanışa geçerek çeşitli teşkilatlanmalara başvurmuştur. Bunun yanında bazı aydınlar da diplomatik açıdan işgallere karşı direnişi yönlendirmek amacıyla çeşitli cemiyetler kurmuşlardı. Bu yararlı cemiyetlerle bölgesel çalışmalar da olsa Türk Milleti uyarılmış uyandırılmış ve Milli Mücadelenin başlatılmasında fikri hazırlığı ve insan unsurunu tamamlayıcı rol üstlenmişlerdir. Ayrıca azınlıkların kurdukları zaralı cemiyetler de bulunmaktadır. Bu cemiyetler ise genel olarak bölgelerinde kargaşa ve olaylar çıkararak Mondros Ateşkes Antlaşması'nın kolayca uygulanmasını sağlamayı amaçlamışlardır. En büyük hedefleri ise bölgelerinde bağımsız devletler kurmak olmuştur. Mustafa Kemal Yıldırım ordularının dağıtılmasından sonra İstanbul'a gelmiş ve boğazda demirli İtilaf donanmasını görünce o meşhur "Geldikleri gibi giderler" ifadesini kullanmıştı. Bu amaç doğrultusunda Mustafa Kemal İstanbul'a geldikten sonra bir dizi faaliyette bulunmuş fakat İstanbul hükümetince destek görmeyince çareyi Anadolu'uya geçmekte bulmuştu. Karadeniz bölgesinde meydana gelen olaylar kendisine aradığı fırsatı vermiş ve IX. Ordu Müfettişi olarak bölgeye görevlendirilmiştir. Böylece Milli Mücadele'nin de dönüm noktalarından biri olarak Mustafa Kemal Samsun'a doğru yola çıkmıştır. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 7
Ünite Değerlendirme Soruları 1. Aşağıdaki cemiyetlerden hangisi diğerlerinden farklı amaçla kurulmuştur? A) Kilikyalılar Cemiyeti B) Milli Kongre Cemiyeti C) Vilayet-i Şarkiye Cemiyeti D) Sulh ve Selameti Osmaniye Fırkası E) Trakya-Paşaeli Cemiyeti 2. Diğer cemiyetlerden farklı olarak gizli kurulan ve çalışmalarını gizli yürüterek istihbarat çalışmaları yapan milli cemiyet hangisidir? A) Karakol B) Milli Kongre C) Kilikyalılar D) Etniki Eterya E) Kars Milli İslam Şurası 3. Aşağıdakilerden hangisi Milli cemiyetlerin ortak özellikleri arasında gösterilemez? A) Halk hareketi olarak kurulmuşlardır B) Milliyetçi düşüncelerle kurulmuşlardır C) Milli mücadeleye zemin hazırlamışlardır D) Saltanat ve Hilafeti desteklemişlerdir E) Miting, propaganda faaliyetlerinde bulunmuşlardır 4. Osmanlı Devleti'nin parçalanması durumunda yeni bir devlet kurma fikrini ortaya atan ilk cemiyet hangisidir? A) Milli Kongre Cemiyeti B) Vilayet-i Şarkiye Cemiyeti C) Trakya-Paşaeli Cemiyeti D) Armenakan Cemiyeti E) Kars Milli İslam Şurası Cemiyeti 5. Aşağıdaki cemiyetlerden hangisi diğerlerinden farklı amaçla kurulmuştur? A) Etniki Eterya B) Taşnak C) Hınçak D) Kilikyalılar E) Mavri Mira 6. Hangisi Türkler tarafından kurulan zararlı cemiyetlerin özelliklerinden değildir? A) Saltanat ve Hilafete karşıdırlar B) Müslümanlar tarafından kurulmuşlardır C) İşgalleri kolaylaştırmışlardır D) İtilaf devletlerince desteklenmişlerdir E) Ulusal direnişe karşı faaliyet yürütmüşlerdir Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 8
7. I. Mavri Mira, II. Kilikyalılar III. İngiliz Muhipleri IV. Hürriyet ve İtilaf V. Hınçak Yukarıda verilen cemiyetler gruplandırıldığında hangisi veya hangileri dışarda kalır? A) II ve IV B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve V E) III ve IV 8. Sivas Kongresinde direniş cemiyetleri Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti adıyla birleştirilmiştir. Bu karar aşağıdakilerden hangisine yol açmıştır? A) Silahlı direniş başlatılmıştır B) Milli Mücadelenin programı belirlenmiştir C) Güvenlik sorunu oluşmuştur D) İstanbul hükümeti yok sayılmıştır E) Kuvvetlerin tek elden sevk ve idaresi sağlanmıştır 9. Vatanın kurtuluşunu, Amerikan Mandası fikrinde gören cemiyet hangisidir? A) Milli Kongre Cemiyeti B) Wilson Prensipleri Cemiyeti C) Kilikyalılar Cemiyeti D) Trakya Paşaeli Cemiyeti E) İngiliz Muhibleri Cemiyeti 10. Aşağıdakilerden hangisi azınlık cemiyetlerinin genel özellikleri arasında gösterilemez? A) Wilson Prensiplerinden ilham almışlardır. B) Kiliseleri ve yabancı okullarını üs edinmişlerdir C) İşgal devletlerinden yardım görmüşlerdir D) Çıkardıkları olaylar ile TBMM yi meşgul etmişlerdir E) Temsil Heyetiyle ortak hareket etmişlerdir CEVAPLAR 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 D A D C D A B E B E Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 9
YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK KAYNAKLAR DOĞAN, Orhan, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi, Ankara 2010. MÜJDECİ, Mustafa _ URHAL, Ömer, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi, Adalet Yay., Ankara 2010. NUTUK-Söylev, 3 Cilt, TTK Yay., Ankara. SELVİ, Haluk ve diğerleri, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi, Değişim Yay., İstanbul 2006. SONYEL, Salahi R., Mustafa Kemal Atatürk ve Kurtuluş Savaşı C. I, TTK, Ankara 2008. ŞENŞEKERCİ, Erkan; ŞAHİN, Hayrettin; ERSEVİNC, Mine; GÜLCAN, Yılmaz, Atatürk İlkeleri ve Devrim Tarihi I II, Uludağ Üniversitesi Yay., 2013. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 10