DIŞARIDA ÜRETĐM ve TÜRKĐYE NĐN DIŞ TĐCARETĐNĐN DIŞARIDA ÜRETĐM AÇISINDAN ĐNCELENMESĐ

Ekonomik Yaklaşım, Cilt : 19, Özel Sayı, ss. 33-58 DIŞARIDA ÜRETĐM ve TÜRKĐYE NĐN DIŞ TĐCARETĐNĐN DIŞARIDA ÜRETĐM AÇISINDAN ĐNCELENMESĐ Şiir YILMAZ * Özge AYNAGÖZ ÇAKMAK ** Özet Dışarıda üretim ister dışarıda işleme, ister dıştan kaynaklanma biçiminde olsun üretim sürecinin parçalanabildiği durumlarda farklı mekanlarda üretim yapılması ve parçaların bir başka yerde bir araya getirilmesi anlamına gelir. Bu nedenle de dışarıda üretim ister istemez dış ticarete konu olur. Girdi ticaretine ilişkin istatistikler dışarıda üretim hakkında da bir fikir verebilecektir. Ancak ticaret istatistikleri girdi ticaretinin ayrıntısını verebilmekten uzaktır. SITC Rev. 2 özelikle makine ve taşıt araçları alanında parça ve öğe ticaretine ilişkin bilgi vermektedir. Onun dışındaki mallar açısından girdi bazında istatistik bulmak olanaksızdır. Ancak ülke veya bölge bazında ticareti incelemeye olanak sağlaması ve dünya imalat sanayiinin %59 u, Türkiye nin dış ticaretinin de yaklaşık yarısını kapsayan alanlarda girdi ticaretine ilişkin verilere ulaşmamızı sağladığı için bu araştırmada SITC Rev. 2 verileri kullanılmıştır. 1985 ve 2005 yılları için yapılan incelemede Türkiye nin parça ve öğe ticaretinde artışın genel olarak ortalama ticaret artışlarının üstünde gerçekleştiği görülmektedir. Artışların en yoğun olduğu alan her iki yıl için de değişmemektedir. Haberleşme araçları aksamı, devre aksamı ve motorlu taşıtlar aksamı en yüksek artışların görüldüğü alanlardır. Türkiye ile AB 15 ülkeleri arasındaki ticaret istikrarlı bir artış seyri göstermekte, ABD ile Türkiye nin parça ve öğe ticaretinde önemli artışlar görünmese de Türkiye ile Çin arasında dışarıda üretimi çağrıştıran parça ve öğe ticaretinde çok yüksek artışların yaşandığı görülmektedir. Türkiye ile Çin arasındaki girdi ticaretine konu olan alanlar arasına büro malzemeleri parçaları da girmiştir. Anahtar Kelimeler: Dışarıda Đşleme, Dıştan kaynaklanma, Türkiye nin Parça ve Öğe Dış Ticareti. * Prof. Dr., Gazi Üniversitesi, ĐĐBF, Đktisat Bölümü. ** Yrd. Doç. Dr., Gazi Üniversitesi, ĐĐBF, iktisat Bölümü.

34 Şiir YILMAZ- Özge AYNAGÖZ ÇAKMAK FOREIGN OUTSOURCING: AN ANALYSIS FOR TURKISH FOREIGN TRADE Abstract Outward processing trade consists of a temporary transaction implying the shifting of a production phase of the contractor s manufacturing activities to a foreign subcontractor. Therefore outward processing trade concerns goods whose production can be split into different phases that can be performed in different locations. Foreign outsourcing also involves the relocation of some domestic production of goods or services to foreign countries. Increased outsourcing activity is expected to increase the trade in intermediate goods. The share of parts and components in total exports can be used as an indicator for foreign outsourcing. Foreign outsourcing includes not only processing goods but services, and the trade statistics in this sense, cannot give the full picture of the production sharing. However, trade statistics are able to separate the outsourcing activity by countries or regions. In this paper Turkey s foreign trade in parts and components is analyzed by region (EU-15) and countries such as USA and Rep. of China for the years 1985 and 2005. The calculations are based upon SITC Revision 2. Outside the machinery and transport equipment group, SITC Rev.2 fails to differentiate sufficiently between assembled goods and components and this will result in underestimation of the level of international production sharing. However, the items under SITC 7 constitute 59% of the world trade in manufactures and around 50% of Turkish imports in manufactures. So, the data from SITC Rev. 2 are to show an incomplete but true picture of foreign outsourcing in Turkish manufactures. We have found out an increasing outsourcing activity from 1985 to 2005. The items 764, 772 and 784 in SITC Rev. 2 show a remarkable increase. These items belong to parts of telecommunications equipment (764), parts of switchgear (772) and parts of motor vehicles and accessories (784). The increase seems quite stable between Turkey and EU-15, and also not very important in respect to the trade between Turkey and USA. On the other hand trade in parts and components between China and Turkey shows a remarkable increase implying a growing outsourcing activity towards China. Keywords: Foreign Outsourcing, Outward Processing Trade, Turkish Foreign Trade in Parts and Components. Giriş Homojen mallarda uzmanlaşmış ülkelerin kendi aralarında yaptıkları ticarete odaklanmış dış ticaret kuramları 1960 lı yılların ortalarında ciddi bir sarsıntı geçirdiler. Özellikle AET nun dünya ekonomik sahnesinde yerini almasıyla gelişen ve genişleyen endüstri içi ticaret olgusu iktisatçıları yeni kuram arayışlarına yöneltti. Endüstri içi ticaretin nedenleri üzerinde yoğunlaşan iktisatçılar ticaretin homojen

Dışarıda Üretim ve Türkiye nin Dış Ticaretinin Dışarıda Üretim Açısından Đncelenmesi 35 mallardan farklılaştırılmış mallara doğru kayma göstermesini bu tür ticaretin en önemli nedeni olarak gördüler ve öyle de gösterdiler. Endüstri içi ticareti açıklamaya yönelik dış ticaret kuramları, bu nedenle, mal farklılaştırılmasının türleri ve bu farklılaştırılmış malları üreten firmaların içinde bulundukları aksak rekabet piyasaları ile bu piyasalarda rastlanan firma davranışları üzerine kuruldu. Bu kuramlar varsayımları ve çıkarımları açısından o güne kadar ortaya atılmış kuramlardan tamamen farklıydılar. Her şeyden önce dış ticaret firma temelinde ele alınmaktaydı. Firmanın karını ençoklaştırma süreci içinde yapılan bir dış ticaret ve edinilen karlar söz konusuydu. Dış ticaretin yararları da artık makro ölçekte değil, mikro ölçekte ele alınıyordu: Dış ticaretin tüketiciye sağladığı fayda açısından bir değerlendirme yapılmaktaydı. Önceki kuramlar uzmanlaşma ve kaynak dağılımı açısından dış ticaretin ülke ekonomisine getirdiği kazançları tartışırken dış ticarete yol açan maliyet farkını ülkelerin farklı yapıda olmaları ile açıklamaktaydılar. Endüstri içi ticareti açıklayan dış ticaret kuramları ise tıpatıp aynı yapısal özellikler gösteren ülkelerdeki benzer gelir grubundaki tüketicilerin tercihlerindeki çeşitlenmeye bağlı olarak yapılan ticareti, coğrafi yakınlık, ekonomik ve siyasal rejim benzerliği, benzer tercihler gibi etmenleri ön plana çıkararak açıklamaktaydılar. Böylece yeni dış ticaret kuramları ile birlikte ekonomik coğrafya, bölge içi ticaret kavramları da gelişti. Bugün her ne kadar endüstri içi ticaret yadsınamaz bir olgu olarak karşımızda durmaktaysa da dış ticaret kuramlarını yeniden gözden geçirmeye yönelten bir gelişme daha yaşanmaktadır. Bu yeni gelişme, dışarıda üretim adını verdiğimiz olgudur. Dışarıda üretim, ticarette liberalizasyon akımlarıyla ortaya çıkmış, iletişim alanında yaşanan teknolojik devrimlerle hız kazanmış ve küresel boyuta varmıştır. Dışarıda üretim, dış ticaret kuramlarında sözü edilen ticarete konu olan malların da bir kez daha değişmesine neden olmuştur. Artık homojen veya farklılaştırılmış mal kavramları yerini parçalanmış mallara bırakmıştır. Parçalanmış mallar, üretim süreçleri itibariyle ayrıştırılabilen ve farklı mekanlarda parça parça üretilebilen mallardır. Hangi malların nasıl parçalara ayrıldığı, hangi parçanın nerede üretileceği ise maliyet karşılaştırılması yapılmasını gerektirmektedir. Böylece dış ticaret yeniden maliyet farkı ile açıklanabilir olmuştur. Bu maliyet farkını yaratan Ricardogil bir yaklaşımla ülkeler arası verimlilik farkları mıdır, yoksa Heckscher-Ohlin tarzı bir yaklaşımla ülkelerin faktör donanımları mıdır? Bir başka deyişle bu yeni olgu, eski kuramlarla açıklanabilir mi? Yoksa, eski kuramlarda dikkate alınmayan taşımacılık, haberleşme, eşgüdüm vb. hizmet halkalarında yaşanan aşırı ucuzlama mı böyle bir süreci beslemektedir? Vernon un ürün devreleri kuramına göre, ancak standartlaşan ürünler düşük ücret ülkelerinde üretilmekte ve düşük ücret ülkelerinin imalat sanayi ürünlerinde ihracatçı

