FEN VE TEKNOLOJ A. Canl lar n S n fland r lmas B. Yaflad m z Çevre
Temel Kaynak 5 Canl lar Dünyas n Gezelim, Tan yal m A. CANLILARIN SINIFLANDIRILMASI Canl lar Nas l S n fland r l r? Yeryüzünde milyonlarca canl vard r. Bunlar n her birini incelemek çok zordur. Benzer özellikte olan canl lar bir grupta toplamak onlar incelememizi kolaylaflt r r. Bu nedenle canl lar benzerlik ve farkl l klar dikkate al narak s n fland r lm flt r. 1. Bitkiler nsan ve hayvanlar n en önemli besin kayna olan bitkilerin yaflam alanlar çok genifltir. Kara ve su ortamlar nda, çöllerde birçok bitki çeflidi vard r. S n fland rma yap l rken D fl görünüflleri, ç yap lar, Hareket, beslenme ve ço alma özellikleri göz önünde bulundurulmufltur. Canl lar afla daki flekilde s n fland r lm flt r. Bitkiler Hayvanlar CANLILAR Mantarlar Mikroskobik Canl lar Nilüfer, kam fl ve sazlar su ortam nda yaflarken kaktüs çöllerde yaflar. Elma, gelincik, papatya, çam, e relti otu, çim, domates, salatal k, kabak, patl can vb. bitkiler ise kara ortamlar nda yaflar. Bir yerin iklimi, o yerde yetiflen bitki çeflitlili inde etkilidir. Örne in, yurdumuzda farkl iklim türlerinin etkili olmas nedeniyle çok çeflitli bitkiler yetiflir. Çay bitkisi yaln zca Do u Karadeniz Bölgesi nde yetiflirken Akdeniz Bölgesi nde yetiflen turunçgiller iç bölgelerde yetiflmez. Bitkiler yap sal özelliklerine göre, Çiçeksiz bitkiler, Çiçekli bitkiler olarak s n fland r lm flt r. 588
Canl lar Dünyas n Gezelim, Tan yal m FEN VE TEKNOLOJ Çiçeksiz Bitkiler Çiçekleri olmayan bu bitkiler a aç diplerinde, nemli toprak yüzeylerinde, batakl klarda ve sularda yaflar. Karayosunlar ço unlukla az günefl alan, nemli a aç gövdeleri veya kaya yüzeylerinde görülen çiçeksiz bir bitkidir. Kökleri, su ve besin tafl yan yap lar yoktur. Ci er otu da nemli toprak ve a aç gövdelerinde yaflayan çiçeksiz bitkilerdendir. Suyun toprak içinde korunmas n sa lar. E relti otu, atkuyru u ve kibrit otlar daha geliflmifl çiçeksiz bitkilerdir. Kara yosunlar ndan farkl olarak kök geliflmifltir. Yaprak ve gövdeleri oldu u için su ve besin tafl yan yap lara sahiptirler. Ormanlarda, nehir ve göl k y lar nda yaflarlar. Çiçekli Bitkiler Çevremizi ve do ay güzellefltiren Çiçek sebze ve meyveleri elde etti imiz en geliflmifl Yaprak bitkilerdir. Gövde Çiçekli bitkilerin kök, gövde, yaprak ve Kök çiçek gibi yap lar vard r. Bitkinin yaflamsal faaliyetlerini yürütebilmesi için bu yap lar n her birinin ayr bir görevi vard r. Kök Bitkinin topra n alt nda kalan k sm d r. Havuç, kereviz, turp gibi kökünde besin depolayan bitkilerin köklerini yeriz. So an n saçak gibi, havucun kaz k gibi kökü vard r. Görevleri Kök, bitkiyi topra a ba lar, tutunmas n sa lar. Bitkinin yaflamas için gerekli olan topraktaki su ve mineralleri al r. Bitki köklerinde topra n derinliklerine ulaflmay sa layan emici tüyler bulunur. Emici tüyler, kökün topraktaki su ve suda çözünmüfl maddeleri emmesini sa lar. Yukar da da söz etti imiz gibi baz bitkilerin Emici tüyler köklerinin besin depolama görevi de vard r. Gövde Bitkinin toprak üstünde bulunan k s mlar ndan biridir. Baz bitkilerde ince ve yumuflak olan gövde ço unlukla k fl n kurur. Bu bitkilerin gövdelerine otsu Otsu gövde Odunsu gövde gövde denir. Baz bitkilerin gövdeleri ise sert olup otsu gövdelerden sa lamd r. Bu bitkilerin gövdeleri odunsu gövde olarak adland r l r. Baz bitkiler gövdeleriyle yerde sürünür ya da bir yere sar l r. Yer elmas, patates, kavun, karpuz gibi bitkiler gövdelerinde besin depolar. Bu bitkilerin gövdelerini yeriz. Kökün topraktan ald su ve mineraller gövdeye ulafl r. Bu maddeler gövdenin yap s ndaki borucuklarla tafl n r. 589
