Devlet Ortaöğretim Okullarında Görev Yapan Öğretmenlerin Örgütsel Adalet Algıları

DURU / Uyum Zorluklarını Yordamada Yalnızlık, Sosyal Destek ve Sosyal Bağlılık Arasındaki... 579 Devlet Ortaöğretim Okullarında Görev Yapan Öğretmenlerin Örgütsel Adalet Algıları Kürşad YILMAZ* Öz Bu çalışmanın amacı, devlet ortaöğretim okullarında görev yapan öğretmenlerin örgütsel adalet ile ilgili algılarını ve bu algılarının cinsiyet, yaş, kıdem, branş, eğitim durumu, öğrenci sayısı ve öğretmen sayısına göre değişip değişmediğini belirlemektir. Tarama modelindeki araştırmanın örneklemi Kütahya il merkezinde görev yapan ve tesadüfi olarak seçilen 222 öğretmenden oluşmaktadır. Araştırmanın verileri Örgütsel Adalet Ölçeği ile toplanmıştır. Verilerin analizinde betimsel istatistikler, T-Testi ve tek yönlü varyans analizi kullanılmıştır. Elde edilen bulgulara göre katılımcılar ortaöğretim okullarında örgütsel adalet ile ilgili olarak olumlu bir algıya sahiptir. Katılımcıların algıları yaş, kıdem ve öğrenci sayısı değişkenlerine göre değişirken cinsiyet, branş, eğitim durumu ve öğretmen sayısı değişkenlerine göre değişmemektedir. Anahtar Kelimeler Örgütsel Adalet, Devlet Ortaöğretim Okulları, Öğretmenler. * Dumlupınar Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü, Öğretim Üyesi. Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri / Educational Sciences: Theory & Practice 10 (1) Kış / Winter 2010 579-616 2010 Eğitim Danışmanlığı ve Araştırmaları İletişim Hizmetleri Tic. Ltd. Şti.

580 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ Yrd. Doç. Dr. Kürşad Yılmaz Dumlupınar Üniversitesi Eğitim Fakültesi Merkez Kampus (43000) KÜTAHYA Elektronik Posta: kursadyilmaz@gmail.com Yayın ve Diğer Çalışmalardan Seçmeler Yılmaz, K. (2009). Elementary school teachers views about the critical pedagogy. The Asia Pacific Education Researcher, 18(1), 139-149. Yılmaz, K. & Taşdan, M. (2009). Organizational citizenship and organizational justice in Turkish primary schools. Journal of Educational Administration, 47(1), 108-126. Yılmaz, K., Taşdan, M. & Oğuz, E. (2009). Supervision beliefs of primary school supervisors in Turkey. Educational Studies, 35(1), 9-20. Yılmaz, K. (2009). Okul müdürlerinin denetim görevi. İnönü Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 10(1), 19-35. Yılmaz, K. (2008). Eğitim yönetiminde değerler. Ankara: Pegem Akademi. Aydın, İ., Yılmaz, K., Memduhoğlu, H. B., Oğuz, E. & Güngör, S. (2008). Academic and non academic staff s psychological contract in Turkey. Higher Education Quarterly, 62(3), 252-272. Yılmaz, K. (2008). The relationship between organizational trust and organizational commitment in Turkish primary schools. Journal of Applied Sciences, 8(12), 2293-2299. Yılmaz, K. & Çokluk-Bökeoğlu, Ö. (2008). İlköğretim okulu öğretmenlerinin yeterlik inançları. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 41(2), 143-167. Taşdan, M. & Yılmaz, K. (2008). Organizational citizenship and organizational justice scales adaptation to Turkish. TED Eğitim ve Bilim Dergisi, 33(150), 87-96. Çokluk-Bökeoğlu, Ö. & Yılmaz, K. (2008). İlköğretim okullarında örgütsel güven hakkında öğretmen görüşleri. Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi, 14(54), 211-233. Yılmaz, K. (2007). İlköğretim okulu yönetici ve öğretmenlerinin değerlere göre yönetim ile ilgili görüşleri. Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi, 13(52), 639-664. Yılmaz, K. (2007). İlköğretim okulu öğretmenlerinin okul yöneticilerinin liderlik davranışları ve öğrenci kontrol ideolojilerine ilişkin görüşleri. TED Eğitim ve Bilim Dergisi, 32(146), 12-23. Memduhoğlu, H. B., Aydın, İ., Yılmaz, K., Güngör, S. & Oğuz, E. (2007). The process of supervision in the Turkish educational system: purpose, structure, operation. Asia Pacific Education Review, 8(1), 56-70. Oğuz, E. & Yılmaz, K. (2006). İlköğretim okulu öğretmenlerinin okul kültürüne ilişkin algıları: Yozgat örneği. TED Eğitim ve Bilim Dergisi, 31(142), 89-98.

DURU / Uyum Zorluklarını Yordamada Yalnızlık, Sosyal Destek ve Sosyal Bağlılık Arasındaki... 581 Devlet Ortaöğretim Okullarında Görev Yapan Öğretmenlerin Örgütsel Adalet Algıları Kürşad YILMAZ Adalet, toplumsal ve örgütsel yaşamdaki en önemli konulardan biridir. Çünkü adalet kişilerarası ilişkileri etkileyen önemli unsurlardandır. Bunun temel sebebi insanların kendilerine adil ve eşit davranılmasını istemesidir. Bir toplumdaki adalet ilkeleri, insanların birbirlerine ve içinde bulundukları sosyal kurumlara karşı hak ve sorumluluklarını tanımlamaya yardımcı olmakta; toplumun kimi, neden ödüllendireceğinin tanımını yapmaktadır (Stevens & Wood, 1995). Adalet kavramı genel olarak eşitlere eşit davranmayı içeren bir kavramdır. Örgüt açısından adalet, çalışanlara örgüte katkıları oranında haklarının; kurallara aykırı davranmaları oranında da ceza verilmesidir (Başaran, 1985). Adams ın (1965) Eşitlik ve Adillik Teorisi ne göre, bireyler kendi çabalarını ve aldıkları ödülü kendi durumunda olan çalışanlarınki ile karşılaştırmaktadır (Akt. Greenberg, 1990, 1993; Paterson, Green & Cary, 2002; Roch & Shanock, 2006). Eğer kişi, çabasının menfaatine oranının, kendine benzer kişinin çabasının menfaatine oranına eşit olduğunu algılarsa adalet koşulunun karşılandığına inanmaktadır. Kendi çabasının mükâfatına oranının, kendine benzeyen kişinin çabasının mükâfatına oranından az ya da çok olduğunu düşünürse adaletsizlik yapıldığını düşünmektedir (Yücel & Gülveren, 2007). Çalışanlar adaletsizliğe karar vermeleri durumunda, çaba düzeylerini değiştirebilecekleri gibi farklı davranış şekilleri de geliştirebilirler. Çalışanların çaba düzeylerini değiştirmesi genellikle iş ile ilgili olumsuz davranışlar göstermelerine yol açmaktadır. Çünkü

