M esleki R ehberlik ve K D Kuramdan Uygulamaya ariyer anışmanlığı Binnur YEŞİLYAPRAK Editör 7. Baskı
Editör: Prof. Dr. Binnur Yeşilyaprak MESLEKİ REHBERLİK VE KARİYER DANIŞMANLIĞI: Kuramdan Uygulamaya ISBN 978-605-364-174-2 Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2016, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Eylül 2011, Ankara 7. Baskı: Eylül 2016, Ankara Yayın-Proje: Elif Turanlıoğlu Bultan Dizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek Baskı: Vadi Grup Ciltevi A.Ş. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105 Yenimahalle/ANKARA (0312 394 55 91) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 26687 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net
Kitabımızı, meslek yaşamımızda hep daha iyi olmak için bizleri motive eden ve esin kaynağımız olan ÖĞRENCİLERİMİZE ithaf ediyoruz Editör ve yazar grubu
KİTAP İLE İLGİLİ WEB SİTESİ Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı: Kuramdan Uygulamaya kitabını destekleyici bağlantılı kaynak ve materyallere aşağıdaki web adreslerinden ulaşılabilir. http://www.meslekirehberlik.info http://www.kariyerdanismanligi.info Web Konularla ilgili materyallere (sunu, uygulama ve etkinlikler, vaka örnekleri, ölçekler vb.) ulaşmak için web sitemizi ziyaret ediniz.
Yedinci Baskı İçin Birkaç SÖZ 2011 Eylül ayı sonunda büyük bir heyecan ile okuyucu ile buluşan kitabımızın ilk baskısı 4 ay içinde, ikinci baskısı 7 ay içinde tükendi. ''Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı" kitabımızı büyük bir ilgi ile karşılayan PDR alanındaki akademisyenlerimize, öğrencilerimize ve meslektaşlarımıza yürekten teşekkürler. Övgü dolu dönütler bizler için çok anlamlı ve teşvik edici muhteşem bir ÖDÜL oldu! Kısa sürede hazırladığımız ikinci baskıda, kitap gözden geçirilip bazı küçük düzeltmeler ve eklemeler yapıldı. İlk sayfalara "Kitaptan yararlanma kılavuzu" ile son sayfalara "Dizin" eklendi. Dördüncü baskıda ise gerekli güncellemeler ile birlikte bazı bölümler gözden geçirildi, geliştirildi veya sadeleştirildi. Kitabımızın bu yeni baskısını kariyer yolculuğunu daha iyi anlamak ve biçimlendirmek isteyen tüm bireylere, bu işi öğreten ve öğrenenlere yararlı olması dileğiyle sunuyoruz. Sevgi ve saygı ile... Eylül 2016, Ankara Editör Binnur YEŞİLYAPRAK
ÖNSÖZ Yaşamak şakaya gelmez, Büyük bir ciddiyetle yaşayacaksın Bir sincap gibi mesela, Yani, yaşamanın dışında ve ötesinde hiçbir şey beklemeden, Yani bütün işin gücün yaşamak olacak Yaşamı ciddiye alan herkes için iş/meslek en önemli yaşam rolüdür, çünkü Freud un belirttiği gibi İş, bireyin gerçekle bağlantısıdır. Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı kitabı, bireyin yaşamının merkezinde yer alan çalışan rolü ile oluşturduğu kariyer sürecini açıklamayı, yönlendirmeyi ve geliştirmeyi hedefleyen tüm bireylerin, özellikle bu süreci desteklemeyi öğreten akademisyenlerin ve uygulayıcıların ihtiyaç duyduğu bilgi, beceri, tutum ve anlayışları kazandırmak amacıyla hazırlandı. Mesleki Rehberlik/Kariyer Danışmanlığı alanında güçlü bir kadro ile hazırlanan bu kaynak, öncelikle Psikolojik Danışmanlık ve Rehberlik alanındaki; lisans öğrencileri için bir DERS KİTABI, alan uygulamacıları için bir YARDIMCI KİTAP, yüksek lisans/doktora öğrencileri için bir KAYNAK KİTAP, ve alanla ilgili herkes için temel bir BAŞVURU KİTABI olmaya adaydır. Kitabın kapsamı oluşturulurken ilgili derslerin YÖK kur tanımları yanı sıra üstteki amaçlanan nitelikler esas alınmıştır. Bu düşünce ile oluşturulan kitap, mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı alanındaki kuram ve uygulamaları birlikte sunma amacındadır. Kitabın içeriği ve sunuş biçimi oluşturulurken derslerin amacı, öğrencilerin hazır bulunuşluk düzeyleri ve hedeflenen yeterlikler göz önünde bulundurulmuştur. Kitabın tasarımında şu noktalar esas alınmıştır: *Kitabın kapsamı bu alanda çalışacak olanların taşıması gereken yeterlikler dikkate alınarak kuramsal ve uygulamaya dönük konularla bütünlük ve aşamalılık içinde oluşturulmuştur. *Konuların açıklanmasında; soyut, karmaşık, anlaşılması güç ayrıntılar yerine somut, açık ve anlaşılır bir dil ve sunum biçimi tercih edilmiş, dikkat çekici, özetleyici ve açıklayıcı tablo, grafik ve şekillere yer verilmiştir.