Temel Kaynak 5 Canl lar Dünyas n Gezelim, Tan yal m Görevleri Bitkinin dik durmas n sa lar. Kökten gelen maddeleri yapraklara tafl r. Bitkinin çiçek, yaprak ve meyvesini tafl r. Yapraklarda üretilen besini di er yap lara tafl r. Sap Yaprak Damarlar Gövde Bitkilerin besin üreten k s mlar d r. fiekli bitkiden bitkiye de iflmesine ra men rengi ço unlukla yeflildir. Yaprak sap yla gövdeye ba lan r. Üzerinde iletimi sa layan damarlar vard r. Görevleri Besin yapar. Yapraklarda bulunan yeflil tanecikler su, karbondioksit ve günefl fl ile birleflerek besin oluflturur. Bitki; suyu kökleriyle topraktan, karbondioksidi havadan al r. Bitkiler besin üretirken havaya oksijen verir. Bitkinin besin yapma ifli fotosentez olarak adland r l r. su Yaprak ayas günefl fl besin su ve mineraller karbon dioksit Solunum yapar. Bitkiler de bütün canl lar gibi solunum yaparken oksijen al r, karbondioksit verir. Solunum yine tüm canl larda oldu u gibi gece gündüz devam eder. Terleme yapar. Bitkiler topraktan ald klar suyun tümünü kullanmaz. Fazla su yapraklardan d flar at l r. Buna terleme denir. Yapraklarda terlemeyi sa layan gözenekler vard r. Terleme s cak ortamlarda daha h zl olur. Çiçek Bitkilerin üreme organlar d r. Taç yapraklar olarak adland r lan renkli yapraklar; kokusu ve güzelli i ile baz hayvanlar n dikkatini çeker. Kufl, böcek gibi hayvanlar çiçeklere konarak erkek organlardaki tozlar da t rlar. Tozlar n difli organa ulaflmas tohumun oluflmas n sa lar. Tohum difli organda oluflur. Çanak yapraklar, tomurcuk hâlindeyken taç yapraklar çevreleyen yapraklard r. Çiçe i olumsuz flartlardan korur. Tomurcuk aç l nca çiçe in alt k sm nda kal r. çiçek sap difli organ taç yapraklar çiçek tozlar erkek organ çanak yapraklar taç yapraklar çanak yapraklar çiçek sap 590
Canl lar Dünyas n Gezelim, Tan yal m FEN VE TEKNOLOJ Tohum Nas l Oluflur? A açlar n çiçekleri Bir süre sonra çiçeklerin taç yapraklar dökülür. Ham meyve oluflur. Çiçekli bitkilerle ilgili ö rendiklerimizi pekifltirelim. Bitkinin dik durmas n sa lar. Kökten gelen su ve madensel maddeleri yaprak ve çiçeklere tafl r. Otsu ve odunsu çeflitleri vard r. Yapraklarda üretilen besini di er k s mlara tafl r. Meyve zamanla tatlan r, renklenir. Meyvenin içinde tohum oluflur. Bitkinin üremesini sa lar. Tohum bu k s mda oluflur. Terleme, solunum, fotosentez yapar. Üzerinde damarlar vard r. Baz bitkilerde besin depolar. Bitkinin topra a tutunmas n sa lar. Topraktan su ve madensel maddeleri al r. 591