582 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ çalışanların örgütsel adalet ile ilgili algıları işe karşı tutumlarını ve örgütsel davranışlarını etkilemektedir (İşbaşı, 2000; Tansky, 1993). Bu anlamda örgütsel adalet, çalışanların doyumunu ve örgütün verimliliğini etkileyen temel unsurdur (Aydın & Karaman-Kepenekçi, 2008). Özellikle son 20 yıldır örgütsel adalet konusunda yapılan çalışmalarda, iş yerinde algılanan adaletin, çalışanların tutum ve davranışlarını etkilediği belirlenmiştir (İşbaşı, 2000). Örgütsel adalet konusu yeni değildir ancak okullarda ve eğitim yönetimi alanında, örgütsel adalet ile ilgili çalışmalar oldukça azdır (Hoy & Tarter, 2004). Ancak son yıllarda eğitim alanında gerek yurt dışında gerek Türkiye de (Atalay, 2005; Aydın & Karaman-Kepenekçi, 2008; Cömert, Demirtaş, Üstüner & Özer, 2008; Hoy & Tarter, 2004; Polat, 2007; Polat & Celep, 2008; Tan, 2006; Taşdan & Yılmaz, 2008; Yılmaz & Taşdan, 2009) bu konuda yapılan araştırmaların arttığı görülmektedir. Bu araştırmaların sayısında artış olmasına rağmen örgütsel adalet araştırmalarının farklı eğitim kademelerinde yapılması konu ile ilgili farklı boyutları ortaya koyacaktır. Bundan dolayı okullarda örgütsel adalet konusunun incelenmesi gerekmektedir. Bu çalışmada ilk önce örgütsel adalet kavramı gözden geçirilmiş daha sonra Kütahya il merkezindeki devlet ortaöğretim okullarında yapılan bir çalışma ile öğretmenlerin örgütsel adalet ile ilgili algıları belirlenmeye çalışılmıştır. Örgütsel Adalet Adalet, temelinde eşit toplumsal koşullar ve olanaklar içinde tüm insanların özgürce ve çok yönlü gelişimini, eşit hak ve sorumluluğun paylaşıldığı bir toplulukta kişilerin yaratıcı olarak iş görebilmesini, herkese temel eşit hak ve ödevler tanınmış olmasını, kişinin erdemlerinin toplumca ve toplumun tüm üyelerince güvence altına alınmış bulunmasını öngören ve dile getiren etik ve hukuk ilkesidir (Çalışlar, 1983 ten Akt. Pehlivan-Aydın, 2002). Adalet; eşit toplumsal koşullar ve imkânlar içinde tüm insanların özgürce ve çok yönlü gelişmesini, eşit hak ve sorumluluğun paylaşıldığı bir toplumda bireylerin yaratıcı olarak iş görebilmesini, herkese temel eşit hak ve ödevler tanınmış olmasını, bireyin eylemlerinin toplum tarafından güvence altına alınmasını öngören hukuk ve etik ilkesi olarak tanımlanmaktadır (Demirtaş & Güneş, 2002). Bu anlamda bir toplumdaki adalet ilkeleri, insanların birbirlerine ve içinde bulundukları sosyal kurumlara karşı hak ve sorumluluklarını tanımlamaya yardımcı olmaktadır (Stevens & Wood, 1995).

YILMAZ / Devlet Ortaöğretim Okullarında Görev Yapan Öğretmenlerin Örgütsel Adalet Algıları 583 Adalet son yıllarda üzerinde önemle durulan ve farklı boyutları tartışılan bir kavramdır. Özellikle sosyal adalet ve örgütsel adalet kavramına daha fazla vurgu yapılmaktadır. Örgütsel adalet kavramı, örgüt yönetiminin karar ve uygulamalarının çalışanlar tarafından nasıl algılandığı (Witt, 1993) ve çalışanların işteki adalet algısı, yani çalışanların iş ile ilgili tutum ve davranışları ile ilgilidir (Eskew, 1993). Greenberg (1996) örgütsel adaleti, örgüt içinde çalışanların kendilerine ne kadar adil davranıldığı konusundaki algıları ve bu algının örgüt açısından bağlılık, doyum gibi sonuçları nasıl etkilediğini anlatan bir kavram olarak tanımlamıştır. Örgütsel adalet teorisi çalışanların, iş ile ilgili konuların adilliği konusundaki bakış açıları ile ilgilidir (Greenberg, 1990). Bu anlamda örgütsel adalet, çalışanların iş yaşamıyla ilgili haklılık/haksızlık yargılarının oluşmasında ne gibi etkenlerin rol oynadığı ve doğurgularının neler olduğu ile ilgilenmektedir (Şahin, 2007). Başka bir ifade ile örgütsel adalet, örgütte çalışan kişiler arasında görev, mal, hizmet, ödül, ceza, ücret, örgütsel pozisyon, fırsat ya da rol gibi kazanımların dağıtılması ya da dağıtım kararlarının alınmasına yönelik olarak geliştirilen kurallar ve bu kuralların dayandığı toplumsal normlarla ilgilidir (Folger & Cropanzano, 1998). İlk çalışmalarda, örgütsel adalet dağıtımsal adalet ve prosedürel adalet (Frey, 1997; Greenberg, 1996; Roch & Shanock, 2006) olmak üzere iki boyut hâlinde incelenirken daha sonraki çalışmalarda (Bies & Moag, 1986 dan Akt. Eskew, 1993) bu boyutlara etkileşimsel adalet boyutu da eklenmiştir. Örgütsel adalet alanyazınında çeşitli adalet tipolojileri olmasına rağmen tüm adalet tiplerini kapsayan teorik bir çerçeve daha oluşmamıştır (Roch & Shanock, 2006). Bu çalışmada, örgütsel adaletin boyutları olarak dağıtımsal adalet, prosedürel adalet ve etkileşimsel adalet hakkında kısaca bilgi verilmiştir. Ancak araştırmada bu boyutlar yerine örgütsel adaletin bir bütün olarak incelenmesi amaçlanmıştır. Çünkü son yıllarda örgütsel adalete bir bütün olarak bakma eğilimi görülmektedir. Dağıtımsal adalet, sonuçların adilliği ile ilgilidir ( Jawahar, 2002). Dağıtımsal adalet, örgütsel kaynakların, ödemelerin, terfilerin, alınan payın ya da herhangi bir örgütsel kaynağın çalışanlar tarafından paylaşımında oluşan adillik hissi ile ilişkilidir (Roch & Shanock, 2006). Her bir grubun girdi ve çıktıları arasındaki dengeye göre elde edilen kazançların oranının karşılaştırılmasıdır (Paterson, Green & Cary, 2002). Dağıtımsal adalet, daha çok örgütsel kaynakların adil dağıtımını içermektedir. Çalışanların ödeme, yükselme ve benzeri sonuçlarla ilgili algılarını belirlemektedir. Bu anlamda, dağıtımsal adalet, dağıtım kararlarının so-