*Bölümlerin başında konunun ana hatlarına ve kazanımlara yer verilmiş, genel bir yapılandırmanın yapıldığı giriş ten sonra bilgiler genelden özele doğru sunulmuş, ilgili yerlere dikkat çekme ve tartışma soru ve örnekleri konulmuştur. *Her bölümde ilgili kuramsal bilgilerin yanı sıra uygulama ve etkinlik örneklerine önemli bir yer verilmiştir. ABD'de geliştirilen kuramlar ile bu konularda Türkiye deki ilgili programlar, ölçekler, ilgili tezler, uygulamalar ile bütünleştirilerek gerekli bağlantılar kurulmuştur. *Konuların kapsamı, öğrencilerin sorgulayıcı, irdeleyici, değerlendirici olmalarını teşvik edici şekilde sunulmuş, farklı görüş ve düşünceleri tartışmalarını sağlamak amaçlanmıştır. Kitabın bu alanla ilgilenenler için ufuk açıcı bir işlevi olması beklenmektedir. *Kitabın içerik ve biçimsel tasarımı bütünlük, tekrar, çağrışım, merak, uygulama, araştırma, motivasyon vb. öğrenme ilke ve süreçlerini esas alarak yapılandırılmıştır. *Kitap, ilgili bir web sitesi ile desteklenmiştir. Özellikle kitaptan yararlanan akademisyenler, öğrenciler ve uygulayıcılara, kitapta yer alan konu ve uygulamalarda, bu site çok zengin materyaller ve kaynaklar sunarak destek olabilecektir. Yukarıda sıralanan özellikleri ile sizlerle buluşan bu kitap ve bağlantılı web sitemiz, kuşkusuz ki yaşayan bir organizma gibi sizinle etkileşim sürecinde, sizden gelecek geri bildirimler ekseninde büyüyüp gelişecektir. Bu konudaki öneri ve katkılarınız özenle değerlendirilecektir. Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı kitabının; yaşamayı, yaptığı işi ve kendini önemseyen herkese zengin yaşantılar sağlaması umut ve dileğiyle Binnur Yeşilyaprak Editör
Teşekkür "Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı: Kuramdan Uygulamaya kitabı, doktora tezimden sonra akademik çalışmalarım arasında bende heyecan ve coşku yaratan bir çalışma oldu diyebilirim. 2010-2011 öğretim yılında, yedinci yıl iznimi kullanarak Amerika da geçirdiğim dört mevsim boyunca yaptığım tüm çalışmaları, yaşadığım tüm duyguları, 30 yıllık kariyerimin bana verdiği donanımı, yaşantı zenginliğini bu kitapla size aktarabilecek miyim bilemiyorum. Ancak ben bu kitabın oluşma sürecinde çok zenginleştirici deneyimler yaşadım. Kariyer kuramlarının ışığında kendi kariyerimin ve yaşamımın bir değerlendirmesini yaptım. Sonunda, yaşamımda böyle bir fırsata sahip olduğum için ne kadar şanslı olduğumu düşündüm. Bu nedenle öncelikle bana bu fırsatı hazırlayan Ankara Üniversitesi rektörlüğüne, Eğitim Bilimleri Fakültesi dekanlığına ve yokluğumda benim yürüttüğüm görevleri de yüklenen bölüm arkadaşlarıma teşekkür ediyorum. Kuşkusuz, kitabın ortaya çıkması, Penn State Üniversitesinde birlikte çalışma şansı yakaladığım, Kariyer Danışmanlığı alanında çok ünlü iki seçkin profesör, Dr. Edwin L. Herr ve Dr. Spencer G. Niles ın bana verdikleri esinler ve destek ile gerçekleşti. Özellikle Dr. Niles e beni konuk öğretim üyesi olarak davet ettiği, sürekli desteklediği ve bu kitaba da kendi modeli ile katkıda bulunarak bizi onurlandırdığı için teşekkürlerimi sunuyorum. Onların yanı sıra, alandaki birikimleri ve çalışmaları ile bu kitabın bölüm yazarlığını kabul eden (hepsi de benden daha genç) meslektaşlarımın katkı ve çabaları, benim bu alanda önemli bir ortak ürün ortaya koyma hayalimi gerçekleştirmemi sağladı. Bu alanda yaptıkları ve yapacakları çalışmalar ile Türkiye de mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı alanını geliştirecek olan bölüm yazarlarına çok teşekkür ediyorum. Kariyerimde her zaman desteklerini gördüğüm aileme ve tüm çalışmalarımda destek ve katkılarını alçak gönüllülükle sunan arkadaşım Dr. A. Millioğulları na yürekten teşekkürler. Kuşkusuz ki kariyer gelişimi çocuklukta başlayan ve ömür boyu devam eden bir süreç. İşte bu süreçte olumlu yönlendirmeleri ile beni etkileyen üç önemli ismi saygı ve sevgiyle anmak istiyorum; İlkokul öğretmenim Yücel Yılmaz, hocam Meliha Kavak ve danışmanım Prof. Dr. İ. Ethem Özgüven Kuşkusuz bu girişim bir kitap yazma yanı sıra, bu alandaki çalışmalar için bir kılavuz olma, web sitesi ile birlikte alanda önemli gelişmelere öncülük etme, yeni uygulamaları teşvik etme ve etkileyebilme amacı ve umudu taşımaktadır. Bu konuda düşündüklerimi yaşama geçirmek için her isteğimi koşulsuz kabul eden Pegem Akademi Yayıncılığın değerli elemanlarına teşekkür ediyorum. Ve elbette, şu anda bu satırları okuyan siz değerli meslektaşlarıma ve öğrencilerime (çünkü sizlerle etkileşime dayalı bu akademik ortamdan beslenerek üretiyorum), uygulayıcılar ile tüm okuyuculara binlerce teşekkürler Saygılarımla, Eylül 2011, ANKARA Binnur Yeşilyaprak, Editör