36 Şiir YILMAZ- Özge AYNAGÖZ ÇAKMAK olabilmeleri için gelişmiş sanayi ülkelerinin sürekli yeni ürünler geliştirip, bu geliştirdikleri ürün teknolojilerinin eskimesini beklemeleri gerekmekteydi. Oysa günümüzde üretimin parçalanması, gelişmekte olan ülkelerin dış ticarete eklemlenmesine daha fazla olanak tanımakta, üretim süreci dünya çapında parçalanma gösterirken ekonomik etkinliğin ulusal düzlemde yoğunlaşması, uluslararası ticaret ile birlikte artış göstermektedir (Jones, Kierkowski 2004, s. 8-9). 1. Dışarıda Üretim Đlk önce dışarıda üretim olgusuna biraz yakından bakalım. Dışarıda üretim ile karıştırılabilecek yakın kavramlar arasındaki farkı belirlemeye çalışalım. Öncelikle dışarıda üretim, uluslararasılaşma değildir. Uluslararasılaşma iktisadi etkinliklerin ülke sınırlarını aşan coğrafi yayılımı olarak tanımlanagelmiştir. Bu anlamda, uluslararasılaşma, sömürgeci imparatorluklar çağından beri bilinen bir olgu olarak nitelendirilebilir. Buna karşılık küreselleşme, uluslararası düzlemde yaygınlaşmış iktisadi etkinliklerin işlevsel anlamda birbirlerine eklemlenmesi olarak tanımlanmaktadır (Gereffi, Memedovic, 2003:2). Bu noktada, dışarıda üretim ile dış yatırım arasındaki farkın da altını çizmek gerekmektedir. Dış yatırım, bir başka ülkeye sermaye, teknoloji, hatta kalifiye emek götürerek belli bir malın üretimini gerçekleştirmektir. Bu üretimin sorumluluğu ya tamamen ya da yerli firmayla ortaklık durumunda kısmen, sermaye, teknoloji ve emek transferinde bulunan yabancı firmaya aittir. Oysa, dışarıda üretim sürecinde herhangi bir faktör transferi söz konusu değildir. Ana firma, bir başka ülkedeki firmaya sipariş vermektedir. Bu sipariş, ürünün belli bir parçası olabileceği gibi, ürünün tümü de olabilir. Dışarıda üretim, dışarıda işleme ve dıştan kaynaklanma diye ayrıştırılabilecek iki ayrı biçimde karşımıza çıkmaktadır. Dışarıda Đşleme veya Dışarıda Đşleme Ticareti (DĐT), sözleşmeyi yapan işletmenin (sözleşmeci), sözleşme yaptığı işletmeye (sözleşen) imalat sürecinin belli bir aşamasını geçici olarak devretmesi işlemidir. Montaj ile karıştırılmaması gerekir. Montaj, montaj için gerekli ithal girdilerce donatılan işletmelerin, genellikle, serbest imalat bölgelerinde yaptıkları imalat sanayi alanında rastlanan, sözleşmeye dayalı bir üretimdir. Montaj işleminde parçaların sağlanması tamamen sözleşmeyi yapan firmaya aittir. Oysa dışarıda işleme sürecinde yabancı firmanın girdi sağlama zorunluluğu yoktur. Gerekli girdileri siparişi alan firma, gerekirse alt sözleşmelerle, yerli veya yabancı, başka firmalardan elde edebilir. Dışarıda işlemeye dayalı ticarette siparişi alan firma, sipariş verenin özelliklerini belirttiği tasarımı üretmekle yükümlüdür. Bu tür dışarıda işleme ticaretine Özgün Donatım Yapımı adı verilir. Ürün, siparişi veren firmanın adı ile

Dışarıda Üretim ve Türkiye nin Dış Ticaretinin Dışarıda Üretim Açısından Đncelenmesi 37 satılır; üreten ve satın alan firmalar birbirinden bağımsız firmalardır. Satın alan firmanın ürünün dağıtımında denetimi yoktur. Özgün Marka Yapımı, imalatçıların donatım yapımı sırasında kazandıkları deneyimi, ürünün tasarım aşamasına ilerletmeleri sonucu ortaya çıkar. Böylece siparişi alan firma sipariş verenin kendi markasını üretip satışını yaparak dışarıda işleme ticaretinin bir üst aşamasını gerçekleştirmiş olur (Gereffi, Memedovic, 1). Dışarıda işleme ticareti, üretim sürecinin farklı evrelere ayrılabildiği ve farklı yerlerde yapılabilen ürünleri kapsar. Bu özelliği ile de dikey uzmanlaşmaya benzetilebilir. Dikey uzmanlaşmada da, sözleşmeye taraf olanlar arasında bir bağ yoktur, denetim ve mülkiyet gibi uzmanlaşmanın maddi olmayan sorunları ana firmaya ait olursa veya satın alınan girdilerin dışarıda işlenip yeniden ihraç edilmesi söz konusu olursa, doğrudan yatırım adını alır. Bunun dışında dışarıda işlemeye dikey uzmanlaşmanın bir alt türü olarak bakılabilir. (Fabris ve Malanchini, 2000:4). Dışarıda Đşleme ticaretinde sözleşen firmanın bu ürünü başka ülkelerde kendi markasıyla satması mümkün değildir. Bu ürünü sözleşmeci ülkeye ihraç etmesi, sözleşmeci ülkenin de o ürünün pazarlamasını yapması söz konusudur. Firma içi ticaretten ayrılan yanı ise sözleşmeci firma ile sözleşen firma arasında organik bir bağın olmamasıdır. Sözleşmeci firma parçaları birden çok ülkede ürettirip kendi ülkesinde bir araya getirebileceği gibi basit parçaları siparış verdiği ülke ya da ülkelerde üretip teknolojik olarak karmaşık parçaları kendi ülkesinde üretebilir. Özgün Marka yapımında siparişi alanın tasarım geliştirmesi söz konusudur. Ancak gene de ürünü kendi firmasının markasıyla pazarlayamaz. Dışarıda Đşleme, sözleşen işletmenin uzmanlığından, becerisinden yararlanılmasını ve böylece maliyeti düşürmeyi amaçlamaktadır. Sözleşmeci işletme genellikle dış yatırım yerine, dışta işlemeye dayalı ticareti yeğlemektedir. Çünkü dış yatırım durumunda teknoloji transferi, uygun bir yerli ortak arayışı, kalite kontrolleri, yönetim gibi işletme giderleri söz konusu olacaktır. Firmaların, değer zincirinin belli bir halkasında dış kaynağa başvurmaları, söz konusu halkanın yerli üretiminin çok daha maliyetli olmasındandır. Son yıllarda yaşanan teknolojik devrimler, ulaşım, iletişim, eşgüdüm gibi etkinliklerin kolayca ve düşük maliyetlerle yapılabilmesini sağlamıştır, bu durum dış kaynak kullanma fırsatlarını arttırmaktadır. (Diaz Mora, 2005:5-6). Dışarıda üretimin ikinci türü dıştan kaynaklanmadır. Dıştan kaynaklanmada, dışarıda üretilen ürünün yeniden ihracata konu olması gerekmez. Oysa dışarıda işleme ticaretinde parçaların yeniden ihracatı söz konusudur. Son yıllarda yaygınlaşan hizmet ticareti, hizmetin de parçalanması ile parçalanmış hizmet ticaretine dönüşmüştür. Hizmetlerin dıştan kaynaklanma yolu ile yabancı