584 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ nuçları ile ilgilidir (Homans, 1961 den Akt. Eskew, 1993). Önemli olan verilen kararların sonucunda, bireylerin etkileşimi ve kaynakların paylaşımının nasıl olduğudur. Dağıtımsal adalet, çalışanın elde ettiği sonuçları, bir başka çalışanın elde ettiği sonuçlar ile karşılaştırması sonucu kendisinde oluşan algı ile ilgilidir (Eskew, 1993). Dağıtımsal adalet; statünün, kıdemin, üretimin, çabanın, gereksinimlerin ve ücretin belirlenmesi ile ilgili tartışmalar ile ilgilidir. Dağıtımın, adalet, eşitlik ve gereksinim olmak üzere üç kuralı vardır. Bu kurallar dağıtımsal adaletin boyutları olarak da kabul edilebilir (Koopmann, 2002). Prosedürel adalet, prosedürlerin adilliği ile ilgilidir ( Jawahar, 2002). Konovsky (2000) e göre prosedürel adalet, dağıtım kararlarının nasıl verildiği ve aynı zamanda nesnel ve öznel durumlarla ilgilidir. Prosedürel adalet kavramı, bireyin kendisine veya bir başkasına ilişkin kararların alınışında kullanılan prosedürlerin ya da izlenen yöntemlerin doğru veya yanlışlığı hakkındaki değerlendirmesini ifade etmektedir (Cropanzano, 1993; Greenberg, 1996). Prosedürel adalet, ödül ya da cezaya karar verme sürecinde kullanılan kural ve yönetmeliklerin adil olduğu algısıdır. Yöntemin adil olduğu algısı içinde olan çalışanlar ceza ve ödül dağıtımını da adil olarak algılama eğilimindedir (Folger & Konovsky, 1989; Greenberg, 1987). Organ (1988) a göre örgütsel uygulamalarda kararlar verilirken var olan ölçütler bu adalet tipi ile ilgilidir. Levanthal (1980) adalet süreçlerini; uygulamanın tutarlılığı, ayrıcalıksızlık, doğru bilgiye dayanması, uygun olmayan kararları doğrulama mekanizması, kendileri ile ilgili karar ve temsillerde çalışanların katılımının sağlanması ve mevcut etik ve ahlaki standartlara uygunluk şeklinde karakterize etmiştir (Akt. Paterson, Green & Cary, 2002). Örgütsel adalet ile ilgili ilk çalışmalar çeşitli örgütsel uygulamaların çalışanlar tarafından ne denli adil olarak algılandıklarını incelerken son yıllarda örgüt içindeki bireyler arası ilişkilerde (örneğin, amir ve iş arkadaşlarıyla ilişkilerde) adalet algısı araştırılmaya başlanmıştır (Greenberg, 1993). Bu noktada da etkileşimsel adalet kavramı gündeme gelmiştir. Bies ve Moag (1986) etkileşimsel adaleti, karar vericilerin davranışlarının algılanışındaki nitelikle ilişkili olarak tanımlamıştır. Etkileşimsel adalet, prosedürel adaletin, örgütsel uygulamaların insani yönüyle ilgili olarak yönetimin adalet alıcıya davranış biçimi olarak tanımlanabilir (Akt. Cohen-Charash & Spector, 2001). Örgütsel adalet çalışmaları eğitim dışı örgütlerde çok yeni olmamasına rağmen eğitim örgütlerindeki çalışmalar çok yenidir. Örgütsel ada-

YILMAZ / Devlet Ortaöğretim Okullarında Görev Yapan Öğretmenlerin Örgütsel Adalet Algıları 585 leti eğitim örgütlerine uyarlayan ilk çalışmalardan biri Hoy ve Tarter (2004) ın çalışmasıdır. Hoy ve Tarter (2004) örgütsel adalet çalışmalarını okullara uyarladıkları çalışmada örgütsel adaletin ilkelerini belirlemiştir. Hoy ve Tarter (2004) ın özellikle dağıtıcı adaletin ilkeleri ve prosedürel adaletin dağıtım mekanizmasının ışığı altında belirledikleri ilkelerden bazıları şunlardır: Eşitlik ilkesi, bireylerin örgütten elde ettikleri kazançların, örgüte katkıları oranında olması gerektiği ilkesidir. Algı ilkesi, genel olarak adillik algısının, bireyin adalet algısını etkilemesidir. Çok seslilik ilkesi, alınan karalara katılımın artmasının kararların adilliğinin artmasına katkı getireceği ilkesidir. Kişiler arası adalet ilkesi, adaletin sağlanması için saygılı, nazik ve olgun davranışların gösterilmesi gerektiği ilkesidir. Tutarlılık ilkesi, liderlerin davranışlarındaki tutarlılığın, astlarda adalet algısının oluşumu için gerekli olması ilkesidir. Siyasal ve sosyal eşitlik ilkesi, karar verirken kolektif bir örgüt misyonun paylaşılması ve kendi ilgilerine göre serbestçe karar verilmesi gerektiği ilkesidir. Düzeltme ilkesi, yanlış ya da kötü karaların düzeltilmesi gerektiği ilkesidir. Yukarıdaki ilkelerde de görüldüğü gibi bu ilkeler adalet kavramının içeriğini yansıtmaktadır. Çünkü adalet kavramı, eşitlik ve tutarlılık gibi kavramlarla yakında ilgilidir. Bu anlamda genel olarak adalet, eşitlere eşit davranmayı içermektedir (Pehlivan-Aydın, 2002). Türkiye de örgütsel adalet ile ilgili olarak eğitim dışı örgütlerde (Aykut, 2007; Dilek, 2004; Eker, 2006; Günaydın, 2001; İşbaşı, 2000, 2001; İşcan & Naktiyok, 2004; Karabay, 2004; Söyük, 2007; Wasti, 2001; Yıldırım, 2002; Yılmaz & Sevinç, 2004) ve eğitim örgütlerinde (Atalay, 2005; Aydın & Karaman-Kepenekçi, 2008; Cömert et al., 2008; Polat, 2007; Polat & Celep, 2008; Tan, 2006; Taşdan, Oğuz & Ertan-Kantos, 2006; Taşdan & Yılmaz, 2008; Titrek, 2009; Yılmaz & Taşdan, 2009) yapılan birçok araştırma vardır. Türkiye de eğitim alanında yapılan araştırmalar genellikle ilköğretim kademesinde (Aydın & Karaman-Kepenekçi, Atalay, 2005; Tan, 2006; Taşdan et al., 2006;Taşdan & Yılmaz, 2008; Yılmaz & Taşdan, 2009) yapılmıştır. Ortaöğretim kademesinde yapılan araştırma-