Temel Kaynak 5 Canl lar Dünyas n Gezelim, Tan yal m 2. Hayvanlar Hayvanlar yaflama ortamlar na, vücut yap lar na, beslenme ve üreme flekillerine göre birçok flekilde grupland r labilir. Bilim adamlar, hayvanlar omurgal ve omurgas z hayvanlar olarak iki grupta incelerler. Vücudumuzun dik durmas n sa layan ve vücudumuza flekil veren yap n n iskelet oldu unu biliyoruz. Omurga, iskeletin temel k s mlar ndan biridir. skeletin di er temel k s mlar omurgaya ba lan r. Omurgas z hayvanlarda omurga yoktur. Omurgal Hayvanlar Memeliler: Omurgal hayvanlar n en geliflmifl grubudur. Do urarak ço al r, yavrular n sütle beslerler. Akci er solunumu yaparlar. Ço unlu u karada yaflarlar. nek, fil, zürafa, at, deve, geyik otla; kurt, aslan, kaplan, çakal etle; fare, ay hem etle hem de otla beslenen memeli hayvanlard r. Yunus, fok ve balina suda yaflayan memelilerdir. Uçmalar na ra men vücutlar k lla kapl olan yarasalar da memeli hayvanlar grubunda incelenir. Genellikle memelilerin vücutlar k llarla kapl d r. Kufllar: Vücutlar tüylerle kapl d r. A z yerine gagalar vard r. Uçmalar n sa layan kanatlar vard r. Ancak tavuk, hindi, devekuflu ve penguen gibi kufllar n kanatlar oldu u hâlde uçamazlar. Yumurta ile ço al r, yumurtadan ç kan yavrular n n beslenme ve korunmas n sa larlar. Sularda beslenen kufllar n gagalar genifl yap l, ayaklar perdelidir. Tohumla beslenen kufllar n gagalar daha küçüktür. Sürüngenler: Ayaklar köreldi i için sürüngenler ad verilmifltir. Y lanlar n hiç yokken kaplumba a, timsah ve kertenkelelerde küçük ayaklar vard r. Vücutlar sert pullarla kapl d r. Yumurta ile ço al r, akci er solunumu yaparlar. Zehirli türleri bulunan y lanlar di er hayvanlarla beslenirler. Nehir ve göllerde yaflayan timsahlar, bal k, kufl ve zebra, keçi gibi memelilerle beslenirler. Kertenkeleler yap flkan dilleriyle böcekleri avlayarak beslenirler. Vücutlar sert pullarla çevrili olan kaplumba alar n karada yaflayanlar otçuldur. Suda yaflayanlar ise küçük hayvanlarla beslenir. 592
Canl lar Dünyas n Gezelim, Tan yal m FEN VE TEKNOLOJ Kurba alar: Hem karada hem suda yaflarlar. Vücutlar nemli ve kaygand r. Akarsu ve göl kenarlar nda sinek ve böcekleri yap flkan dilleriyle avlayarak beslenirler. Yumurtayla ço alan kurba alar n yumurtadan ç kan yavrular bal a benzer. Solungaçlar yla solunum yapan yavrular n büyüdükçe akci erleri geliflir, ayaklar ç kar. Kuyruk ve solungaçlar kaybolarak ergin kurba a olurlar. Ergin kurba alar akci er ve deri solunumu yaparlar. Bal klar: Suda yaflar, solungaçlar yla solunum yaparlar. Sudaki çözünmüfl oksijeni solurlar. Kuyruklar ve yüzgeçleriyle hareket ederler. Sudaki küçük canl lar ile küçük bal klar ve baz su bitkilerini yiyerek beslenirler. Köpek bal, hamsi, alabal k, palamut, kefal gibi de iflik adlarla an lan çok çeflidi vard r. Karada Yaflayanlar Çekirge, kelebek, ar, sinek, pire gibi omurgas zlar, eklemli bacaklar ile hareket eder. Bunlar karada yaflar. Akrep, k rkayak, ç yan, solucan, salyangoz da karada yaflayan omurgas zlardand r. Suda Yaflayanlar Denizanas, midye, mercan, ahtapot, yengeç, sünger, stakoz, denizy ld z suda yaflayan omurgas z hayvanlardand r. Yengeç, stakoz, midye gibi omurgas zlar n sert kabuklar vard r. Süngerlerin delikli vücutlar vard r. Süngerler temizlik ifllerinde ve ilaç yap m nda kullan l r. Omurgas z Hayvanlar Karada ve suda yaflayan birçok omurgas z hayvan vard r. Vücutlar sert bir örtüyle kapl d r. 593