Bölümler ve Yazarlar Bölüm 1. Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığına Giriş Binnur Yeşilyaprak Ankara Üniversitesi Bölüm 2. Kariyer Gelişim Sürecini Etkileyen Faktörler Metin Pişkin Ankara Üniversitesi Bölüm 3. Özellik-Faktör Uyumlu Kuramlar Feride Bacanlı Gazi Üniversitesi Bölüm 4. Psikodinamik Yaklaşımlar Oya Yerin Güneri Orta Doğu Teknik Üniversitesi Bölüm 5. Gelişimsel Yaklaşımlar Diğdem Müge Siyez Dokuz Eylül Üniversitesi Bölüm 6. Sosyal-Bilişsel Yaklaşımlar Ragıp Özyürek Ege Üniversitesi Bölüm 7. Yeni Yaklaşım ve Modeller Fidan Korkut Owen ve Spencer G. Niles Hacettepe Üniversitesi - Penn State Üniversitesi Bölüm 8. Kariyer Danışmanlığı Süreci Seher Aydemir Sevim Ankara Üniversitesi Bölüm 9. Kariyer Eğitim Programları Zeynep Hamamcı Gaziantep Üniversitesi Bölüm 10. Kariyer Danışmanlığında Değerlendirme Alim Kaya Mersin Üniversitesi
Kitaptan Yararlanma Kılavuzu: Kitabımızı farklı amaçlar ile kullanabilecek öğretim elemanları, lisans ve lisansüstü öğrenciler ile alan uygulayıcılarının bu kaynaktan daha çok yararlanmaları için aşağıdaki açıklamalar bir kılavuz işlevi görebilir: Kitapta 10 bölüm, 2 bölüm arası ve 10 adet Ek bulunmaktadır. Kapsam Okuyucuya bölüm kapsamında yer alan bilgilerin nasıl bir düzenlemeyle sunulacağını göstermekte ve öğrenmeye hazır oluşu sorgulamaktadır. İçindekiler Öğrencilerin ulaşması beklenen hedefleri tanımlayarak ünite sonunda bir değerlendirme yapmayı sağlamaktadır. Kazanımlar Kapsama ilişkin genel bir görüş kazandırma ve bilişsel bir çerçeve oluşturarak öğrenmeyi yapılandırmayı kolaylaştırmaktadır. Giriş Açıklanan konularla ilgili olarak öğrenilenlerin pekiştirilmesi, motivasyonun artırılması amacıyla yer verilmiş ve öğrencinin aktif katılımı amaçlanmıştır. Uygulama Konularla ilgili olarak verilen somut durumlar anlaşılmayı kolaylaştırıcı olarak hazırlanmıştır. Örnek
Öğrencilerin konuyla ilgili beyin jimnastiği yapabilmesi, böylece dikkati sürdürme ve kavrama düzeyini artırma hedeflenmiştir. Kuramlara ilişkin bilgiler, kuram kapsamında yapılan araştırmalar, geliştirilen ölçekler ve yapılan uygulamalar ile birlikte sunulmuştur. Tartışma Kitap kapsamında yer verilen her kuramın alana katkısı ve sınırlılıkları, kurama ilişkin yapılan değerlendirmeler ile birlikte sunularak öğrencilerin "Sorgulayıcı, İrdeleyici" olmalarını teşvik etmek amaçlanmıştır. Yurtdışı literatür kadar alanda Türkiye'deki literatürü kapsayıcı olması, farklı görüş ve düşünceleri içermesi, eski ve yeni paradigmaların karşılaştırmalı olarak sunulması hedeflenmiştir. (Web) Bu kitabın kuşkusuz ki en önemli ve en ayırd edici özelliği kendine ait bir web sitesine sahip olmasıdır. Konular içinde okuyucu, daha geniş bilgi ve uygulama örnekleri için web sitesine yönlendirilmektedir. Web Her bölümün sonunda genel bir değerlendirme yapılarak önemli noktalar vurgulanmıştır. Sonuç Konuların sunulmasında yararlanılan kaynaklar, metin içinde referans numarası sistemiyle bölüm sonlarında yer almıştır. Kaynakça
İÇİNDEKİLER Önsöz...vii Teşekkür...ix Bölümler ve Yazarlar...xi İçindekiler...xv 1. Bölüm Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığına Giriş GİRİŞ... 2 İnsan Yaşamında Çalışmanın Anlam ve Önemi... 3 Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığının Dili: Temel Kavramlar... 5 Mesleki Rehberlik (Vocational Guidance) ve Kariyer Danışmanlığı (Career Counseling): Kavramsal Değişim... 7 Kariyer Danışmanlığı... 8 Kariyer Danışmanlığı: Mitler ve Gerçekler... 9 Kariyer Danışmanı Ne Yapar?...11 Kariyer Danışmanlığı ve Psikolojik Danışma...14 Kariyer Danışmanlığı Yeterlikleri...17 TARİHSEL BIR YOLCULUK...19 ABD'de Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı Hizmetlerinin Gelişimi...19 Başlangıç ve Köşe Taşları...19 Tarihsel ve Güncel Olarak Türkiye de Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı Hizmetleri: Amerika dan Avrupa ya Adımlar...22 Başlangıç Dönemi: Öncü Adımlar ( 1953-1975)...22 Arayış Dönemi: Kararsız Adımlar (1976-1994)...23 Gelişme Dönemi : Sistematik Adımlar (1995-2013)...25 Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı Alanında Paradigma Değişimi...31 Globalleşmenin Yarattığı Yeni Eğilimler ve Sonuçları...32 Paradigma Değişiminin Kariyer Danışmanları Açısından Doğurguları...36 SONUÇ...38 Kaynakça...39