586 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ lardan Polat (2007) ve Polat ve Celep (2008), araştırmalarında ortaöğretim okulu öğretmenlerinin örgütsel adalet, örgütsel güven ve örgütsel vatandaşlık davranışlarına ilişkin algılarını belirlemeye çalışmışlardır. Cömert ve arkadaşları (2008) ise lise öğretmenlerinin örgütsel adalet algılarını belirlemeye çalışmışlardır. Cömert ve arkadaşları (2008) araştırmalarında katılımcıların örgütsel adalete ilişkin algılarının cinsiyet, branş, mesleki kıdem, görev yapılan lisenin türü ve okuldaki öğretmen sayısı gibi değişkenlerine göre farklılık gösterip göstermediğini belirlemeye çalışmışlardır. Çalışmada örgütsel adalet algısı, çalışanlarla ilişkiler, amirlerle ilişkiler alt boyutları ve toplam puan ile belirlenmeye çalışılmıştır. Ancak genel bir örgütsel adalet algısı değerlendirmesi yapılmamıştır. Türkiye de yapılan diğer araştırmalarda da örgütsel adalet algısı alt boyutlar bazında incelenmiştir. Adalet konusu, Türk kültüründe ve Doğu da İslam ülkelerinde önemli bir yere sahiptir. Yazılmış olan birçok kaynakta yöneticilerin adil olması gerektiğine vurgu yapılmaktadır. Yusuf Has Hacip (2008) in Kutadgu Bilig adlı eserindeki ana karakterlerden biri olan hükümdarın sembolü adalettir. Bu durum bir yönetici açısından adaletin ne kadar önemli olduğunu göstermektedir. Farabi (1990) El-Medinet ül Fazıla adlı eserinde devletin kaynaklarından birinin adaletin temin edilmesi olduğunu ileri sürmektedir. İbn-i Haldun (2004) ise Mukaddime adlı eserinde adalete ayrı bir önem vermekte ve devletlerin ömrünü adil olmalarına bağlamaktadır. İbn-i Haldun a göre (2004) adaletle ve hak üzere amel etmeyen bir devlet, ne kadar güçlü olursa olsun yıkılmaya mahkûmdur. Osmanlı İmparatorluğu nda yönetici sınıfının görevi, ülkede adaleti sağlayıp halkın refah içinde yaşamasını sağlamaktır (Şahin, 2005). Adalet sadece toplumsal yaşamda değil örgütsel yaşamda da önemli bir yere sahiptir. Yılmaz (2006) araştırmasında, ilköğretim okullarının örgütsel yaşamındaki en önemli değerlerden birinin adalet olduğunu belirlemiştir. Araştırmaya katılan okul yöneticileri ve öğretmenler adalet değerine üst sıralarda yer vermiştir. Taşdan (2008) da araştırmasında benzer bulgulara ulaşmıştır. Buna göre okulların örgütsel yaşamındaki en önemli değerlerden birinin adalet olduğu söylenebilir. Örgütsel adalet kavramı, çalışanların adalet algısı ile ilişkili olabilecek birçok önemli örgütsel davranış ve tutum ile ilgilidir. Araştırmacılar, örgütsel adalet algısının, çalışanların çeşitli tutum ve davranışları ile ilgili olduğunu bulmuşlardır (Yılmaz & Taşdan, 2009). Bunlar arasında örgütsel vatandaşlık, algılanan örgütsel destek, örgütsel güven, örgüt-

YILMAZ / Devlet Ortaöğretim Okullarında Görev Yapan Öğretmenlerin Örgütsel Adalet Algıları 587 sel bağlılık, liderlik davranışları sayılabilir. Özet olarak adalet, örgütlerin yaşamında önemli bir yere sahiptir. Örgütlerini yaşatmak ve geliştirmek amacında olan yöneticiler, örgütlerinin ne derece adil olduğu ya da çalışanlarınca ne derecede adil algılandığı konusu üzerinde hassasiyetle durmalıdır (Cömert et al., 2008). Bu anlamda örgütsel adalet çalışmaları örgütsel yaşamın incelenmesi açısından çok önemlidir. Çünkü örgütsel adalet algısı çalışanların iş doyum düzeyi, performansı, örgütsel vatandaşlık davranışları, yardımlaşması, işbirliği yapma eğilimi, işten ayrılma eğilimi gibi birçok davranışı doğrudan etkilemektedir. Bu ve benzeri örgütsel adalet araştırmalarından elde edilecek bulgular, okulların örgütsel yaşamının yorumlanmasında kullanılabileceği gibi örgütsel adalet ile ilgili genellenebilir bulguların elde edilmesine de katkı getirecektir. Bu araştırmada ortaöğretim okullarında örgütsel adalet konusunun bir bütün olarak ele alınması ve öğretmenlerin bu konu ile ilgili algılarının belirlenmesi amaçlanmıştır. Bu anlamda bu çalışmanın amacı Kütahya il merkezindeki devlet ortaöğretim okullarında görev yapan öğretmenlerin örgütsel adalet ile ilgili algılarını belirlemektir. Bu amaca ulaşmak için şu sorulara yanıt aranmıştır: 1. Devlet ortaöğretim okullarında görev yapan öğretmenlerin örgütsel adalet ile ilgili algıları nasıldır? 2. Devlet ortaöğretim okullarında görev yapan öğretmenlerin örgütsel adalet ile ilgili algıları cinsiyet, branş, eğitim durumu, yaş, kıdem, öğretmen sayısı ve öğrenci sayısı değişkenlerine göre değişmekte midir? Yöntem Evren-Örneklem Araştırmanın çalışma evreninde Kütahya il merkezindeki devlet ortaöğretim okullarında görev yapan 662 öğretmen bulunmaktadır. Özel okullarda çalışan öğretmenler bu araştırmanın kapsamı dışında tutulmuştur. Araştırmanın örneklemi tesadüfî olarak seçilen 222 öğretmenden oluşmaktadır. Uygulama sırasında yaşanabilecek kayıplar ve uygulanan ölçeklerden uygun olmayanların olabileceği düşünülerek 250 öğretmene ulaşılmıştır. Ancak uygulanan ölçeklerden 230 tanesi geri dönmüştür. Bu anlamda ölçeklerin geri dönüş oranı % 92 dir. Uygulanan ölçeklerden kullanılabilir durumda olan 222 ölçek ile araştırmanın analizleri yapılmıştır. Araştırmaya katılan öğretmenlerin % 41.4 ü kadın (n=92), % 58.6 sı (n=130) erkektir. Katılımcıların yaşları 23 ile 56, mesleki kıdem-

588 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ leri 1 ile 32 yıl arasında değişmektedir. Katılımcılar 20 farklı branşa sahiptir. Analizlerde kolaylık sağlaması açısından, katılımcıların branşları fen-matematik alanlar ve sosyal alanlar olmak üzere iki başlık altında toplanmıştır. Buna göre katılımcıların % 28.8 i fen-matematik alan, % 71.2 si ise sosyal alan öğretmenidir. Veri Toplama Aracı Araştırmanın verileri Örgütsel Adalet Ölçeği (Hoy & Tarter, 2004) ile toplanmıştır. Araştırmada bu ölçeğin kullanılmasının sebebi, bu ölçeğin örgütsel adalet konusuna bütüncül bakış açısını yansıtması ve ölçeğin eğitim kurumları için geliştirilmiş olmasıdır. Örgütsel Adalet Ölçeği nin orijinal formu, likert tipi 10 maddeden oluşmaktadır. Ölçekte bulunan maddelerin tamamının puanlaması düz olarak yapılmaktadır. Ölçeğin orijinal formu güçlü bir tek boyuttan oluşmaktadır. Ölçekteki maddelerin faktör yük değerleri.77 den daha yüksektir ve ölçeğin açıkladığı varyans oranı % 78 dir. Formun güvenirlik katsayısı α =.97 dir (Hoy & Tarter, 2004). Ölçeğin Türkçeye uyarlaması Taşdan ve Yılmaz (2008) tarafından yapılmıştır. Ölçeğin uyarlama formu da likert tipi 10 maddeden oluşmaktadır ve ölçek tek faktörlüdür. Faktörün öz değeri 6.17 dir. Ölçeğin tek başına açıkladığı varyans % 61.74 tür. Örgütsel adalet ölçeğinde yer alan maddelerin faktör yük değerleri.44 ile.89 arasında değişmektedir. Örgütsel adalet ölçeği ile ilgili güvenirlik analizi sonuçlarına göre ölçeğin Cronbach Alpha güvenirlik katsayısı α =.92 olarak belirlenmiştir (Taşdan & Yılmaz, 2008). Ölçek, 1-Kesinlikle katılmıyorum, 2-Katılmıyorum, 3-Orta derecede katılıyorum, 4-Katılıyorum ve 5-Kesinlikle katılıyorum şeklinde yanıtlanmaktadır. Ölçekten elde edilen yüksek puan örgütsel adalet konusundaki olumlu algıyı göstermektedir (Hoy & Tarter, 2004). Ölçeğin Türkçeye uyarlanmış hâlinin geçerlik güvenirlik analizleri ilköğretim okullarında yapılmıştır. Bu araştırma ortaöğretim okulu öğretmenleri ile yapıldığından ön uygulama yapılmış ve ölçeğin geçerlik güvenirlik analizleri yeniden yapılmıştır. Ön uygulamada örneklem dışındaki 120 öğretmene ulaşılmıştır. Buna göre ölçek tek boyutludur. Bu tek boyutun açıkladığı toplam varyans % 53 tür. Ölçekte yer alan maddelerin faktör yük değerleri 0.39 ile 0.87 arasında değişmektedir. Faktör analizinde maddelerin faktör yükünün en az.30 olması ölçütü alınmıştır. Ölçeğin Cronbach Alpha güvenirlik katsayısı α =.88 dir.