38 Şiir YILMAZ- Özge AYNAGÖZ ÇAKMAK ülkelerdeki tüketicilere ulaştırılması yaygın ve ucuz bir yol olarak kullanılmaya başlanmıştır. Blinder (2005) hizmetleri kişi tarafından alınan, kişiye yönelik olmayan diye ikiye ayırmaktadır. Kişi tarafından alınan hizmetlere örnek olarak garson veya doktorun müşterisine verdiği hizmet gösterilebilir. Telefon başında rezervasyon almak gibi sekreterlerin yaptığı hizmet ise kişiye yönelik olmayan hizmetlerdendir. Blinder kişiye yönelik olmayan hizmetlerin dış kaynaklanmaya daha açık olabileceklerini düşünmektedir (aktaran Mankiw, Swagel, s.41). Olaya bu açıdan yaklaşıldığında dışarıda işleme ticaretinin dikey bütünleşme terimine daha çok yakınlaşacağı ve mal ticaretini çağrıştıracağı ileri sürülebilir. Buna karşılık, dıştan kaynaklanma daha geniş, mal ve hizmet ticaretini içeren bir terim gibi durmaktadır, özellikle bankacılık alanında yabancı ülkelerde tüketicilere yönelik sipariş yöntemiyle hizmet sunumu dıştan kaynaklanmaya örnek oluşturmaktadır. Dıştan kaynaklanma, firma içinde yapılagelen bir takım iktisadi etkinliklerin firma dışından birilerine sipariş sözleşmesi ile devredilmesidir. Dıştan kaynaklanma yerli bir firmayla sözleşme yapılması biçiminde ortaya çıkabileceği gibi yabancı bir firmaya etkinliklerin devri biçiminde de yaşanabilir. Bu çalışmada, dışarıda üretim bağlamında sözü edilen dıştan kaynaklanma, yabancı firma ile yapılan sözleşmeye dayalı kaynak kullanmadır. Yabancı dış kaynaklanma firma açısından dışsal veya içsel olabilir: Đçsel dıştan kaynaklanma durumunda firma kendi üretiminin bir kısmını yabancı bir firmaya devretmektedir. Dışsal dıştan kaynaklanma durumunda ise firma yurtiçinde başka bir firmadan sağladığı mal veya hizmetleri yabancı bir firmadan sağlamaktadır. Dışsal dış kaynaklanmanın firmanın girdi ithalatını arttırması ve dışsal dış kaynaklanmanın ticarete konu olması kaçınılmazdır. Dıştan kaynaklanma, kapasite artırımı, uzmanlaşma ve sunum amaçlı yapılabilmektedir. Kapasite artırım amaçlı dıştan kaynaklanma durumunda firma, yoğun talep karşısında üretimini artırmak için genişletme yatırımı yapmak yerine aynı işi yapan firmalarla sözleşip üretim kapasitesini artırmayı yeğlemektedir. Uzmanlaşma amaçlı dıştan kaynaklanma firmanın, uzmanlık gerektiren bir etkinliğini, o işin uzmanı olan firmaya devretmesidir. Uzmanlaşma amaçlı dıştan kaynaklanma durumunda ekonomik etkinliğin ayrışması söz konusudur. Bu nedenle uzmanlaşma amaçlı dıştan kaynaklanmaya yatay ayrışma adı da verilmektedir. (Taymaz, s.2) Sunum amaçlı dıştan kaynaklanma, bir takım girdilerin dışarıda bir firmaya yaptırılması anlamına gelmektedir. Sunum amaçlı dıştan kaynaklanma, dikey ayrışma adı ile de anılır. Đşletmelerin genellikle iki tür küreselleşme ağı oluşturdukları görülmektedir: Üretici Yönelimli ve Alıcı Yönelimli.

Dışarıda Üretim ve Türkiye nin Dış Ticaretinin Dışarıda Üretim Açısından Đncelenmesi 39 Üretici Yönelimli değer zincirlerinde ulus aşırı imalatçılar ileri ve geri bağlantıları içerecek biçimde üretim ağlarının eşgüdümünü sağlamada merkezi bir rol oynarlar. Otomotiv, uçak sanayii, bilgisayar, yarı iletkenler, ağır sanayi gibi sermaye ve teknoloji yoğun sanayilerde bu rol çok belirgindir (Gereffi, Memedovic, 2003:3). Alıcı Yönelimli değer zincirleri, büyük perakendeciler, marka pazarlayanlar, markalı imalatçıların merkezkaç bir üretim ağı kurulmasında anahtar rol oynadıkları gelişmekte olan ülkelerde veya geçiş ekonomilerinde görülür. Bu üretim ağları genellikle emek yoğundur, tüketim malları kesimine yöneliktir, giyim, ayakkabı ve mobilya sanayileri bu değer zincirlerine örnek olarak verilebilir (Dünya Bankası, 2005:341). Üretici Yönelimli zincirlerde karlar ölçekten, miktardan ve teknolojik ilerlemelerden kaynaklanır; alıcı yönelimli zincirlerde ise araştırma, tasarım, satışlar, pazarlama ve mali hizmetlerden kaynaklanır. Alıcı yönelimli değer zincirleri, son derece rekabetçi ve ülkeye giriş engellerinin düşük olduğu küresel düzlemde merkezkaç üretim sistemleri ile birarada görülür. Bu üreticilere fabrikasız imalatçılar adı verilmektedir. Ürünlerin üretimi, tasarım ve pazarlama evrelerinden tamamen kopmuştur. 1.1 Dışarıda Üretime Yol Açan Etmenler 1. Ticaret Engelleri: 1960 larda OECD ye üye ülkelerin gümrük tarifeleri gelişmekte olan ülkelerden yapılan ithalat için ortalama mamul mal ithalatından alınan gümrük tarifelerinden çok daha yüksekti. Bu ayrımcılık gelişmekte olan ülkeleri üretim sözleşmeleri yapmaya zorlamıştır. Ayrıca nihai mallara uygulanan tarife dışı önlemler de üretim sözleşmelerine yöneliş eğilimini güçlendirmiştir. Çok uluslu şirketlerin de üretimlerinin emek yoğun süreçlerini düşük ücret ülkelerine aktarmak işlerine gelmiştir. 2. Emek maliyetleri: Ücretler arasındaki farkın dışarıda işlemeye yol açtığı sık sık dile getirilen bir etmendir. Ancak düşük ücretlerin yanı sıra, becerili işgücü ve eğitim, teknik eğitim gibi etmenler de dışarıda işlemeyi gündeme getirmektedir. Düşük ücretlerin yanı sıra yüksek okuryazarlık oranları, 1991-1994 arasında, eski Doğu Bloku ülkelerine, dışarıda işlemeye dayalı sipariş sözleşmelerinin büyük bir bölümünde taraf olma olanağı sağlamıştır.

40 Şiir YILMAZ- Özge AYNAGÖZ ÇAKMAK 3. Ulaşım ve Uzaklık: Bir firmanın dıştan kaynaklanma kararında ulaşım maliyetlerinin özellikle önemli olduğu vurgulanmaktadır. (Jones, 2000 ; Jones ve Kierkowski, 2001; Egger ve Egger, 2003) Özellikle pahada ağır, yükte hafif ürünlerin dışarıda montajı uygundur (Yeats, 2001:22) Jagdish Bhagwati nin belirttiği gibi ulaştırma maliyetleri ürün fiyatı içinde son derece düşük bir yer tutsa bile, kuruluş yerinin seçiminde etkili olabilir, çünkü diğer maliyet kategorileriyle karşılaştırıldığında coğrafi olarak değiştirilebilir bir maliyet türüdür (Bk. Yeats, 2001:22) 4. Đdari Etkiler: Hükümet politikaları dışarıda işlemenin yerini ve hacmini belirlemede etkilidir. Gelişmekte olan ülkeler gümrük istisnaları, ihracat teşvikleri, krediler gibi ticaret politikası araçlarını kullanabilecekleri gibi okur yazarlık oranlarının yükseltilmesi, mali sistemin ve alt yapının iyileştirilmesi gibi girişimlerle de yabancı şirketleri ülkelerine çekebilirler. Buna karşılık uluslararası şirketler birden çok etkinliği tek bir ülkede bulundurmaktan kaçınmaktadırlar; çünkü uluslararası üretim zincirinde herhangi bir halkanın aksaması tüm üretimin durma noktasına gelmesine yol açmaktadır. Bu nedenle ÇUŞ lar üretimi coğrafi olarak dağıtmaktan yana bir tutum izlemektedirler. 5. Vergi Etkisi: Đthalattan alınan vergiler, dışarıda işleme ticaretinde her bir ülkede o ürüne katılan katma değer üzerinden alınmaktadır. Oysa normal bir mal ticaretinde ithalatın toplam değeri üzerinden gümrük alınır. Bu durum, ticarete katılan taraflara geçici bir nakit avantajı sağlamaktadır; çünkü ödemeler, ödemenin yapıldığı mali yılda gerçekleştirilecektir. 1.2 Dışarıda Üretimin Ölçümü Dışarıda üretimin ticaretin yeni biçimi olduğu ileri sürülmekte ise de rakamlarla bu durumu gözler önüne sermek kolay değildir, çünkü her şeyden önce bugün kullanmakta olduğumuz ticaret istatistikleri dışarıda üretime dayalı ticareti ölçmeye uygun veri sağlamamaktadır. Bu nedenle, ölçüm için çeşitli yöntemlere başvurulduğu gözlenmektedir.