2. Bölüm Kariyer Gelişim Sürecini Etkileyen Faktörler GİRİŞ...44 KARİYER GELİŞİM SÜRECİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER...44 Psikolojik Faktörler...45 Yetenek...45 Yetenek Alanları...47 Zihinsel Yetenekler...49 Çoklu Zekâ...50 İlgi...53 Kişilik Özellikleri...56 Geniş ve Dar Kapsamlı Kişilik Ölçümleri ve Kariyerle İlişkisi...56 Beş Faktör Kişilik Modeli...57 İçe dönük ve Dışa dönük Kişilik Yapısı...58 Meslek Değerleri...59 Kariyer Danışmanlığında Değerlerin Önemi...60 Meslek Değerlerinin Sınıflandırılması...61 Sosyolojik Faktörler...63 Aile...63 Sosyoekonomik Sınıf...65 Cinsiyet...66 Ekonomik ve Politik Faktörler...71 SONUÇ...74 Kaynakça...75 Bölüm Arası MESLEKİ REHBERLİK ve KARİYER DANIŞMANLIĞI ALANINDAKİ KURAMLARA GİRİŞ...79 Kuramlar Ne İşe Yarar?...80 Kariyer Kuramları: Gerçekler, Metaforlar ve Tartışmalar...81 Kuramlar Nasıl Sınıflandırılır?...83 Kuramlar Nasıl Değerlendirilir?...84 Kuramlar Uygulamaya Nasıl Yansır?...86 Kaynakça...87 xvi Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı: Kuramdan Uygulamaya
3. Bölüm Özellik-Faktör Uyumlu Kuramlar GİRİŞ...90 ÖZELLİK VE ETMEN KURAMI...90 Özellik ve Etmen Kuramı nın Gelişimi...91 Temel Kavramları ve Varsayımları...92 Kariyer Danışma Süreci...93 Özellik ve Etmen Kuramının Değerlendirilmesi...97 İŞ UYUMU KURAMI...98 Temel Kavramları ve Varsayımları...98 Kariyer Danışma Süreci... 102 Danışmada Kullanılan Yöntem ve Teknikler... 106 İş Uyumu Kuramının Değerlendirilmesi... 106 HOLLAND IN TİPOLOJİ KURAMI... 107 Holland ın Tiplerinin Gelişimi... 109 Kuramının Temel Varsayımları ve Kavramları... 110 Holland ın Tipleri ve Özellikleri... 112 Gerçekçi Çevre... 112 Gerçekçi Kişilik Tipi... 113 Araştırmacı Çevre... 113 Araştırmacı Kişilik Tipi... 114 Sanatçı Çevre... 114 Sanatçı Kişilik Tipi... 114 Sosyal Çevre... 115 Sosyal Kişilik Tipi... 115 Girişimci Çevre... 116 Girişimci Kişilik Tipi... 116 Geleneksel Çevre... 116 Geleneksel Kişilik Tipi... 117 Tiplerin Kombinasyonları... 117 Kariyer Danışma Süreci... 118 Holland ın Tipoloji Kuramının Değerlendirilmesi... 121 SONUÇ... 123 Kaynakça... 124 Ek.1 Holland'ın Kuramı ile ilgili bir UYGULAMA : Altıgen Bahçe Etkinliği... 127 İçindekiler xvii
4. Bölüm Psikodinamik Yaklaşımlar GİRİŞ... 136 PSİKANALİTİK YAKLAŞIM... 136 Psikanalitik Yaklaşımda Meslek Seçimi... 136 Psikanalitik Yaklaşımda Kariyer Danışmanlığı Süreci... 138 Sonuç ve Değerlendirme... 139 ADLERİN YAKLAŞIMI... 140 Temel Kavramlar... 140 Aile Bütünlüğü (Family Constellation)... 140 Doğum Sırası (Birth Order)... 142 Yaşam Tarzı (Life Style)... 143 İlk Çocukluk Anıları (Early Recollections)... 145 Sosyal İlgi (Social Interest)... 147 Adler Yaklaşımında Kariyer Danışmanlığı Süreci... 148 Sonuç ve Değerlendirme... 150 ROE NUN YAKLAŞIMI... 151 Erken Çocukluk Döneminde Aile İçi Deneyimler... 151 I. İnsanlara yönelik meslekler... 153 II. İnsanlara yönelik olmayan meslekler... 153 Sonuç ve Değerlendirme... 155 MYERS BRİGGS TİP TEORİSİ... 155 Temel Kavramları... 157 İçe dönüklük (Introversion) ve Dışa dönüklük (Extroversion)... 157 Algılama (Perceiving) ve Yargılama (Judging)... 158 Myers Briggs Tipolojisinin Kariyer Danışmanlığında Kullanımı... 163 Sonuç ve Değerlendirme... 164 SONUÇ... 164 Kaynakça... 165 xviii Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı: Kuramdan Uygulamaya