YILMAZ / Devlet Ortaöğretim Okullarında Görev Yapan Öğretmenlerin Örgütsel Adalet Algıları 589 Verilerin Analizi Verilerin analizinde betimsel istatistikler, T-Testi ve tek yönlü varyans analizi kullanılmıştır. Betimsel istatistikler kişisel bilgilerin belirlenmesinde ve ölçeğe verilen yanıtların değerlendirilmesinde kullanılmıştır. Katılımcıların algılarının karşılaştırılması için ise T-Testi ve tek yönlü varyans (ANOVA) analizi kullanılmıştır. Bulgular Bu bölümde ilk önce devlet ortaöğretim okulu öğretmenlerinin örgütsel adalet ile ilgili algıları belirlenmiş daha sonra da bu algıların cinsiyet, branş, eğitim durumu, yaş, kıdem, öğrenci sayısı ve öğretmen sayısı gibi değişkenlere göre değişip değişmediği belirlenmeye çalışılmıştır. Tablo 1 de devlet ortaöğretim okulu öğretmenlerinin örgütsel adalete ilişkin algıları ile ilgili betimsel istatistiklere yer verilmiştir. Tablo 1. Devlet Ortaöğretim Okulu Öğretmenlerinin Örgütsel Adalete İlişkin Algıları İle İlgili Betimsel İstatistikler Puan n En Düşük Puan En Yüksek Puan x S K x / K Örgütsel Adalet 222 20.00 50.00 37.55 6.97 10 3.75 Tablo 1 de de görüldüğü gibi öncelikle ortalama puan Örgütsel Adalet Ölçeği ndeki madde sayısına (K) bölünerek 1 5 arası ortalamaya dönüştürülmüş ve böylece maddelerin ortalama puanları ile karşılaştırılabilir hâle gelmesi sağlanmıştır. Araştırmaya katılan ortaöğretim okulu öğretmenlerinin ortalama puanı (x=3.75) katılıyorum yanıtına karşılık gelmektedir. Buna göre araştırmaya katılan öğretmenlerin, örgütsel adalet ile ilgili olumlu bir algıya sahip olduğu ancak bu algının çok yüksek olmadığı söylenebilir. Polat da (2007) araştırmasında ortaöğretim okulu öğretmenlerinin örgütsel adalete ilişkin algılarının (x=3.66) yüksek düzeyde olduğunu belirlemiştir. Cömert ve arkadaşları da (2008) lise öğretmenlerin örgütsel adalet algılarını belirlemeye çalıştıkları araştırmalarında, lise öğretmenlerinin algılarının (x=3.53) yüksek düzeyde olduğunu belirlemiştir. Ortaöğretim düzeyinde olmamakla birlikte Tan (2006) araştırmasında ilköğretim okulu öğretmenlerinin örgütsel adalet düzeyinin (x=3.13) orta düzeyde olduğunu belirlemiştir. Yine ilköğretim düzeyinde yapı-

590 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ lan bir araştırmada Atalay (2005) da öğretmenlerin örgütsel adalet ile ilg ili algılarının (x=3.62) yüksek düzeyde olduğunu belirlemiştir. Yaylacı (2004) ise araştırmasında ilköğretim okulu öğretmenlerinin, okul yöneticilerinin örgütsel adalet ile ilgili olumlu davranışları genellikle gösterdiklerini düşündüklerini belirlemiştir. Görüldüğü gibi hem ortaöğretim hem ilköğretim öğretmenlerinin örgütsel adalet ile ilgili algıları benzer yöndedir. Algılar çok yüksek olmamakla birlikte genellikle orta ya da yüksek düzeydedir. Hem ilköğretim hem de ortaöğretim okulu öğretmenlerinin örgütsel adalet algılarının benzer yönde çıkmasının sebebi okul yöneticilerinin benzer davranışlar sergilemeleri olabilir. Örgütsel adalet, çalışanların örgüt içinde kendilerine ne kadar adil davranıldığı konusundaki algılarını yansıttığına göre hem ilköğretim hem de ortaöğretim okullarında görev yapan okul yöneticilerinin benzer şekilde davrandıkları söylenebilir. Bireylerin örgütsel adalet algıları, örgütten elde edilen sonuçlar, örgütsel uygulamalar ve bireysel özelliklerden (Cohen-Charash & Spector, 2000) etkilendiğine göre örgütsel adalet algısının büyük oranda örgütsel yapıdan etkilendiği söylenebilir. Bu anlamda Türk Eğitim Sistemi nin aşırı merkeziyetçi yapısı da bu algı üzerinde etkili olabilir. Türk Eğitim Sisteminde yapılan etkinliklerin büyük kısmı merkezî yönetimce belirlenmiştir. Bu etkinliklerle ilgili olarak okul yöneticilerinin adaletsizlik yapabilecekleri fazla bir uygulama yoktur. Çünkü yapılması gereken bellidir. Ancak bunların dışında yapılabileceklerle ilgili olanlar adaletsizlik algısı yaratabilir. Örneğin ödüllendirme, cezalandırma, görevlendirme, iş paylaşımı gibi durumlar bu algıyı etkileyebilir. Çünkü yasal olan her uygulama etik olmayabilir. Görevlerin dağıtılmasında eşitlik ilkesine uygun olarak herkese eşit görev dağıtılabilir ve bu durum da yasal olabilir. Ancak önemli olan görevlerin çalışanların iş yüklerine göre adil bir şekilde dağıtılmasıdır. Tablo 2 de devlet ortaöğretim okulu öğretmenlerinin örgütsel adalet ölçeğinde yer alan maddelere verdikleri yanıtlar ile ilgili betimsel istatistiklere yer verilmiştir.