Dışarıda Üretim ve Türkiye nin Dış Ticaretinin Dışarıda Üretim Açısından Đncelenmesi 41 1. Girdi-Çıktı Tabloları: Feenstra-Hanson (1996), Campa-Goldberg(1997) girdi-çıktı tablolarını kullanarak dıştan kaynaklanmayı ölçmüşlerdir. Tablolar her bir ürünün üretiminde kullanılan ithal girdi oranını bulmamıza ve buradan hareketle, imalat sanayiin alt dallarında kullanılan ürünlerin toplam ithal girdi kullanımını hesaplamamıza olanak vermektedir. Ancak bu toplu sonuçlar hangi firmaların, ne tür etkinliklerini, niçin ve hangi ülkelere yönlendirdiğine ilişkin bilgi vermekten uzaktır (Burke, Epstein, Choi, 5). 2. Firma-Düzeyinde Veri: Firma düzeyinde yapılan araştırmalar, firmaların özelliklerini saptama açısından zengin bir bilgi sunmakta ve ayrıntılı bir çözümleme yapma olanağı sağlamaktadır. Swenson (2000), Gorg, Hanley(2003), Toimura (2004) gibi araştırmacılar firma düzeyinde veri toplamayı yeğlemişlerdir. Üretken firmaların dıştan kaynaklanmaya yatkın oldukları, firmaların genellikle emek-yoğun süreçlerde dıştan kaynaklanmaya başvurdukları gibi sonuçlara ulaşmışlardır (Tomiura, 2004:3). 3. Geçici Đthalat Rakamları: Geçici ithalat rakamları dışarıda işlemeye ilişkin veri sağlamaktadır. Ancak bu rakamlar da firmaların niçin ve hangi bölgelere veya ülkelere yönelik dışarıda işlemeye başvurduklarını açıklayamamaktadır. 4. Dış Ticaret Đstatistikleri Toplam ticaret içinde parça ve öğe ticaretinin payı kuşkusuz dışarıda üretim hakkında bir fikir verebilecek durumdadır. Ancak dışarıda üretim yalnızca mal üretimini değil, hizmet üretimini de kapsar, bu bağlamda ticaret istatistikleri dışarıda üretimi tüm yönleriyle göstermekten uzaktır. Buna karşın genellikle yapılan araştırmalarda SITC Rev.2 ticaret istatistiklerinin benimsediği sınıflandırmanın kullanıldığı görülmektedir. Daha önceki çalışmada 1 olduğu gibi bu çalışmada da ticaret istatistiklerinden yararlanılacaktır. 1 Aynagöz, Ö. ve Ş. Yılmaz Outsourcing After The Customs Union Between EU and Turkey, 8 th International European Trade Study Group (ETSG 2006) Annual Conference, Vienna, 7-9 September, 2006.

42 Şiir YILMAZ- Özge AYNAGÖZ ÇAKMAK 2. Türkiye-AB Ticaretinde Dışarıda Üretim Bu çalışmada amaç, dışarıda üretimin ölçümünde, dış ticaret istatistiklerinden yararlanarak toplam ithalat içinde parça ve öğe ithalatının payının incelenmesidir. Bu amaçla SITC Rev. 2 uluslararası mal sınıflaması kullanılmıştır. Makine ve ulaştırma araçları (SITC 7) ürün grubu altında 44 adet iki, üç ve dört basamaklı alt ürün gruplarının dış ticaret rakamlarına ulaşma imkanı veren SITC Rev.2 uluslararası sınıflandırmasına göre parça ve aksam SITC kod ve tanımları Tablo 1 de verilmiştir. Söz konusu sınıflandırma, dışarıda üretim hakkında önemli bir fikir sağlayacağı düşünülen, toplam ticaret içinde parça ve öğe ticaretinin hesaplanmasında kullanılan ürün gruplarını detaylı bir şekilde ele almamızı mümkün kılmaktadır. Söz konusu sınıflama makine ve ulaştırma araçları ürün grubu dışında monte edilmiş mallar ile parça ve öğeler arasında yeterli bir ayrımı mümkün kılmadığı için, bu inceleme dışarıda üretimin ölçümünde düşük bir tahmine yol açabilmektedir. Ancak SITC 7 ürün grubunun imalat sanayi dünya ticaretinin %59 unu ve Türkiye nin imalat sanayi ithalatının yaklaşık %50 sini oluşturduğu düşünüldüğünde, söz konusu incelemenin dışarıda üretimin ölçümüne yönelik eksik ama önemli bir gösterge olduğu kabul edilebilir. Çalışmada kullanılan tüm ihracat ve ithalat değerleri, Birleşmiş Milletler Đstatistik Bölümünün Commodity Trade Statistics Database (COMTRADE) adlı verilerinden derlenmiştir. Söz konusu verilere Birleşmiş Milletler Đstatistik Bölümü nün Internet adresinden (http:// www. unstats. un. org/ unsd/ databases. htm) ulaşılmıştır. Çalışma, Türkiye açısından ticarette liberalizasyonun başladığı 1985 yılı ile 2005 yıllarını karşılaştırmaktadır. Dıştan kaynaklanma, öncelikli olarak Türkiye nin en önemli ticaret ortağı olan AB ile Türkiye arasında araştırılmıştır.

Dışarıda Üretim ve Türkiye nin Dış Ticaretinin Dışarıda Üretim Açısından Đncelenmesi 43 Tablo 1. Parça ve Aksam - Uluslararası Standart Ticaret Sınıflaması, SITC (Rev.2) Kod Tanım 7119 Kızgın su kazanları, buhar güç üniteleri için kondansörler vb. aksam, parçaları 71319 Hava taşıtlarının motor aksam-parçaları 7139 Benzinli, dizel motorlar için aksam, parçalar 7149 Turbojetler/turbopropellerin aksam-parçaları 7169 Elektrik motor, jeneratör, elektrojen grupları aksam, parçaları 71889 Su türbünleri ve su çarkları için aksam;parçalar 72119 Tarla, bahçe-ormancılık makina-cihazlarının aksam-parçaları 72129 Hasat makinalarına ait aksam-parçalar 72139 Sütçülükte kullanılan makina ve cihazların aksam-parçaları 72198 Şarap, meyva suları vb.makinalara ait aksam-parçalar 72199 Tarla, orman, arı ve kümes hayvancılığına mahsus makinaların aksamı 7239 Diğer delme, sondaj, buldozer ve angledozer bıçakları 72449 Dokuma, katlama, bobinleme makinaların vb. yardımcı cihazlarının aksam, parça ve aksesuarı 72469 Örgü makinalarının aksam, parçası 72479 Ütü, temizleme, kurutma, apreleme vb. makinaların aksam;parçaları 7259 Kağıt hamuru, kağıt/karton işleyen makina/ cihazlar vb. aksam parçaları 72689 Forma, kağıt dikme, cilt makina ve cihazlarının aksam-parçaları 7269 Matbaa ve baskı makinaları-cihazları, yardımcı makinalar aksam, parçaları 72719 Tohum ve tane işleme makinalarının aksam-parçaları 72729 Yiyecek ve içecek sanayiinde kullanılan makina ve cihazların aksam, parçası 72819 Taş, seramik, beton ağaç, mantar vb işleyen makinaların aksam-parçaları 72839 Toprak, taş, cevher vb ayıran, yıkayan vb makinaların parçaları 72849 Kendine özgü fonksiyonlu makine, cihazların aksam, parçası 7369 (84.56;84.63)de ki makinalara ait aksam;parçalar 73719 Tav ocakları, döküm potaları, külçe kalıpları aksam-parçaları 74149 Soğutucu/dondurucu-ısı pompalarına ait aksam-parçalar ve mobilyalar 7429 Pompa, sıvı elevatörlere ait aksam, parçalar 7439 Santrifüjle çalışan kurutma, filtre, arıtma cihazlarının aksam, parçası 74419 Kısa mesafe eşya taşıtlarının aksam-parçaları 7449 Palanga, bucurgat, kriko, vinç, kaldırma, elleşme vb. makinaların aksam, parçası 74519 El ile kullanılan pnömatik/motorlu aletlerin aksam, parçası 74999 Makina,mekanik cihazların diğer aksam-parçalar 759 Büro makinalarının aksam ve parçaları 764 Diğer Telekominikasyın ve ekipmanları, parçaları, aksesuarı 77129 Transformatör, konvertör, bobin, selflerin aksam-parçaları 772 Elektrik devreleri, rezistanslar 77579 Evlerde kullanılan elektrik motorlu cihazların aksam/parçalar 77829 Kızma, deşarj esaslı elektrik ampul vb aksam-parçaları 77889 Makina ve cihazların diğer elektrikli aksam-parçaları 784 Motorlu taşıtların aksam ve parçaları 78539 Motosiklet, motorsuz bisiklet ve diğer motorsuz tekerlekli taşıtların aksam, parçaları 78689 Römork-yarı römork vb taşıtların aksam-parçaları 79199 Demiryolu taşıtlarının,tranvayların aksam-parçaları 7929 Balon, hava gemisi, planör vb. diğer hava taşıtlarının aksam ve parçaları Source: Yeats, A., 2001. Just how big is global production sharing? in: Arndt, S., Kierzkowski, H. (Eds.) Fragmentation: New Production Patterns in the World Economy. Oxford University Press ve http://tuikapp.tuik.gov.tr/diess.