5. Bölüm Gelişimsel Yaklaşımlar GİRİŞ... 172 GİNZBERG ve ARKADAŞLARININ MESLEKİ GELİŞİM KURAMI... 173 Fantezi (Hayal) Dönemi... 175 Deneme Dönemi... 175 Gerçekçi Dönem... 177 Ginzberg in Gelişim Kuramının Psikolojik Danışma Sürecinde Kullanımı... 177 İlgili Araştırmalar ve Kuramın Değerlendirilmesi... 180 SUPER IN YAŞAM BOYU-YAŞAM ALANI YAKLAŞIMI... 181 Super in Varsayımları ve Temel Kavramları... 182 Benlik Kavramı... 184 Yaşam Boyu-Yaşam Alanı... 185 Kariyer Olgunluğu... 191 Kariyer Örüntüleri... 193 Super in Kariyer Danışmanlığı Süreci... 195 Çocukların Kariyer Gelişimi: Super in Modeli... 197 İlgili Araştırmalar ve Kuramın Değerlendirilmesi... 199 GOTTFREDSON UN DARALTMA-UZLAŞMA KURAMI... 200 Gelişimsel Süreçler ve Temel Kavramlar... 201 Bilişsel Büyüme... 201 Öz Yaratım (Self-Creation)... 202 Daraltma... 202 Uzlaşma... 209 Psikolojik Danışma Süreci... 210 İlgili Araştırmalar... 211 SONUÇ... 213 Kaynakça... 214 İçindekiler xix
6. Bölüm Sosyal-Bilişsel Yaklaşımlar GİRİŞ... 220 KARİYER DANIŞMANLIĞINDA SOSYAL ÖĞRENME KURAMI... 220 Kariyer Kararı Vermede Sosyal Öğrenme Kuramı... 221 Kariyer Danışmanlığında Öğrenme Kuramı... 225 Kariyer Danışmasının Hedefi ve Kariyer Danışmanlarının Rolleri... 228 Kariyer Danışmanlığı Süreci, Müdahale Yöntemleri ve Uygulamalar... 230 Karar Verme, Problem Çözme, Hedef /Amaç Belirlemeyle İlgili Etkinlikler... 233 Kariyer İnançlarıyla İlgili Etkinlik... 235 Değerlendirme... 237 SOSYAL BİLİŞSEL KARİYER KURAMI... 237 Kuramın Geçmişi... 238 Genel Kuramsal Kavram ve Sayıltılar... 239 SBKK nın Çevresel Etkilere İlişkin Görüşleri... 242 Sosyal Ortam Etkileri... 243 Kariyer Engelleri ve Kariyer Destekleri... 244 Kariyer Gelişimi ile İlgili Denenceler ve Günlük Yaşamdan Örnekler... 246 İlgi gelişimiyle ilgili denenceler... 248 Yetenek ya da geçmişteki performans, değerler ve ilgilerle ilgili denenceler... 249 Hedefler ve performansla ilgili denenceler... 249 Çevresel değişkenlerin doğrudan ve dolaylı biçimlendirici etkileriyle İlgili denenceler... 251 Ülkemizdeki Araştırmalar... 253 Uygulamalar... 253 Risk Grubundaki Gençlere Yönelik Öneriler... 255 SBKK ve Kariyer Danışması... 256 Seçim ve Başarıya Ulaşmak için Engellerin Aşılması... 258 Değerlendirme... 259 BİLGİ İŞLEME YAKLAŞIMI... 259 Kariyer Danışma Süreci... 263 Değerlendirme... 267 SONUÇ... 268 Kaynakça... 268 xx Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı: Kuramdan Uygulamaya
7. Bölüm Yeni Yaklaşım ve Modeller GİRİŞ... 274 KARİYER DANIŞMANLIĞINDA POST MODERN YAKLAŞIMLAR... 275 Brown un Değer Temelli Kariyer Yaklaşımı... 277 Bireyin Kendi Hikâyesini Oluşturması Yaklaşımı... 280 Brott un Hikâyelendirme Yaklaşımı... 280 Yaşam Düzenleme Psikolojik Danışmanlığı... 282 KURAMLARI BİRLEŞTiRMEYE DOĞRU YÖNELİŞ... 285 Sistemler Kuramı Çerçeve Çalışması (SKÇÇ)... 286 Kariyer Yapılandırma Kuramı... 288 KARİYER DANIŞMANLIĞINDA BAZI YENİ MODELLER... 292 Amundson ve Arkadaşlarının Teker Modeli... 292 Kariyer Yelkenlisi Modeli... 295 Kariyer Akışı: Umut Odaklı Kariyer Gelişimi Modeli... 297 Kariyer Akışı... 297 Kariyer Akışı için Kuramsal Temeller: Umut Odaklı Kariyer Gelişimi Modeli (UOKGM)... 298 Kariyer Kuramlarının Durumu: Bir Değerlendirme... 302 SONUÇ... 304 Kaynakça... 305 Bölüm Arası KARİYER DANIŞMANLIĞI ALANINDAKİ KURAMLARA İLİŞKİN BİR DEĞERLENDİRME... 309 Kariyer Gelişim Kuramlarının Uygulamada Kullanılması... 309 Kuramlara Kısa Bir Bakış... 311 Kuramlar mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığında ne zaman ve nasıl işe yarar?... 318 Kaynakça... 321 İçindekiler xxi
8. Bölüm Kariyer Danışmanlığı Süreci GİRİŞ... 324 Kariyer Danışmanlığı Süreci ve Özellikleri... 324 Kariyer Danışmanlığı Modelleri... 327 Egan ın 3 Aşamalı Modelini Temel Alan Uygulamalar... 328 Kariyer Danışmanlığı Teknikleri... 340 Alıştırmalar... 340 Kuvvet-Alan Analizi... 344 Meslek Bilgisi... 344 Akılcı olmayan İnançları Tartışma/Sorgulama... 345 Bilişsel Tartışma... 346 İmgelemsel Tartışma... 346 Akılcı olmayan İnançların Duyarsızlaştırılması Müdahalesi... 347 Olumlu Kendilik Konuşması... 347 Metafor Kullanma... 348 Model Olma ve Davranışın Prova Edilmesi... 350 Mesleki-Q-Gram... 350 Öykü Anlatma... 351 Kötümser ve iyimser yanım... 352 Yönlendirilmiş Fantazi... 352 Yaşam-Kariyer Değerlendirmesi... 353 Kariyer Müdahalelerinin Etkileri... 354 SONUÇ... 355 Kaynakça... 357 xxii Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı: Kuramdan Uygulamaya