Temel Kaynak 5 Canl lar Dünyas n Gezelim, Tan yal m 3. Mantarlar Mantarlar n birçok çeflidi vard r. A aç altlar nda gördüklerimiz flapkal mantarlard r. Sebze ve meyvelerde çok s k rastlad m z küf de bir mantar türüdür. Nerelerde Yaflar? Mantarlar nemli yerlerde, ço unlukla ormanlarda, çeflitli yiyeceklerin (ekmek gibi), meyve ve sebzelerin üzerinde yaflar. Bitkilerden Ayr lan Özellikleri Mantarlar bitki de ildir. Birçok yönden bitkilerden ayr l r. Bitkilere yeflil renk veren maddeler bulunmaz. Kök, gövde, yaprak ve çiçek gibi yap lar yoktur. Bitki ve hayvan at klar n yiyerek beslenirler. Bitkiye yeflil rengini veren maddeler bulunur. Çiçekleri ve yapraklar vard r. Besinlerini kendileri yaparlar. Türleri 1. fiapkal mantar: Ormanlarda, bahçelerde flapka bulunur. Sap ve flapka olmak sap üzere iki k s mdan oluflur. nce, ipliksi bir yap ya sahiptir. Sap n toprakla birleflti i yerden besinleri al r. 2. Küf Mantarlar : Uzun süre aç kta b rak lan yiyecekler üzerinde h zla ço alarak bir örtü olufltururlar. Küflü yiyeceklerin tad ve kokusu de iflir. Bu yiyecekleri yememeliyiz. Peynir küfünden penisilin ad verilen ilaç yap l r. 3. Maya Mantarlar : Hamurun mayalanmas ve peynir yap m nda rol oynayan mantarlard r. Bir miktar hamur mayas n l k su ve flekerle kar flt rd m zda maya kabarmaya bafllar. Çünkü flekeri besin olarak kullanan mantarlar h zla ço al r. Bu s rada gaz kabarc klar ç kar. Maya mantarlar uygun s cakl k ve besin olan ortamlarda canl l k özelli i gösteri. Maya kuru iken yaflamsal faaliyetlerini sürdüremez. 4. Hastal k Yapan Mantarlar: Bebeklerin a z nda pamukçuk denilen hastal n nedeni bir mantard r. El ve ayaklarda kafl nt ile bafllay p çatlaklara ve kanamalara neden olan mantar hastal na mantarlar sebep olur. Saçk ran hastal nda da mantarlar rol oynar. 594
Canl lar Dünyas n Gezelim, Tan yal m FEN VE TEKNOLOJ Yararlar ve Zararlar Yararl Mantarlar fiapkal mantarlar E vitamini aç s ndan zengindir. Besin olarak kullan l r. Ekmek ve pasta yap l rken hamurun mayalanmas n sa lar. Peynir yap m nda kullan l r. Peynir küfünden penisilin denilen antibiyotik elde edilir. Zararl Mantarlar Baz flapkal mantarlar insanlar n zehirlenmesine neden olur. El ve ayaklarda kafl nt ya, saçk ran ve pamukçuk hastal klar na neden olur. Yiyeceklerin küflenmesine neden olur. Bu day, m s r, asma gibi bitkilerde hastal klara neden olur. nsanlar gerekli besin (gübre) ve nemi sa layarak flapkal mantar üretirler. Bunlara kültür mantar denir. Son y llarda ülkemizde kültür mantar üretiminde büyük bir art fl vard r. 4. Mikroskobik Canl lar Gözle görülmeyecek kadar küçüktürler. Yaln zca mikroskopta görülebilirler. Mantarlar gibi zararl olanlar n n yan nda yararl olanlar da vard r. Nerelerde Yaflarlar? Mikroskobik canl lar hava, su ve toprak gibi do al ortamlarda, insan ve hayvan vücutlar nda, besinlerde yani uygun s cakl k ve besin olan her ortamda yaflarlar. Canl vücutlar s cakl k ve besin aç s ndan mikroskobik canl lar için yaflamaya elveriflli yerlerdir. Besinler de mikroskobik canl lar n üremesi için uygun ortamlard r. D flar da b rak lan yiyeceklerde ço alan mikroskobik canl lar besinlerin bozulmas na neden olur. Bu besinlerin kokular ve görünümleri de bozuktur. Deniz, göl ve