44 Şiir YILMAZ- Özge AYNAGÖZ ÇAKMAK Aşağıdaki tablolar, SITC Rev. 2 uluslararası mal sınıflaması dahilinde, makine ve ulaştırma araçları (SITC 7) grubu içinde toplam 44 adet alt ürün grubunun (üç, dört ve beş basamaklı) ihracat ve ithalat değerlerinin, Türkiye nin AB ile ticareti içindeki paylarını göstermektedir. Tablo 2. Türkiye nin AB nden 1985 ve 2005 yılları Parça ve Öğe Đthalatı Değer ve Payı (SITC Rev.2 Tanımına Göre) SITC REV. 2 Kod 1985 Đthalat Değeri ($) Toplamdaki Pay (%) 1985 2005 Đthalat Değeri ($) Toplamdaki Pay (%) 2005 7119 3.852.480 0,82 7.283.689 0,13 71319 5.090.755 1,08 154.089 0,00 7139 57.017.435 12,15 444.956.840 7,67 7149 1.069.492 0,23 119.191.253 2,06 7169 6.975.235 1,49 40.926.714 0,71 71889 2.177.333 0,46 2.349.172 0,04 72119 71.136 0,02 1.552.670 0,03 72129 722.042 0,15 12.085.266 0,21 72139 152.874 0,03 1.695.682 0,03 72198 771 0,00 355.520 0,01 72199 47.236 0,01 2.025.958 0,03 7239 8.496.259 1,81 61.277.084 1,06 72449 1.084.945 0,23 32.433.353 0,56 72469 1.484.272 0,32 53.793.389 0,93 72479 2.013.015 0,43 32.787.463 0,57 7259 1.890.914 0,40 17.862.752 0,31 72689 1.245 0,00 552.783 0,01 7269 666.455 0,14 20.792.443 0,36 72719 197.300 0,04 1.318.963 0,02 72729 456.288 0,10 12.804.151 0,22 72819 288.968 0,06 9.698.030 0,17 72839 3.397.404 0,72 20.350.248 0,35 72849 14.184.230 3,02 67.658.400 1,17 7369 3.869.090 0,82 39.483.372 0,68 73719 381.129 0,08 18.575.766 0,32 74149 457.355 0,10 25.261.088 0,44 7429 12.309.465 2,62 68.147.370 1,18 7439 2.278.576 0,49 42.091.765 0,73 74419 892.507 0,19 7.521.964 0,13 7449 11.132.700 2,37 49.617.476 0,86 74519 719.214 0,15 6.223.617 0,11 74999 1.827.149 0,39 45.399.071 0,78 759 5.896.981 1,26 59.346.056 1,02 764 72.268.382 15,40 1.105.748.024 19,07 77129 0 0,00 13.103.743 0,23 772 52.205.119 11,13 601.693.252 10,38 77579 719.366 0,15 3.322.227 0,06 77829 2.425.380 0,52 190.372 0,00 77889 1.535.916 0,33 1.899.435 0,03 784 180.444.970 38,45 2.644.175.851 45,61 78539 845.890 0,18 7161332 0,12 78689 93.400 0,02 54.355.292 0,94 79199 7.228.741 1,54 12.754.092 0,22 7929 377.002 0,08 27.852.993 0,48 TOTAL 469.246.416 100,00 5.797.830.070 100,00 Kaynak: UN, Commodity Trade Statistics Database (COMTRADE) verilerine dayanılarak hesaplanmıştır.

Dışarıda Üretim ve Türkiye nin Dış Ticaretinin Dışarıda Üretim Açısından Đncelenmesi 45 Tablo 2 ve 3, Türkiye nin AB ile parça ve öğe ithalatı ve ihracatını 1985 ve 2005 yılları itibariyle incelemektedir. Söz konusu iki tablo, 20 yıllık dönem içinde Türkiye ile AB arasında gerçekleşen parça ve öğe dış ticaretinin kıyaslanması imkânını vermesi açısından önemlidir. Türkiye ile AB arasında dışarıda üretimin seyrinin incelenmesi açısından Tablo 2, toplam 44 alt ürün grubunda AB nden gerçekleştirilen 1985 ve 2005 yılı ithalatını değer ve toplam içindeki pay olarak göstermektedir. Parça ve öğe ithalatının 20 yıllık dönem içinde toplam değeri, 1985 yılına göre 2005 de yaklaşık 12 kat artmış, alt ürün grupları itibariyle bakıldığında ise her iki yılda da toplamdaki payı en yüksek olan kalemler sırasıyla; 784 (motorlu taşıtların aksam ve parçaları), 764 (diğer telekomünikasyon ve ekipmanları, aksesuarı), 772 (elektrik devreleri, rezistanslar) ve 7139 (Benzinli, dizel motorlar için aksam, parçalar) nolu alt ürün gruplarıdır. Türkiye nin AB ne parça ve öğe ihracatının gösterildiği Tablo 3 de de, toplam ihracat değerinin 1985 yılına göre 2005 de yaklaşık 18 kat arttığı ve toplam içindeki payı en yüksek olan alt ürün gruplarının yine sırasıyla 784, 7139, 772 ve 7239 (Diğer delme, sondaj, buldozer ve angledozer bıçakları) nolu alt ürün grupları olduğu görülmektedir. Her iki tablo birlikte değerlendirildiğinde, bu ticaretin en önemli bulgusu, Türkiye ile AB arasında gerçekleşen dışarıda üretimin, birkaç alt ürün grubunda yoğunlaşmasıdır. Tablo 2 den görüleceği gibi, 44 ürün grubu içinde 4 alt ürün grubu, toplam parça ve öğe ithalatının yaklaşık %83 ünü oluşturmakta, benzer eğilim bu ürünlerin ihracatında da görülmektedir. 784 (motorlu taşıtların aksam ve parçaları) nolu alt ürün grubu tek başına toplam ihracat ve ithalatın yaklaşık yarısına yakın bir kısmını oluşturmaktadır. Bu ürün gruplarının 2005 yılında 1985 yılına göre toplam ithalat (%77) ve ihracat (%55) içindeki payları da artmıştır.