9. Bölüm Kariyer Eğitim Programları GİRİŞ... 362 Kariyer Eğitimi Programları... 362 Kapsamlı Rehberlik Programları İçerisinde Kariyer Eğitimi Uygulamaları... 365 Kariyer Eğitimi Programlarının Geliştirilme Süreci... 366 Kariyer Eğitimi Programının Hedef Grubunu Belirleme... 367 Hedef Grubun Eğitim İhtiyaçlarını Belirleme... 367 Kariyer Eğitim Programının Amaçlarını Belirleme... 368 İlköğretim Birinci Kademe Kariyer Eğitim Programlarının Amacı... 369 İlköğretim İkinci Kademe-Kariyer Eğitiminin Amacı... 371 Lisede Kariyer Eğitim Programlarının Amacı... 373 Programın Hangi Yöntemle Sunulacağına Karar Verme... 375 Kariyer Eğitim Programının İçeriğini Yapılandırma... 376 Kariyer Eğitim Programını Uygulama... 377 İlköğretim Birinci Kademede Nasıl Uygulanmalı?... 377 İlköğretim İkinci Kademede Nasıl Uygulanmalı?... 380 Lisede Kariyer Eğitimi Programları Nasıl Uygulanmalıdır?... 382 Kariyer Eğitimi Programını Değerlendirme... 384 Örnek Kariyer Eğitimi Programları... 387 Eğitim ve Kariyer Araştırma Programı... 388 Gerçek Oyun (Real Game)... 389 Kaynakça... 393 Ek 1. Ülkemizde Uygulanan KGRP'da Yer Alan Kariyer Kazanım Örnekleri... 397 Ek 2. İlköğretim Ders Programlarında Yer Alan Kariyer Kazanımlarından Örnekler... 399 Ek 3. Kariyer Eğitimi Öğrenci İhtiyaç Analizi Form Örneği (9. - 12. sınıflar için)... 400 Ek 4. Kariyer Eğitim Programları İle İlgili Kaynaklar Listesi... 401 Ek 5. Lise İçin Kariyer Planlama Etkinlik Örneği... 403 Ek 6. Kariyer Eğitimi Öğrenci Değerlendirme Formu Örneği (9. - 12. sınıflar için)... 405 İçindekiler xxiii
10. Bölüm Kariyer Danışmanlığında Değerlendirme GİRİŞ... 408 Psikolojik Ölçme Araçları... 408 Test ve Envanterlerin Psikometrik ve Pratik Nitelikleri... 409 Değerlendirmede Amaçlar... 411 Değerlendirme Yaklaşımları... 412 Klinik Değerlendirme... 414 Formal (Nicel-Standart-Objektif) Değerlendirme... 415 Yeteneklerin Değerlendirilmesi ve Yetenek Testleri... 416 Yetenek Testleri Açısından Türkiye deki Durum... 419 İlgilerin Ölçülmesi ve İlgi Envanterleri... 421 İlgilerin Ölçülmesi ve İlgi Envanterleri Açısından Türkiye deki Durum... 425 Meslek Değerlerinin Ölçülmesi ve Değer Ölçekleri... 428 Meslek Değerlerinin Ölçülmesi ve Değer Ölçekleri Açısından Türkiye deki Durum... 433 Kişiliğin Ölçülmesi ve Kişilik Ölçekleri... 434 İnformal (Nitel) Değerlendirme... 436 Kontrol Listeleri (Checklists) ve İnformal Derecelendirme Ölçekleri (Informal Rating Scale)... 438 Kart Sıralama... 440 Kariyer Soy Ağacı (Genogram)... 441 Kariyer Stili Değerlendirmesi (Career Style Assessment)... 442 Değerlendirmede Bilgisayar Teknolojilerinin Kullanımı... 443 Bilgisayar Destekli Mesleki Rehberlik Sistemleri (BDMRS)... 444 Türkiye de Bilgisayar Destekli Mesleki Rehberlik Sistemleri... 447 İş Yaşamı ve Mesleklerin Değerlendirilmesi... 449 Mesleklerin Sınıflandırılması... 450 Meslek İnceleme... 451 Mesleki Bilgi Kaynakları... 452 Türkiye de Meslek Danışmanlığı Alanında Kurumsal Gelişmeler... 453 Kaynakça... 455 Dizin... 487 xxiv Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı: Kuramdan Uygulamaya
Ekler Ek A Kariyer Danışmanlığı Yeterlikleri ve Performans Göstergeleri... 461 Ek B Kariyer Danışmanları İçin Etik İlkeler... 471 Ek C Amerikan Okul Danışmanları Derneğinin (ASCA) Ulusal Modeli: Öğrenciler İçin Kariyer Gelişimi Standartları... 483 Şekiller Listesi Şekil 2.1 BECERİ = Potansiyel Kapasite + İlgi Düzeyi + Çevresel Olanaklar...46 Şekil 3.1 Holland ın Tipleri Arasındaki İlişkiler... 109 Şekil 5.1 Yaşam-Kariyer Gökkuşağı... 185 Şekil 5.2 Super ın Yaşam Dönemleri ve Alt Basamakları... 186 Şekil 5. 3 Su Kemeri Modeli: Kariyer Belirleyicileri... 190 Şekil 5. 4 Kariyer Olgunluğunun Boyutları... 192 Şekil 5. 5 Çocukların Kariyer Gelişim Modeli... 198 Şekil 5. 6 Gottfredson un Gelişimsel Kuramı... 201 Şekil 5. 7 Gottfredson un Daraltma Sürecinin Dört Aşaması... 204 Şekil 5. 8 Mesleklerin Bilişsel Haritası ile İlgili Örnekler... 207 Şekil 6. 1 SBKT sindeki Kavramların Birbirleriyle Ilişkileri... 247 Şekil 6. 2 Karar Piramidi... 261 Şekil 6. 3 İASDU Döngüsü... 262 Şekil 6. 4 Karar Modeli... 263 Şekil 6. 5 Kariyer Danışmanlığı Süreci Uygulama Adımları... 265 Şekil 7. 1 Sistemler Kuramı Çerçeve Çalışması... 287 Şekil 7. 2 Kariyer Uyumluluğu Yapısının Boyutları ve İgili Gelişimsel Görevler... 291 Şekil 7. 3 Amundson ve arkadaşlarının Kariyer Tekeri Modeli (2005)... 293 Şekil 7. 4 Kariyer Yelkenlisi Modeli... 296 Şekil 7. 5 Kariyer Akışı Yeterlilikleri: Umut Odaklı Kariyer Gelişimi Modeli... 299 Şekil 10. 1 Ölçme Araçlarının Sahip Olması Gereken Özellikler... 410 Şekil 10. 2 Değerlendirme Yaklaşımlarının Sınıflandırılması... 413 Şekil 10. 3 Yeteneklerin Sınıflandırılması... 416 Şekil 10. 4 Kariyer Soy Ağacı... 442 Şekil 10. 5 O*Net'in İçeriğine İlişkin Model... 446 İçindekiler xxv