YILMAZ / Devlet Ortaöğretim Okullarında Görev Yapan Öğretmenlerin Örgütsel Adalet Algıları 591 Tablo 2. Devlet Ortaöğretim Okulu Öğretmenlerinin Örgütsel Adalet İle İlgili Algıları İFADELER n Kesinlikle Katılmıyorum Katılmıyorum Orta Derecede Katılıyorum Katılıyorum Kesinlikle Katılıyorum x ss f % f % f % f % f % 5. Bu okulda hiç kimseye ayrıcalıklı muamele yapılmaz. 222 2 0.9 32 14.4 54 24.3 80 36.0 54 24.3 3.68 1.02 4. Okul müdürü herkese değer verir ve saygılı davranır. 220 6 2.7 14 6.3 58 26.1 88 39.6 54 24.3 3.77 0.98 3. Okul müdürü ön plana çıkmaya (popüler olmaya) çalışmaz. 222 14 6.3 24 10.8 34 15.3 76 34.2 74 33.3 3.77 1.20 2. Bu okulda öğrencilere adil davranılır. 222 4 1.8 22 9.9 40 18.0 104 46.8 52 23.4 3.80 0.96 1. Okul müdürünün davranışları tutarlıdır. 220 2 0.9 16 7.2 58 26.1 82 36.9 62 27.9 3.84 0.94

592 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ 10. Bu okulda öğretmenlere adil muamele yapılır. 222 2 0.9 16 7.2 62 27.9 90 40.5 52 23.4 3.78 0.91 9. Bu okuldaki öğretmenler kendilerini etkileyecek kararlarda söz sahibidir. 222 6 2.7 16 7.2 48 21.6 106 47.7 46 20.7 3.76 0.95 8. Okul müdürü etik ilkelere bağlıdır. 218 4 1.8 22 9.9 36 16.2 114 51.4 42 18.9 3.77 0.93 7. Bu okuldaki öğretmenler görevlerini yaparken kişisel menfaatlerini düşünmezler. 222 2 0.9 26 11.7 42 18.9 96 43.2 56 25.2 3.80 0.97 6. Okul müdürü herkese karşı adil davranır. 220 - - 22 9.9 70 31.5 74 33.3 54 24.3 3.72 0.94 Tablo 2 de de görüldüğü gibi katılımcıların maddelere verdikleri yanıtların tamamının ortalama puanı katılıyorum yanıtına daha yakındır. Katılımcıların verdikleri yanıtların ortalama puanı 3.68 ile 3.84 arasında değişmektedir. Katılımcılar en yüksek katılımı Okul müdürünün davranışları tutarlıdır (x=3.84) maddesine göstermiştir. Yanıtlar incelendi-

YILMAZ / Devlet Ortaöğretim Okullarında Görev Yapan Öğretmenlerin Örgütsel Adalet Algıları 593 ğinde, katılımcıların % 64.8 inin kesinlikle katılıyorum ve katılıyorum yanıtlarını verdikleri görülmektedir. Buna göre katılımcıların büyük bir çoğunluğunun, okul yöneticilerinin davranışlarını tutarlı olarak algıladıkları söylenebilir. Katılımcıların en düşük katılım gösterdiği maddeler ise Bu okulda hiç kimseye ayrıcalıklı muamele yapılmaz (x=3.68) ve Okul müdürü herkese karşı adil davranır (3.72) maddeleridir. Görüldüğü gibi bu maddeler en düşük katılım gösterilen maddeler olmasına rağmen, katılımcılar bu maddelere de yüksek düzeyde katılım göstermiştir. Çünkü katılımcıların düşük katılım gösterdiği maddeler bile katılıyorum yanıtına karşılık gelmektedir. Bu okulda hiç kimseye ayrıcalıklı muamele yapılmaz. maddesine katılımcıların % 60.3 ü katılıyorum ve kesinlikle katılıyorum yanıtını vermiş olsalar da kesinlikle katılmıyorum ve katılmıyorum yanıtlarını verenlerin oranı % 15.3, orta derecede katılıyorum yanıtını verenlerin oranı ise % 24.3 tür. Buna göre katılımcıların önemli bir kısmının, okulunda herkese adil davranıldığını düşünmediği söylenebilir. Başka bir ifade ile bazı öğretmenlerin okullarında bazı kişilere ayrıcalıklı muamele yapıldığını düşündükleri söylenebilir. Bu durum ise, çalışanların örgütsel adalet algısını olumsuz etkileyen önemli durumlardan biridir. Tablo 3 te devlet ortaöğretim okulu öğretmenlerinin örgütsel adalete ilişkin algılarının cinsiyet, branş, eğitim durumu ve öğretmen sayısı değişkenlerine göre karşılaştırılması ile ilgili T-Testi sonuçlarına yer verilmiştir. Tablo 3. Devlet Ortaöğretim Okulu Öğretmenlerinin Örgütsel Adalet İle İlgili Algılarının Cinsiyet, Branş ve Eğitim Durumuna Göre Karşılaştırılması Değişken n x S sd t p Cinsiyet Branş Eğitim Durumu Öğretmen Sayısı 1. Kadın 92 37.47 6.62 2. Erkek 130 37.61 7.20 1. Fen- Matematik 98 37.67 6.44 2. Sosyal 120 37.35 7.42 1. Eğitim Fakültesi 158 37.10 7.27 2. Diğer 64 38.68 6.04 1. 1 50 109 37.40 6.55 2. 51 ve yukarısı 133 37.70 7.37 220 0.14.88 216 0.33.73 220 0.22.12 220 0.32.74

594 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ Tablo 3 te de görüldüğü gibi katılımcıların örgütsel adalet ile ilgili algıları cinsiyet [t (220) =0.14; p>0.05]; branş [t (216) =0.33; p>0.05]; eğitim durumu [t (220) =0.22; p>0.05] ve öğretmen sayısı [t (220) =0.32; p>0.05] değişkenlerine göre değişmemektedir. Buna göre öğretmenlerin örgütsel adalet algısının cinsiyet, branş, eğitim durumu ve öğretmen sayısı değişkenlerinden etkilenmediği söylenebilir. Cömert ve arkadaşları (2008) da araştırmalarında lise öğretmenlerinin örgütsel adalet algılarının cinsiyete göre değişmediğini belirlemiştir. Ancak Polat ın (2007) araştırmasında ortaöğretim okulu öğretmenlerinin örgütsel adalet ile ilgili algıları cinsiyete göre farklılaşmaktadır. Polat (2007) erkek öğretmenlerin kadın öğretmenlere göre, yöneticilerin daha fazla adil davrandığını düşündüğünü belirlemiştir. Polat (2007) araştırmasında yöneticilerin adil davranıp davranmadığını belirlemeye çalışırken, bu araştırmada genel olarak okuldaki örgütsel adalet algısı belirlenmeye çalışılmıştır. Bundan dolayı iki araştırmanın bulguları arasında farklılık olabilir. Ayrıca bu araştırmada da erkek öğretmenlerin kadın öğretmenlere göre daha olumlu algıya sahip olduğu belirlenmiştir. Ancak bu fark istatistiksel olarak anlamlı değildir. Tan (2006) ise ilköğretim okulu öğretmenlerinin örgütsel adalet ile ilgili algılarını belirlemeye çalıştığı araştırmasında öğretmenlerin algılarının cinsiyete göre değişip değişmediğini toplam puan üzerinden değil, ölçekteki maddeler üzerinden belirlemeye çalışmıştır. Tan (2006) kullandığı ölçekte bulunan 30 maddeden 7 sinde öğretmenlerin algıları arasında anlamlı farklılık belirlemiştir. Yılmaz ve Taşdan (2009) da araştırmalarında ilköğretim okulu öğretmenlerinin örgütsel adalet algısının cinsiyete göre farklılaşmadığını belirlemiştir. Anderson ve Shinew da (2003) araştırmalarında örgütsel adalet algısının cinsiyete göre değişmediğini belirlemiştir (Akt. Cömert et al., 2008). Katılımcıların algılarının branşa göre farklılaşmadığı da belirlenmiştir. Sosyal alan öğretmenlerinin algıları fen-matematik alan öğretmenlerinin algılarına göre daha olumsuz olsa da aradaki fark anlamlı değildir. İki gruptaki öğretmenlerin algıları da katılıyorum yanıtına denk gelmektedir. Cömert ve arkadaşları (2008) ile Yılmaz ve Taşdan (2009) da araştırmalarında branşa göre anlamlı bir fark olmadığını belirlemiştir. Buna göre öğretmenlerin örgütsel adalet algısının branş değişkeninden etkilenmediği ya da okullardaki uygulamaların branşlara göre farklılaşmadığı söylenebilir. Tan (2006) da araştırmasında Okul yöneticilerinin, öğretmenlere karşı davranışları, branşlara göre farklılık arz etmektedir