46 Şiir YILMAZ- Özge AYNAGÖZ ÇAKMAK Tablo 3. Türkiye nin AB nden 1985 ve 2005 yılları Parça ve Öğe Đhracatı Değer ve Payı (SITC Rev.2 Tanımına Göre) SITC REV. 2 Kod 1985 Đhracat Değeri ($) Toplamdaki Pay (%) 1985 2005 Đhracat Değeri ($) Toplamdaki Pay (%) 2005 7119 0 0 10.538.629 0,49 71319 0 0 21.312 0,00 7139 37.201.365 31,51 530.642.840 24,43 7149 3.977.534 3,37 79.886.042 3,68 7169 566.415 0,48 36.441.828 1,68 71889 0 0 2.638.257 0,12 72119 0 0 1.204.673 0,06 72129 205.524 0,17 2.393.373 0,11 72139 0 0 293.845 0,01 72198 0 0 360 0,00 72199 0 0 295.222 0,01 7239 429.651 0,36 143.946.402 6,63 72449 0 0 641.511 0,03 72469 678.864 0,58 2.071.279 0,10 72479 4.398.280 3,73 8.898.236 0,41 7259 421 0,0004 1.430.623 0,07 72689 0 0 21.744 0,00 7269 44.082 0,037 1.511.194 0,07 72719 0 0 1.327.977 0,06 72729 0 0 474.487 0,02 72819 10.925 0,009 1.030.130 0,05 72839 1.705.104 1,44 18.992.669 0,87 72849 33.623.708 28,48 9.423.324 0,43 7369 88.336 0,075 3.607.278 0,17 73719 0 0 139.619 0,01 74149 538 0,0005 24.267.714 1,12 7429 3.592.969 3,04 23.440.282 1,08 7439 32.158 0,027 5.367.067 0,25 74419 0 0 2.471.988 0,11 7449 1.132.500 0,959 12.524.031 0,58 74519 0 0 503.054 0,02 74999 1.698 0,001 9.328.775 0,43 759 1.929 0,002 10.579.878 0,49 764 11.708.374 9,92 42.647.420 1,96 77129 0 0 3.734.694 0,17 772 2.046.396 1,73 154.677.295 7,12 77579 2.520.669 2,14 657.106 0,03 77829 1.871 0,002 12.598 0,00 77889 0 0 1.116 0,00 784 14.090.692 11,94 933.660.683 42,99 78539 1.367 0,001 5.418.779 0,25 78689 47 0,00 6.890.957 0,32 79199 0 0 2.784.877 0,13 7929 0 0 75.059.930 3,46 TOTAL 118.061.417 100 2.171.901.098 100,00 Kaynak: UN, Commodity Trade Statistics Database (COMTRADE) verilerine dayanılarak hesaplanmıştır.

Dışarıda Üretim ve Türkiye nin Dış Ticaretinin Dışarıda Üretim Açısından Đncelenmesi 47 Tablo 4 ise Türkiye nin AB nden SITC 7 parça ve öğe ithalatının, toplam ithalat, toplam imalat sanayi (SITC 5-8) ithalatı ve makine ve ulaştırma araçları (SITC 7) ithalatı içindeki paylarını yine alt ürün grupları itibariyle göstermektedir. Tablo 4, AB nden parça ve öğe ithalatındaki artış eğilimini yansıtmak kadar, bu ithalat içinde hangi alt ürün gruplarının göreli öneminin daha fazla olduğunu da göstermektedir. Toplam ithalat içindeki payları en yüksek olan sırasıyla 784, 764, 772, 7139 nolu alt ürün gruplarının, imalat sanayi (SITC 8) ve makine ve ulaştırma araçları (SITC 7) ithalatı içinde de en yüksek değerlere sahip oldukları görülmektedir. Bu dört ürün grubunun imalat sanayi ithalatı içindeki payları 1985 de %9,5 den, 2005 de %11,49 a, makine ve ulaştırma araçları ithalatı içinde ise 1985 de %25 den 2005 de %26,4 e yükselmiştir. Bu çalışmada kullanılan ticaret istatistiklerinin, dışarıda üretimi tüm yönleriyle göstermek konusunda yetersiz kalacağını, ancak toplam ticaret içinde parça ve öğe ticaretinin payının, dışarıda üretim hakkında gerçek ve önemli bir fikir verebileceğini tekrar hatırlatarak, Türkiye ile AB arasında dışarıda üretimin özellikle motorlu taşıtların aksam ve parçaları (SITC 784) ürün grubunda gerçekleştiğini söyleyebiliriz. Bunun yanı sıra çalışmada elde edilen tüm sonuçlar da, bu ürün grubunun dışarıda üretimin en önemli alanı olduğunu göstermektedir.

48 Tablo 4. Türkiye nin AB nden Parça ve Öğe Đthalatının Karşılaştırmalı Önemi Şiir YILMAZ- Özge AYNAGÖZ ÇAKMAK 1985 2005 PARÇA VE ÖĞELERĐN PAYLARI SITC REV. 2 Toplam Đthalat içinde Đmalat Sanayi (SITC 5-8) Đthalatı Đçinde Makine ve ulaştırma araçları (SITC 7) içinde Toplam Đthalat içinde Đmalat Sanayi (SITC 5-8) Đthalatı Đçinde Makine ve ulaştırma araçları (SITC 7) içinde 7119 0,091128389 0,1015933 0,2019321 0,016019 0,0174752 0,0339053 71319 0,120419133 0,1342477 0,2668377 0,000339 0,0003697 0,0007173 7139 1,348717446 1,5035997 2,9886336 0,978594 1,0675500 2,0712551 7149 0,025298271 0,0282034 0,0560586 0,262137 0,2859662 0,5548302 7169 0,164995516 0,1839431 0,3656149 0,09001 0,0981922 0,1905121 71889 0,051503667 0,0574182 0,1141274 0,005167 0,0056362 0,0109353 72119 0,001682685 0,0018759 0,0037287 0,003415 0,0037252 0,0072276 72129 0,017079524 0,0190409 0,0378467 0,026579 0,0289952 0,0562564 72139 0,003616154 0,0040314 0,0080131 0,003729 0,0040683 0,0078933 72198 0,00002 0,0000203 0,0000404 0,000782 0,0008530 0,0016549 72199 0,001117343 0,0012457 0,0024759 0,004456 0,0048607 0,0094307 7239 0,200974539 0,2240538 0,4453411 0,13477 0,1470173 0,2852422 72449 0,025663804 0,0286109 0,0568686 0,07133 0,0778148 0,1509759 72469 0,035109674 0,0391416 0,0777998 0,11831 0,1290623 0,2504059 72479 0,047616811 0,0530850 0,1055145 0,07211 0,0786644 0,1526242 7259 0,044728576 0,0498651 0,0991144 0,03929 0,0428567 0,0831503 72689 0,00003 0,0000328 0,0000653 0,00122 0,0013262 0,0025732 7269 0,015764643 0,0175750 0,0349330 0,04573 0,0498857 0,0967879 72719 0,004667028 0,0052030 0,0103417 0,0029 0,0031645 0,0061397 72729 0,010793253 0,0120327 0,0239169 0,02816 0,0307200 0,0596028 72819 0,006835386 0,0076203 0,0151466 0,02133 0,0232677 0,0451439 72839 0,080363805 0,0895925 0,1780788 0,04476 0,0488248 0,0947295 72849 0,335520503 0,3740506 0,7434825 0,1488 0,1623275 0,3149470 7369 0,09152129 0,1020313 0,2028027 0,08684 0,0947294 0,1837934 73719 0,009015406 0,0100507 0,0199773 0,04085 0,0445674 0,0864694 74149 0,010818492 0,0120609 0,0239728 0,05556 0,0606069 0,1175893 7429 0,291173922 0,3246114 0,6452146 0,14988 0,1635006 0,3172231 7439 0,053898517 0,0600880 0,1194341 0,09257 0,1009875 0,1959354 74419 0,021111784 0,0235362 0,0467818 0,01654 0,0180469 0,0350144 7449 0,263338165 0,2935790 0,5835331 0,10912 0,1190433 0,2309672 74519 0,017012629 0,0189663 0,0376984 0,01369 0,0149318 0,0289707 74999 0,043220249 0,0481835 0,0957721 0,09985 0,1089224 0,2113307 759 0,139489985 0,1555085 0,3090970 0,13052 0,1423843 0,2762534 764 1,709470578 1,9057805 3,7880293 2,43187 2,6529343 5,1472099 77129 0 0 0 0,02882 0,0314388 0,0609974 772 1,234884641 1,3766947 2,7363906 1,3233 1,4435953 2,8008565 77579 0,017016224 0,0189703 0,0377064 0,00731 0,0079708 0,0154648 77829 0,057371089 0,0639594 0,1271290 0,00042 0,0004567 0,0008862 77889 0,036331285 0,0405034 0,0805068 0,00418 0,0045572 0,0088418 784 4,268330889 4,7584918 9,4582279 5,81534 6,3439633 12,3085260 78539 0,020009083 0,0223069 0,0443383 0,01575 0,0171816 0,0333357 78689 0,002209328 0,0024630 0,0048957 0,11954 0,1304104 0,2530216 79199 0,170992068 0,1906282 0,3789027 0,02805 0,0305999 0,0593698 7929 0,008917784 0,0099419 0,0197610 0,06126 0,0668255 0,1296545 Toplam 11,09977725 12,3744386 24,5960835 12,75117 13,9102780 26,9886520 Kaynak: UN, Commodity Trade Statistics Database (COMTRADE) verilerine dayanılarak hesaplanmıştır.