Tablolar Listesi Tablo 1.1 Kariyer Danışmanlığı Odaklarının Sürekliliği ve Danışman Rolleri...16 Tablo 1. 2 İş/Meslek Yapısı ve Meslek Sahibi Olma Anlayışındaki Değişimler...35 Tablo 1. 3 Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı Hizmetleri Anlayışındaki Değişme...36 Tablo 2. 1 Mesleki Seçim ve Kariyer Gelişimi Yaklaşımlarını Sınıflama...84 Tablo 3. 1 Holland ın Tipolojisine Göre Tipler, Anahtar Sözcükler ve Meslekler... 111 Tablo 5. 1 Ginzberg ve ark. Gelişim Kuramındaki Dönemler ve Alt Basamakları... 174 Tablo 5. 2 Super ın Yaşam Dönemleri ve Alt Basamakları... 187 Tablo 5. 3 Super ın Mesleki Gelişim Görevleri... 191 Tablo 6. 1 Kariyer İnançları Envanterinden Örnek Maddeler... 232 Tablo 6. 2 Ülkemizdeki Eğitim ve Sınav Sistemine Özgü Kariyer İnançlarıyla İlgili Tartışma İfadeleri... 236 Tablo 6. 3 Sosyal Bilişsel Kuramın Anahtar Kavramları: Bilişsel-Birey Değişkenleri... 239 Tablo 6. 4 SBKK nın İkinci Düzey Kavramları: Birey Dışı Ortama Özgü Değişkenler... 243 Tablo 7. 1 Danışanlar, Danışma Süreci Yapısı ve Kariyer Kuramları Arasındaki Etkileşimler... 311 Tablo 7. 2 Kuramlara Kısa Bir Bakış: Temel Önermeleri, Anahtar Kavramları ve Sonuçları... 312 Tablo 7. 3 Kariyer Danışmanlığı Alanındaki Temel Yaklaşımların İstihdam Çağındaki Gençlere Olası Katkılarına İlişkin Örnekler... 318 Tablo 10. 1 GATB, ASVAB ve DAT ın Alt Testleri... 419 Tablo 10. 2 Genel Mesleki Tema Ölçekleri ve Temel İlgi Ölçekleri... 423 Tablo 10. 3 KDE nin Ölçtüğü Yetenek, İlgi ve Mesleki Değer Alanları İle Alt Ölçeklerin İç Tutarlık ve Kararlılık Katsayıları... 427 Tablo 10. 4 ABKÖ nin Ölçtüğü İlgi Yetenek ve İlgi Alanları İle Madde Sayıları... 428 Tablo 10. 5 6 Meslek Değeri ve 21 İhtiyaç ve Örnek Maddeler... 430 Tablo 10. 6 SWVI-R nin Ölçtüğü Meslek Değerleri, Örnek Maddeler ve Güvenirlik Katsayıları... 432 Tablo 10. 7 16 PF nin Ölçtüğü Kişilik Faktörleri ve Soru Sayıları... 435 Tablo 10. 8 MBS de Ölçülen İlgi, Yetenek ve Mesleki Değer Alanları ve İç Tutarlık Katsayıları... 449 İçindekiler xxvii
Giriş İnsan Yaşamında Çalışmanın Anlam ve Önemi Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığının Dili: Temel Kavramlar Kariyer Danışmanlığı: Mitler ve Gerçekler Kariyer Danışmanlığı ve Psikolojik Danışma Kariyer Danışmanlığı Yeterlikleri Tarihsel Bir Yolculuk: ABD'de Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı Hizmetlerinin Gelişimi Tarihsel ve Güncel Olarak Türkiye de Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı Hizmetleri: Amerika dan Avrupa ya Adımlar Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı Alanında Paradigma Değişimi 1. Mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı alanındaki kavramlar bilgisi 2. Kariyer danışmanlığı yeterlilikleri,rol ve görevlerini kavrama 3. Tarihsel süreç içinde mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetlerini değerlendirebilme 4. Meslek ve iş dünyasındaki paradigma değişimlerinin nedenleri ve kariyer danışmanlığı açısından sonuçlarını kavrama 5. Kariyer danışmanlığına yönelik olumlu ve geçerli tutumlar geliştirme
GİRİŞ Mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı, psikolojik danışma ve rehberlik hizmetlerinin çıkış noktasını ve bu alanın gelişiminin temel taşlarını oluşturur. Böyle olması da bir bakıma doğaldır, çünkü bireyin yaşam içindeki konumunu, kendini ve yaşamını anlamlandırması büyük ölçüde işiyle/mesleği ile biçimlenir. Eğitim kademesinin hangi aşamasında görevli olursa olsun, psikolojik danışmanlardan beklenen en önemli işlev, öğrencilerin gelecek meslek ve kariyerlerine yönelik seçimler, kararlar ve hazırlıklarda yardımcı olmasıdır. Üstelik değişen çalışma koşulları ve yaşam gerçeklerine bağlı olarak artık bu işlev sadece öğrenciler için değil, her yaş grubundan yetişkinler için de önemli bir ihtiyaç hâline gelmiştir. İşte bu bölümde bu alana yönelik bilgi ve beceriler kazanmanıza