okyanuslarda yaflayan baz mikroskobik canl lar suyu oksijen bak m ndan zenginlefltirir. Ayr ca buralarda yaflayan di er canl lar için önemli bir besin kayna olur. Hastal klara Neden Olan Mikroskobik Canl lar Mikroskobik canl lar ço unlukla bulafl c hastal klara neden olurlar. Verem, tifo, kolera, tetanoz hastal klar ile bo azda bademciklerin fliflmesi ile oluflan hastal k bu canl lar n etkisiyle olur. Yaflam m zda Önemli Yer Tutan Mikroskobik Canl lar Bu tür mikroskobik canl lar, Üzüm suyundan sirke yap lmas, Sütten peynir elde edilmesi, Sütün yo urda dönüflmesi, Bitki ve hayvan at klar n n çürüyerek topra a kar flmas olaylar nda rol oynar. Yo urt Nas l Oluflur? Bir miktar l k sütü birkaç kafl k yo urt ile kar flt r p s cak bir ortamda bekletirsek sütün tümü yo urda dönüflür. Yo urdun içindeki mikroskobik canl lar sütü besin olarak kullan r ve s cak ortamda h zla ço al rlar. Böylece sütü yo urda çevirirler. süt yo urt 595
Temel Kaynak 5 Canl lar Dünyas n Gezelim, Tan yal m Besinleri Uzun Süre Saklamak çin Hangi Yöntemler Kullan l r? Besinleri mikroskobik canl lar n zararl etkilerinden korumak ve uzun süre saklamak için insanlar eskiden beri birçok yöntem uygulamaktad r. Kurutma: Sebze ve meyvelerin içerdi i su buharlaflt r l r. Susuz ortamlarda mikroskobik canl lar yaflayamad için bu yiyecekler uzun süre saklan r. Tuzlama: Yiyecekler bol tuz dökülerek tuzlan r. Böylece yiyeceklerin bozulmas önlenir. Konserve : Yiyecekler yüksek s cakl klarda konserve hâline getirilir. Bu yolla yiyecekler teneke ve cam kavanozlarda aylarca saklanabilir. Dondurma: Çok so uk ortamlar mikroskobik canl lar için uygun bir yaflama ortam de ildir. Buzdolab ve derin dondurucular n kullan lmaya bafllanmas ndan sonra sebze ve meyveler dondurularak bozulmadan uzun süre saklanmaktad r. Pastörize etme: Süt çok yüksek s cakl klarda s t larak içindeki mikroskobik canl lar öldürülür. Bu yolla paketlenen sütler uzun süre dayan r ve daha sa l kl olur. Afla daki kavram haritas n inceleyerek ö rendiklerimizi pekifltirelim. Hayvanlar türüdür. CANLILAR türüdür. Bitkiler olabilir. türüdür. türüdür. olabilir. Omurgal türüdür. Memeliler Kufllar Sürüngenler Kurba alar Bal klar Omurgas z türüdür. Denizy ld z Sünger Solucan Kelebek stiridye Mantarlar türüdür. fiapkal mantar Küf mantar Maya mantar Hastal k yapan mantarlar Mikroskobik Canl lar neden olur. Peynir oluflumu Yo urt oluflumu Sirke oluflumu Hastal klar Çiçeksiz bitkiler örnektir. Atkuyru u E relti otu Karayosunu Kibrit otu Ci er otu Çiçekli bitkiler k s mlar d r. Çiçek Yaprak Gövde Kök 596
Canl lar Dünyas n Gezelim, Tan yal m FEN VE TEKNOLOJ CANLILARI SINIFLANDIRALIM - TEST 12 1. I. ç Yap lar II. D fl görünüflleri III. Hareket, ço alma ve beslenme flekilleri Canl lar s n fland r l rken yukar dakilerden hangisi ya da hangileri dikkate al n r? a. Yaln z I b. I, II c. II, III d. I, II, III 2. Afla dakilerden hangisi bir yerde yetiflen bitki çeflitlili inde etkili de ildir? a. O yerdeki hayvan çeflitlili i b. Sulak ve nemli bir yer olmas c. Kurakl k d. S cakl k 3. I. Kökü ile topraktan su ve mineralleri al r. II. Fotosentez yaparak besin üretir. III. Tohumla ço almaz. Yukar da sözü edilen bitkinin özelliklerinden hangisi ya da hangileri kesin olarak bu bitkinin çiçeksiz oldu unu gösterir? a. Yaln z I b. Yaln z III c. I, II d. II, III 4. Bitkilerin afla daki k s mlar ndan hangisi su ve besinin geçifl ve da t m ile görevlidir? a. Kök b. Yaprak c. Gövde d. Çiçek 5. 