Dışarıda Üretim ve Türkiye nin Dış Ticaretinin Dışarıda Üretim Açısından Đncelenmesi 49 3. ABD ve Çin ile Ticarette Dışarıda Üretim Bu bölümde AB ile Türkiye arasında gerçekleştirilen dışarıda üretimin ölçümünde kullanılan aynı yöntemle (parça ve öğe ticaret istatistiklerinden yararlanarak), Türkiye ile ABD ve Çin arasında parça ve öğe ticareti incelenecek ve böylece Türkiye de gerçekleşen dışarıda üretim faaliyeti hakkında ülkeler itibariyle bir karşılaştırma olanağı elde edilmeye çalışılacaktır. Ek tablo 1, 2, 3 ve 4 de Türkiye ve ABD ile Çin arasında gerçekleşen parça ve öğe ihracat ve ithalat rakamları bulunmaktadır. Ek tablo 1 ve 2, Türkiye ile ABD arasında parça ve öğe ithalat ve ihracatını göstermektedir. ABD den toplam parça ve öğe ithalatının yaklaşık yarısı (%49,62) 3 alt ürün grubunda toplanmıştır. Bu ürün grupları sırasıyla 7149 (Turbojetler/turbopropellerin aksam-parçaları), 772 (Elektrik devreleri, rezistanslar ) ve 764 (Diğer Telekomünikasyon ve ekipmanları, parçaları, aksesuarı ) tür. Toplam ihracat içinde ise en büyük paya sahip olan 2 alt ürün grubunun (7929- Balon, hava gemisi, planör vb. diğer hava taşıtlarının aksam ve parçaları ve 784- Motorlu taşıtların aksam ve parçaları) toplam parça ve öğe ihracatının %51 ini oluşturduğu görülmektedir. AB ile toplam ticaretle kıyaslandığında en önemli alt ürün gruplarının benzerlik gösterdiği örneğin ihracatta 784 ve ithalatta 772 ve 764 nolu alt ürün gruplarının öne çıktığı saptanmıştır. Ek tablo 3 ve 4 ise sırasıyla Türkiye ile Çin arasında parça ve öğe ithalat ve ihracatını göstermektedir. 764, 759 ve 772 nolu alt ürün gruplarının Çin den gerçekleştirilen parça ve öğe toplam ithalatının % 85 ini oluşturduğu, Çin e yapılan toplam ihracatta ise 7139, 784 ve 72479 nolu alt ürün gruplarının toplam payı %75 i aşmaktadır. Parça ve öğe ithalatında ise AB ve ABD ile olan ticaretten farklı olarak 759 nolu (Büro makinelerinin aksam ve parçaları ) alt ürün grubu öne çıkmaktadır. YILLAR Tablo 5. Türkiye nin Toplam Parça ve Aksam Đhracatı AB Đhracat Değeri ($) PAY ABD Đhracat Değeri ($) PAY ÇĐN Đhracat Değeri ($) PAY TOPLAM Değeri ($) 1985 118.336.286 53,25 2.058.193 0,93 0 0 222.211.064 1995 280.320.267 57,67 23.669.233 4,87 1.158.567 0,52 486.051.326 2005 2.172.208.961 56,22 238.948.307 6,18 14.209.291 2,92 3.863.478.069 Kaynak: UN, Commodity Trade Statistics Database (COMTRADE) verilerine dayanılarak hesaplanmıştır. Ülkeler itibariyle dışarıda üretimin karşılaştırmasına olanak sağlamak amacıyla oluşturulan tablo 5 ve 6, Türkiye nin toplam parça ve öğe ihracat ve

50 Şiir YILMAZ- Özge AYNAGÖZ ÇAKMAK ithalatı içinde bu ülkelerin paylarını vermektedir. 2005 yılında Türkiye nin bu alt ürün grupları toplamında dünyadan gerçekleştirdiği toplam ithalat 9 milyar $ iken, ihracat yaklaşık 4 milyar $ civarındadır. 1985 yılından itibaren Türkiye de parça ve öğe ticaretinde ithalat, ihracatın oldukça üstünde seyretmiştir. Bu ise özellikle bu ürün gruplarında dışarıda üretimin nihai mal üretimine yönelik olarak şekillendiğini göstermektedir. Tablo 6. Türkiye nin Toplam Parça ve Aksam Đthalatı içinde AB, ABD ve Çin in Payları YILLAR AB Đthalat ABD Đthalat ÇĐN Đthalat TOPLAM PAY PAY PAY Değeri ($) Değeri ($) Değeri ($) Değeri ($) 1985 468.109.826 57,66 83.016.255 10,23 156.882 0,02 811.799.171 1995 1.799.230.445 71,50 250.858.951 9,97 17.487.035 0,69 2.516.270.167 2005 5.797.474.550 63,28 344.886.127 3,76 814.838.371 8,89 9.161.251.766 Kaynak: UN, Commodity Trade Statistics Database (COMTRADE) verilerine dayanılarak hesaplanmıştır. Toplam parça ve öğe ithalatı içinde dikkat çeken bir başka unsur ise, 1985 yılından itibaren bu değer içinde AB ve ABD nin paylarındaki düşüşe karşın, Çin in payındaki hızlı artıştır. Toplam parça ve öğe ihracatı içinse aynı yorumu yapmak mümkün değildir. Özellikle AB nin Türkiye nin toplam parça ve öğe ithalatı içindeki payında 1995 yılından 2005 yılına hızlı bir düşüş (%71 den %63 e) yaşanırken, bu düşüş ABD nin payında 1985 yılından (1985 de %10 dan 2005 de %3 e) itibaren görülmektedir. Oysa aynı dönemde Çin in toplam ithalatımız içindeki payı binde 2 den yaklaşık % 9 a yükselerek, ABD nin payını da geride bırakmıştır. Tablo 7. Türkiye ile AB, ABD ve Çin Arasında Toplam Ticaret ve Parça & Öğe Ticareti Toplam Đhracat (%) Artış Toplam Đthalat (%) Artış Parça ve Öğe Đhracatı (%) Artış AB (1985-2005) 955 975 1736 1136 ABD (1985-2005) 870 367 11510 315 ÇĐN (1995-2005) 721 1177 1126 4556 Parça ve Öğe Đthalatı (%) Artış Kaynak: UN, Commodity Trade Statistics Database (COMTRADE) verilerine dayanılarak hesaplanmıştır.