YILMAZ / Devlet Ortaöğretim Okullarında Görev Yapan Öğretmenlerin Örgütsel Adalet Algıları 595 (x=2.60) maddesine öğretmenlerin katılmıyorum yanıtını verdiklerini belirlemiştir. Ayrıca araştırmada bu maddeye ilişkin olarak katılımcıların algıları arasında cinsiyete, kıdeme ve eğitim bölgesine göre farklılaşma olmadığı da belirlenmiştir. Bu sonuçlar örgütsel adalet algısı ile branş değişkeni arasındaki ilişkiyi çok açık bir şekilde ortaya koymaktadır. Katılımcıların algıları eğitim durumuna göre de farklılaşmamaktadır. Eğitim fakültesi mezunu olan öğretmenlerin algıları, diğer fakültelerden mezun olan öğretmenlerin algılarına göre daha olumlu olmasına rağmen aradaki fark anlamlı değildir. Buna göre örgütsel adalet algısının eğitim durumundan etkilenmediği söylenebilir. Yapılan bazı araştırmalarda (Dilek, 2005) eğitim düzeyi yükseldikçe örgütsel adalet algısının azaldığı belirlenmiştir. Ancak okullarda görev yapan öğretmenlerin çok büyük bir çoğunluğu lisans düzeyinde bir eğitime sahip olduğundan bu tip bir farklılaşma çıkmamış olabilir. Katılımcıların algılarının öğretmen sayısına göre değişmediği de belirlenmiştir. Öğretmen sayısı 1-50 olan okullardaki öğretmenlerin algıları 51 ve yukarısı olan okullardaki öğretmenlerin algılarına göre daha olumsuz olmasına rağmen aradaki fark anlamlı değildir. Cömert ve arkadaşları (2008) araştırmalarında lise öğretmenlerinin örgütsel adalet algılarının, okuldaki öğretmen sayısı değişkenine göre hem ölçeğin alt boyutları hem de bütünü için anlamlı biçimde farklılaştığını belirlemiştir. Grupların aritmetik ortalamaları dikkate alındığında hem ölçeğin alt boyutları hem de toplamında, öğretmen sayısı en düşük olan okullardaki öğretmenlerin okullarını daha adil olarak algıladıkları görülmektedir. Öğretmen sayısı arttıkça adalet algısına ilişkin grup puanları düşmektedir. Ancak bu düşüş düzenli bir düşüş değildir ( 1-25 x=70.22, 26-50 x= 60.78, 51-75 x=65.79, 75 ve üzeri x=63.39 ). Burada en yüksek ortalamaya öğretmen sayısı en az olan grup, en düşük ortalamaya ise öğretmen sayısı 25-60 olanlar sahiptir. Öğretmen sayısı arttıkça örgütsel adalet algısı düzeyi yine yükselmektedir. Burada tam olarak öğretmen sayısı arttıkça algı düzeyi düşmektedir denilemez. Buradaki anlamlı fark da öğretmen sayısı 26-50 arasında olanlar ile 1-25 olanlar ve 51-75 arasındadır. Benzer şekilde Polat (2007) da araştırmasında ortaöğretim okulu öğretmenlerinin örgütsel adalet ile ilgili algılarının okuldaki öğretmen sayısına göre farklılaştığını belirlemiştir. Araştırmada (Polat, 2007) öğretmen sayısı 50 ve daha az olan ve 51-75 öğretmen olan okullardaki öğretmenlerin algıları ile 76-100 öğretmen ve 101 öğretmenden fazla olan okullardaki öğretmenlerin algıları arasın-

596 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ da farklılaşma olduğu belirlenmiştir. Polat (2007) ın araştırmasına göre okuldaki öğretmen sayısı arttıkça öğretmenlerin örgütsel adalet algısında bir düşme olduğu belirlenmiştir. Büyük okullarda, diğer okullara göre daha fazla öğretmen olması, okul yönetiminin daha çok sorunla ilgilenmesi, daha fazla disiplin sorunu yaşanması benzer sorunlarda benzer uygulamaların gösterilmesini engelleyebilir. Bundan dolayı büyük okullardaki öğretmenler de olumsuz örgütsel adalet algısına sahip olabilirler. Ancak bu araştırmada okuldaki öğretmen sayısı düştükçe örgütsel adalet algısında belli bir düşüş gözlenmektedir. Bu durum diğer araştırmaların bulguları ile çelişmektedir. Diğer araştırmalarda okuldaki öğretmen sayısı attıkça örgütsel adalet algısı düşerken bu araştırmada okuldaki öğretmen sayısı düştükçe örgütsel adalet algısı düşmektedir. Ancak bu araştırmada iki grubun algıları arasındaki fark çok azdır ve anlamlı değildir. Tablo 4 te devlet ortaöğretim okulu öğretmenlerinin örgütsel adalete ilişkin algılarının yaş, kıdem ve öğrenci sayısı değişkenlerine göre karşılaştırılması ile ilgili varyans analizi sonuçlarına yer verilmiştir. Tablo 4. Devlet Ortaöğretim Okulu Öğretmenlerinin Örgütsel Adalet İle İlgili Algılarının Yaş, Kıdem, Öğrenci Sayısı ve Öğretmen Sayısına Göre Karşılaştırılması Değişken n x S sd F p Yaş Kıdem Öğrenci Sayısı 1. 21-30 42 39.85 5.71 2. 31-40 84 36.71 7.06 3. 41 ve üstü 90 36.84 7.15 1. 1-5 yıl 36 40.00 5.53 2. 6-10 yıl 40 34.05 7.00 3. 11-15 yıl 44 38.72 6.31 4. 16 yıl ve üstü 92 37.15 7.31 1. 1-500 42 35.61 5.93 2. 501-1000 3. 1001 ve üstü 114 38.54 7.11 56 37.67 6.57 2-213 3.40.03 1-2 3-208 5.61.001 Anlamlı Fark (Tukey HSD) 2-1 2-3 2-209 2.87.05 2-1