5. Kestane a ac At kuyru u Yukar daki tabloda baz bitkilerin k s mlar gösterilmifltir. Afla dakilerden hangisi bu bitkilerin tümü için ortak bir özelliktir? a. S cak yerlerde yaflama b. Tohumla ço alma c. Otsu gövdeye sahip olma d. Fotosentezle besin üretme 6. Yandaki çiçek modelinde hangi numara ile belirtilen k s mda tohum oluflur? a. I b. II c. III d. IV 7. I. Solunum yapmak II. Besin üretmek III. Üremeyi sa lamak IV. Terleme yapmak Yukar dakilerden hangileri yapra n görevlerindendir? a. I, II b. III, IV c. I, II, IV d. I, II, III, IV Kök Gövde Yaprak Çiçek Domates IV I III II 597
Temel Kaynak 5 Canl lar Dünyas n Gezelim, Tan yal m 8. Afla daki canl lardan hangisi fotosentez yaparak besin üretemez? a. b. c. d. 12. Beslenme Solunum Üreme A Etçil Akci er Yumurta ve deri B Et Akci er Do urarak C Et - ot Solungaç Yumurta D Ot Akci er Yumurta 9. Köküyle ç kar lan bir bitki, su dolu bir kaba konularak a z kapat l yor. Günefl fl alan bir ortamda bekletilen kavanozdaki su giderek azal yor. Suyun azalmas na neden olan olay afla dakilerden hangisidir? a. Terleme b. Fotosentez c. Solunum d. Tomurcuklanma 10. I. Do urarak ço alma II. Solunum yapma III. Bir iskelete sahip olma IV. D flar dan beslenme Yukar dakilerden hangisi ya da hangileri tüm canl lar için ortak bir özelliktir? a. Yaln z I b. Yaln z II c. III, IV d. II, III, IV 11. Afla daki omurgal hayvanlardan hangisi yumurta ile ço almaz? a. bal klar b. kurba alar c. sürüngenler d. memeliler Yukar daki tabloda harflerle belirtilen hayvanlar n baz özellikleri gösterilmifltir. Buna göre afla daki efllefltirmelerden hangisi yanl flt r? a. A Kurba a b. B Çakal c. C Bal k d. D Fare 13. I. Vücutlar k llarla kapl d r. II. skeletleri vard r. III. Akci er solunumu yaparlar. IV. Do urarak ço al rlar. Yukar daki özelliklerden hangisi ya da hangileri memeli hayvanlar di er omurgal lardan ay r r? a. Yaln z IV b. I, II c. I, IV d. II, III 14. Afla daki hayvanlardan hangisi kufltur? a. yarasa b. penguen c. sar kanat d. kertenkele 598
Canl lar Dünyas n Gezelim, Tan yal m FEN VE TEKNOLOJ 15. Kutudaki Salyangoz Bit hayvanlar bir Ar K rkayak Akrep Y lan özelli ine göre Denizy ld z Ahtapot grup oluflturursa Yengeç hangisi d flar da kal r? a. bit b. k rkayak c. y lan d. yengeç 16. Afla dakilerden hangisi flapkal mantarlar bitkilerden ay ran özelliklerindendir? a. Solunum yapma b. Besin depolama c. Ço alabilme d. D flar dan beslenme 17. K Üzüm suyunu sirkeye dönüfltürür. L Hamurun mayalanmas n sa lar. Yukar da yararlar ndan söz edilen K ve L birer canl türünü temsil etmektedir. K ve L için afla dakilerden hangisi söylenemez? a. K, zararl bir canl türüdür. b. L nin bulundu u canl grubunda küf de vard r. c. kisi de ancak mikroskopla görülebilir. d. L kuru iken canl l k özelli i gösteremez. 18. Afla dakilerden hangisi mikroskobik canl larla mantarlar karfl laflt rd m zda yaln zca mantarlara ait bir özelliktir? a. Yiyeceklerin bozulmas na neden olurlar. b. Il k ve besin olan ortamlarda h zla ço al rlar. c. Hastal klara neden olurlar. d. Baz türleri besin olarak tüketilir. 