Dışarıda Üretim ve Türkiye nin Dış Ticaretinin Dışarıda Üretim Açısından Đncelenmesi 51 AB, ABD ve Çin ile söz konusu dönemde gerçekleşen toplam ticaret artışları ile parça ve öğe ticareti artışının kıyaslanması amacıyla oluşturulan Tablo 7 den görüldüğü gibi AB ile ticarette, 1985 2005 döneminde parça ve öğe ticareti, toplam ticaretteki artışın oldukça üstünde artmıştır. Toplam ticaretle kıyaslandığında benzer durum aynı dönem için ABD ile gerçekleştirilen ticarette de görülmektedir. ABD ye yönelik parça ve öğe ihracatında özellikle ortalamanın çok üstünde bir seyir karşımıza çıkmaktadır. ABD ile Türkiye arasındaki dışarıda üretim sürecinde özellikle parça ve öğe ihracatındaki bu hızlı artış, ABD li firmalar için parça ve öğe üretimi yapıldığı şeklinde yorumlanabilir. Benzer durum Türkiye-AB ticaretinde de görülmekte, AB ne yönelik parça ve öğe ihracatının gerek toplam ihracattan gerekse de parça ve öğe ithalatından daha yüksek gerçekleştiği izlenmektedir. Oysa Çin ile ticaretimizde, toplam ihracat ve ithalat artışlarının üstünde olmakla birlikte, özellikle Çin den gerçekleştirilen parça ve öğe ithalatının toplam ithalat artışını yaklaşık 4 kat geçtiği görülmektedir. Bu durum ise AB ve ABD örneğinin aksine, Çin ile dışarıda üretim sürecinin, Türkiye de nihai mal üretimine yönelik olarak şekillendiğini göstermektedir. Bu ürün gruplarında Çin den parça ve öğe ithalatının gerçekleştirilerek nihai malı oluşturacak şekilde birleştirildiği anlaşılmaktadır. Sonuç Bu çalışmada, Türkiye ile AB, ABD ve Çin arasında gerçekleşen dışarıda üretim faaliyetleri hakkında bir fikir sahibi olabilmek için dış ticaret istatistiklerinden yararlanılmıştır. Daha önce de ifade edildiği gibi, dışarıda üretim sürecinde ana firma bir başka ülkedeki firmaya sipariş vermektedir, bu sipariş ürünün belli bir parçası olabileceği gibi, ürünün tümü de olabilmektedir. Eğer ürünün tümü ise, yabancı firma, ara mallarını dışarıda üretim faaliyetini yürüttüğü bu ülkeye nihai mal oluşturacak şekilde birleştirmek üzere ihraç etmektedir. Ürünün belli bir kısmının üretimi için dıştan kaynaklanma faaliyeti gerçekleştiriliyor ise bu durumda yabancı firma parça imal eden fabrikalarını kapatarak söz konusu parça ve öğe üretimini bu ülkeye kaydırmakta ve üretilen parçaları ithal etmek durumunda kalmaktadır. Dışarıda üretim, genellikle ara mallarında ticareti doğurduğu için, dışarıda üretimin ölçümünde bu ürünlerin ticaret istatistikleri kullanılmaktadır. Bu çalışmada da Yeats (2001) tarafından kullanılan yöntemle makine ve ulaştırma araçları (SITC 7) grubunda yoğunlaşan toplam 44 adet alt ürün grubunda gerçekleşen ticaret rakamları ile dışarıda üretim ölçülmeye çalışılmıştır. 1970 lerin sonundan itibaren pek çok ülke tarafından kullanılmaya başlanılan SITC Rev.2 uluslararası sınıflandırması, makine ve ulaştırma araçları (SITC 7) ürün grubu altında yaklaşık

52 Şiir YILMAZ- Özge AYNAGÖZ ÇAKMAK 50 adet iki, üç ve dört basamaklı alt ürün gruplarının dış ticaret rakamlarına ulaşma imkanı tanımaktadır. Bu rakamlar, firmalar arasındaki siparişe dayalı üretimi göstermekten uzaktır. Ancak bu türden bir ticaretin varlığı ve önemi, iki ülke arasında dıştan kaynaklanmaya dayalı üretim etkinliklerinden söz edilebilmesine olanak tanımaktadır. Bu çalışmada da dışarıda üretim hakkında tam olmasa da yeterli ve gerçek bir fikir ortaya koyabilmeyi mümkün kılan bu sınıflandırma kullanılarak Türkiye ile AB, ABD ve Çin arasındaki toplam ticaret içinde parça ve öğe ticareti incelenmiştir. Kullanılan dış ticaret istatistikleri, 1985 yılından 2005 e toplam ticaret hacminin ötesinde Türkiye nin parça ve öğe ticaretinin artış gösterdiğini ortaya koymaktadır. Dış ticaretin liberalizasyonu bu süreçte etkili olmuşsa da, ticaretteki ortalama artışın ötesinde gelişen bir parça ve öğe ticareti söz konusudur. AB, ABD ve Çin firmalarının Türkiye de gerçekleştirdiği dışarıda üretimde beklendiği gibi bir artış seyri görülmektedir. Ancak bu ülkeler arasında bir kıyaslama yapıldığında, 1985 yılından itibaren toplam parça ve öğe ithalatı içinde AB nin payında fazla bir değişme yaşanmadığı, ABD nin paylarında gözlemlenen düşüşe karşın, Çin in payında hızlı bir artış görülmektedir. Türkiye nin AB ile ticaretindeki istikrar, AB ile Türkiye arasında söz konusu mallarda endüstri içi ticaretin varlığı biçiminde yorumlanabileceği gibi, ABD nin Türkiye ile parça ve öğe ticaretinde gözlenen düşüş, Türkiye nin, ABD açısından, dışarıda üretim için çekici bir ülke olarak değerlendirilmediği biçiminde de yorumlanabilir. Buna karşılık Türkiye nin toplam parça ve öğe ticaretinde (özellikle ithalat içinde) Çin in payının giderek artış göstermesi, diğerlerinden farklı olarak büro malzemeleri alt grubunun da önemli bir yer tutması gibi gelişmeler, Türkiye nin Çin den nihai mal üretimine yönelik parça ve öğe ithalatı yaptığı ve aralarında dıştan kaynaklanmaya dönük bir ticaret gerçekleştiği biçiminde yorumlanabilir. Bu durum, uzaklık faktörünün, dolayısıyla taşımacılık gibi hizmet etkinliklerinin dışarıda üretim açısından belirleyici olmadığını, buna karşın üretim maliyetlerinin (ucuz emek gibi) önemini sürdürdüğünü anlatmaktadır. Đletişim kesiminde yaşanan elektronik devrimle birlikte taşımacılık gibi hizmet etkinliklerinin ölçeğe göre artan getiriye konu olduğunu ileri süren Kierkowski, Jones (bak. Jones ve Kierzkowski, 2003: 5) gibi iktisatçıların da belirttiği gibi uzaklık dışarıda üretim için bir engel, üretimin maliyetini ağırlaştıran bir etmen olmaktan çıkmıştır. Bu durumda ülkelerin faktör donanımlarının üretimi düşünülen parça açısından uygunluğu, üretim faktörlerinin ucuzluğu veya verimliliği üretimdeki karar süreçlerini çok daha fazla etkilemektedir.

Dışarıda Üretim ve Türkiye nin Dış Ticaretinin Dışarıda Üretim Açısından Đncelenmesi 53 KAYNAKÇA AYNAGÖZ, Özge, YILMAZ, Şiir (2006), Outsourcing After The Customs Union Between EU and Turkey, 8 th International European Trade Study Group (ETSG 2006) Annual Conference, Vienna, 7-9 September. BURKE, James, EPSTEIN, Gerald, CHOI, Minsik (2004), Rising Foreign Outsourcing and Employment Losses in U.S. Manufacturing, 1987-2002, Political Economy Research Institute, Working Paper Series, No: 89. CAMPA, Jose, GOLDBERG, Linda (1997), The Evolving External Orientation of Manufacturing Industries: Evidence From Four Countries, NBER, Working Paper, no.5919. DÍAZ-MORA, Carmen (2005), Determinants of Outsourcing Production: A Dynamic Panel Data Approach for Manufacturing Industries, Studies on the Spanish Economy, FEDEA Working Paper Series, No: 05-07. EGGER, Hartmut, EGGER, Peter (2003), Outsourcing and Skill-Specific Employment in a Small Economy: Austria After the Fall of the Iron Curtain, Oxford Economic Papers, No.55, 625-643. FABBRIS, Tizianna, MALANCHINI, Fabio (2000), Patterns of vertical specialization and European Outward Processing Trade (OPT): a Comparative Analysis between Mediterranean Countries and CEEC's. Is the real Competition?, Femise Research Programme, www.femise.org/pdf/fabbrimalanchini_0600.pdf. FEENSTRA, Robert, HANSON, Gordon (1996), Globalization, outsourcing, and wage inequality, American Economic Review, 86, 240-245. GEREFFI, Gary, MEMEDOVIC, Olga (2003), The Global Apparel Value Chain: What Prospects for Upgrading by Developing Countries?, UNIDO Strategic Research and Economics Branch, Vienna, Austria, www.inti.gov.ar/cadenasdevalor/ ApparelUNIDOnew2Feb03.pdf Görg, Holger, HANLEY, Aoife (2003), Does outsourcing increase profitability?, Working Paper 2003/01, Nottingham University Business School. JONES, Ronald W. (2000), Globalization and the Theory of Input Trade, MIT Press, Cambridge. JONES, Ronald W., KIERZKOWSKI, Henryk (2001), A Framework for Fragmentaton, in Sven W. Arndt and Henryk Kierzkowski, eds., Fragmentation: New Production Patterns in the World Economy, Oxford University Press, Oxford, 17-34.