temel oluşturacak genel ve gerekli açıklamalar, kavramlar ve anlayışlar üzerinde durulmuştur. Bu alanı doğru algılamanızı sağlayacak temel yaklaşımı edinmeniz için mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı alanındaki kavramlar, bu alandaki hizmetlerin niteliği, tarihsel süreç içindeki paradigma değişimi, bugünkü durum, kariyer danışmanlığı yeterlikleri ve rolleri açıklanmıştır. Bu bölümdeki bilgiler, 21. yüzyılda bu rolü oynayacak aday psikolojik danışmanlar olarak mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı alanına giriş yapmanız ve kendinizi bu konuda geliştirmeniz için genel bir perspektif sağlayacak şekilde tasarlanmıştır. İlgili açıklamalar ile bu alana yönelik uygun ve doğru bir tutum geliştirmenize yardımcı olacak bir zemin oluşturmanız amaçlanmıştır. Bölüm içinde yer verilen tartışma ve uygulamalar, mitler ve gerçekler sizin profesyonel kariyer danışmanlığı rolünü benimsemeye ne kadar hazır olduğunuzu değerlendirmeniz için önemli ip uçları sağlayacaktır. UYGULAMA En az üç kişiye yaptığınız işin/mesleğin sizin için anlamı nedir? sorusunu yöneltiniz. Yanıtları farklı mı?, Bu farklılık neden kaynaklanabilir? Aynı mesleği sürdüren üç kişiye aynı soruyu yöneltiniz. Yanıtlar farklı mı?, Neden?Uygulamayı sürdürerek aynı mesleği yapan aynı cinsiyet ve yaş grubundaki üç kişiye aynı soruyu yönelttiğinizde yine farklı sonuçlar alabilirsiniz. Nedenlerini tartışınız. 2 Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı: Kuramdan Uygulamaya
İnsan Yaşamında Çalışmanın Anlam ve Önemi Eğitim, bireyin tüm olarak gelişmesi ve yaşamdaki bütün rollerini en iyi şekilde yerine getirmesi için gerekli olan nitelikleri kazandırmaya yönelik bir süreçtir. Bu süreç içinde birey yaşamdaki 3 farklı konumu açısından ele alınıp yetiştirilmeye çalışılır: Birey olarak insan Sosyal bir varlık olarak insan Meslek elemanı olarak insan Ülkelerin kalkınmasında bireylere, üretken ve gelişmeye açık nitelikleri kazandırmayı amaçlayan çağdaş eğitim anlayışı, bireyin kendi potansiyelini maksimum düzeyde ortaya koyabileceği en uygun mesleki seçimleri yapması ve kariyer gelişimini sürdürmesine önem verir. İşte, eğitim sürecinde bireye bu alanda yapılan hizmetler Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı kapsamında yer alır. Bireyin, mesleki yönelişleri, tercihleri, seçimleri ve kariyer gelişimi sürecinde yer alan bazı mesleki gelişim görevleri, genel olarak eğitim süreci içinde gerçekleşir. Ancak, eğitimi bitirenler, yetiştikleri alanda iş bulabileceği gibi, mesleğini icra edeceği bir iş olanağı bulamayabilir. Mesleğini değiştirebilir, farklı bir alana uyarlayabilir. İşsiz kalabilir, yeni beceriler geliştirip iş arayabilir. Emekli olduktan sonra başka alana yönelebilir Böylece mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetleri, sadece okulda değil, yaşam boyu sürer. Toplum yaşamında hepimiz bir meslek sahibi olma, bir iş yapma ve etkin olma ihtiyacı içindeyiz. Çünkü insan ile yaşam arasındaki en kuvvetli bağ, iş tir. Freud a göre, iş, bireyin gerçekle bağlantısı dır. Tarih boyunca iş in anlamı değişse de, yaşam içindeki önemli yeri ve bireyin yaşamını etkileme gücü pek değişmemiştir. İş, yaşamın merkezine konur genellikle. Bireyin yaptığı iş/meslek, onun kimliğini oluşturan ve onu tanımlayan en önemli ögedir. 1 Çünkü yaptığımız iş, yaşamdaki diğer rollerimizi ve yaşam içindeki tüm konumumuzu etkiler. Yaptığımız iş, düşüncelerimize ve yaşamımıza belli bir biçim verir. Bireyin sosyal statüsünü belirleyen en önemli kriter işidir. "Nasıl bir ortamda çalışacağız, kimlerle ilişki kuracağız, nasıl bir yaşam tarzımız olacak, ne kadar tatil yapacağız?" gibi soruların yanıtları işimizle bağlantılıdır. Bu nedenledir ki yeni tanıştığımız kişiye ilk sorduğumuz soru; Ne iş yapıyorsunuz/ mesleğiniz nedir? olur genellikle. Meslek, en genel tanımıyla bir kimsenin hayatını kazanmak için yaptığı, kuralları toplumca belirlenmiş ve belli bir eğitimle kazanılan bilgi ve becerilere dayalı etkinlikler bütünü şeklinde ifade edilebilir. 2 Meslek, kazanç elde etmek amacı ile yürütülen etkinlikler bütünü olarak tanımlanmışsa da, sadece para kazanma aracı değildir. Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığına Giriş 3