YILMAZ / Devlet Ortaöğretim Okullarında Görev Yapan Öğretmenlerin Örgütsel Adalet Algıları 597 Tablo 4 te de görüldüğü gibi katılımcıların örgütsel adalet ile ilgili algıları yaş [F (2-213) =3.40; p<0.05] değişkenine göre deği şmektedir. Katılımcılardan yaşları 21-30 arasında olanların algıları (x=39.85), yaşları 31-40 arasında olanların (x=36.71) ve 41 ve üstünde olanların (x=36.84) algılarına göre daha olumludur. Ancak yaşları 21-30 arasında olanların algıları ile yaşları 31-40 arasında olanların algıları arasındaki fark anlamlıdır. Buna göre katılımcıların yaşları düştükçe olumlu örgütsel adalet algısının arttığı söylenebilir. Katılımcıların algıları arasında kıdeme [F (3-208) =5.61; p<0.05] göre de anlamlı farklılık vardır. Kıdem grupları arasında kıdemi 6-10 yıl olan öğretmenler ile diğer kıdem grupları arasında fark vardır. Kıdemi 6-10 yıl olan öğretmenlerin algıları (x=34.05) diğer gruplara göre daha olumsuzdur. Kıdem grupları arasında en olumlu algıya kıdemi 1-5 yıl olanlar (x=40.00) sahiptir. Cömert ve arkadaşları (2008) da araştırmalarında lise öğretmenlerinin örgütsel adalet algısının kıdeme göre farklılaştığını belirlemiştir. Araştırmaya göre kıdemi yüksek olan öğretmenlerin örgütsel adalet algısı diğerlerine göre daha yüksektir. Kıdemi 21 yıl ve üstünde olan öğretmenlerin algıları diğer gruplara göre anlamlı bir şekilde daha yüksektir. Polat (2007) da araştırmasında ortaöğretim okulu öğretmenlerinin örgütsel adalet ile ilgili algılarının kıdeme göre farklılaştığını belirlemiştir. Polat (2007) araştırmasında 10 yıl ve altı kıdem grubunda olan öğretmenlerin 11-20 yıl kıdemi olan öğretmenlerden daha olumlu bir algıya sahip olduklarını belirlemiştir. Burada en olumlu algıya kıdemi en az olanlar sahiptir. Yılmaz ve Taşdan (2009) da araştırmalarında ilköğretim okulu öğretmenlerinin algılarının örgütsel adalete ilişkin algılarının kıdeme göre değiştiğini belirlemiştir. Yılmaz ve Taşdan (2009) ın araştırmasında da kıdemi az olanlar en olumlu algıya sahiptir. Katılımcıların örgütsel adalet ile ilgili algıları öğrenci sayısına [F (2- =2.87; p<0.05] göre de değişmektedir. Öğrenci sayısı 501-1000 arasında olan okullarda çalışan öğretmenlerin algıları (x=38.54), öğrenci 209) sayısı 1-500 arasında olan okullarda çalışan öğretmenlerin algılarına (x=35.61) göre daha olumludur. Yani öğrenci sayısı az olan okullarda çalışan öğretmenlerin örgütsel adalet algısı diğerlerine göre daha düşüktür. Bu bulgu okuldaki öğretmen sayısı bulgusu ile de tutarlıdır. Tartışma Bu çalışmada devlet ortaöğretim okullarında görev yapan öğretmenlerin örgütsel adalet ile ilgili algıları ve bu algının cinsiyet, yaş, kıdem, branş,

598 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ eğitim durumu, öğrenci sayısı ve öğretmen sayısı gibi değişkenlere göre değişip değişmediği belirlenmeye çalışılmıştır. Araştırma bulguları ortaöğretim okulu öğretmenlerinin örgütsel adalet algısının olumlu olduğunu göstermektedir. Katılımcıların algıları katılıyorum yanıtına karşılık gelmektedir. Ölçekten alınan puanın yükselmesi olumlu örgütsel adalet algısına işaret ettiğine göre öğretmenlerin olumlu bir algı içinde oldukları söylenebilir. Yapılan diğer araştırmalarda da (Atalay, 2005; Cömert et al., 2008; Polat, 2007; Polat & Celep, 2008; Tan, 2006; Yaylacı, 2004; Yılmaz & Taşdan, 2009) benzer bulgulara ulaşılmıştır. Bu araştırmalar arasında ilköğretim okullarında yapılan araştırmalar olsa da öğretmenlerin örgütsel adalet algısının genellikle olumlu yönde olduğu belirlenmiştir. Çalışanların örgütlerindeki yönetimin adil olup olmadığına ilişkin algılarının bu örgüte ilişkin tutum ve davranışları üzerinde büyük çapta rol oynadığı (Şahin, 2007) düşünüldüğünde katılımcıların algılarının daha yüksek olması gerektiği söylenebilir. Çünkü örgütsel adalet algısının düşük olması çalışanlarda hoşnutsuzluğa yol açmakta, çalışanların iş performansını etkilemekte (Cropanzano & Wright, 2003); çalışanlar çaba düzeylerini değiştirebilmekte (Yücel & Gülveren, 2007), olumsuz davranışlar sergileyebilmekte, çalışanların iş doyumu düzeyini düşürmekte, motivasyonlarını azaltabilmektedir. Çalışanların örgütlerindeki uygulamaların adilliğine ilişkin algıları, onların örgüte duydukları bağlılığı ve yöneticilerine duydukları güveni de etkilemektedir. Uygulamaların dayandığı prosedürlerin ve elde edilen kazanımların adilliği, yöneticilerin çalışanların haklarına ve kişisel değerlerine duydukları saygının bir göstergesidir (Konovsky & Pugh, 1994). Ayrıca olumlu örgütsel adalet algısı, çalışanların kendilerini örgütlerinin bir parçası olarak görmelerine, iş ilişkilerinde daha uyumlu olmalarına, güvene dayalı ilişkiler geliştirmelerine yol açmaktadır. Tansky nin (1993) de belirttiği gibi çalışanların örgütsel adalet ile ilgili algıları işe karşı tutumlarını ve örgütsel davranışlarını etkilemektedir. Yüksek adalet algısı öğretmenlerin işe karşı tutumlarının olumlu olmasına ve gönüllü davranışlarının artmasına yol açmaktadır. Çünkü olumlu örgütsel adalet algısı motive edici olabilmektedir (Tan, 2006). Eğitim örgütlerinin uğraşı alanının insan olduğu ve okulların birer değer kazandırma merkezi olarak görüldüğü düşünüldüğünde bu durum daha önemli bir hâle gelmektedir. Okullar adalet, eşitlik, doğruluk, dürüstlük, sorumluluk, insan hakları, bağlılık, hoşgörü, saygı gibi değerlerin yeni nesillere kazandırılmasında çok önemli bir görevi yerine getirmelidir. Değerlerin ya da değer sistemlerinin bireylerde ilk ne zaman