19. Sütün yo urda dönüflmesini sa layan canl lar için afla dakilerden hangisi söylenemez? a. Kendi besinlerini kendileri yaparlar. b. So uk ortamlarda ço alamazlar. c. Yaflamak için oksijene ihtiyaç duyarlar. d. nsanlar için yararl d rlar. 20. I. Kurutma II. Dondurma III. Pastörize etme IV. Tuzlama Yukar dakilerden hangileri insanlar n eskiden kulland besin saklama yöntemlerinden de ildir? a. I, II b. II, III c. III, IV d. I, II, IV 599
Temel Kaynak 5 Canl lar Dünyas n Gezelim, Tan yal m B. YAfiADI IMIZ ÇEVRE Yaflam Alanlar Her canl, her ortamda yaflayamaz. Canl lar yaflamlar n sürdürebildikleri ortamlarda yaflarlar. Bir kutup ay s so uk ortamlarda, deve ise s cak ortamlarda yaflar. Canl lar, besin elde edebilecekleri, rahat büyüyebilecekleri ve ço alabilecekleri ortamlar yaflama alan olarak seçer. Canl lar yaflad klar ortamlara kolayl kla uyum sa lar. Kaktüs, çöl yaflant s na uyum sa lam flt r. Gövdesi su depolar. Terleme yoluyla su kayb n en aza indirmek için yapraklar diken fleklinde geliflmifltir. Oysa suda yaflayan nilüfer çiçe inin böyle bir önleme ihtiyac yoktur. Genifl yapraklar, fazla suyu terleme yolu ile d flar atar. Çam a açlar gibi so uk ortamlarda yaflayan bitkilerin ise i ne yapraklar vard r. Birçok a aç ve çiçek, at, ay, geyik, inek, kedi vb. hayvanlar karada yaflar. Bu canl lar kara yaflam na uyum sa lam flt r. Bal k, su yosunu, midye, balina, sünger gibi canl lar suda yaflar. Bu canl lar da suda yaflamaya uyum sa lam fllard r. Örne in, bal klar solungaçlar yla solunum yaparlar, vücutlar pullarla kapl ve kaygand r. Ku u, ördek, kurba a gibi hayvanlar ise hem karada hem de suda yaflarlar. Bu canl lar n ayaklar suda hareket etmelerini sa layacak flekilde perdelidir. Mantarlar nemli yerlerde, ormanlarda yaflarken mikroskobik canl lar su, uygun s cakl k, hava ve besin olan her ortamda yaflayabilir. Bu ortam su, kara ya da hava olabilir. Bir canl kendi yaflama ortam ndan al n p farkl bir ortama konuldu unda uzun süre yaflayamaz. Bir kaplan suda yaflayamaz. Akci erleri olan kaplan sudaki oksijeni kullanamaz. Geyik, antilop gibi hayvanlar yiyerek beslendi i için suda beslenemez. Topra n içinde yaflayan solucanlar yer yüzeyinde uzun süre kalamaz. Çünkü yaflayabilmeleri için vücut yüzeylerinin nemli olmas gerekir. Topra n içi nemli oldu u için orada bitki ve hayvan art klar n yiyerek yaflar. 600
Canl lar Dünyas n Gezelim, Tan yal m FEN VE TEKNOLOJ Canl lar n Beslenme liflkisi Canl lar, yaflamsal faaliyetlerini sürdürebilmek için besinlerden sa lad klar enerjiye ihtiyaç duyarlar. Her canl n n beslenme flekli ayn de ildir. Bitkiler, fotosentez yaparak kendi besinlerini kendileri yapar. Böylece yaflamalar için gerekli enerjiyi sa lar. Hayvanlar, mantarlar ve mikroskobik canl lar besinlerini baflka canl lardan sa lar. Besin zincirini oluflturan canl lardan birinin yok olmas sonraki halkada yer alan canl n n besinsiz kalmas demektir. Verilen besin zincirinde çekirgeler yok olursa kertenkeleler besin bulmakta zorlan r. Besin zinciri denizde de oluflur. Karides deniz bitkilerini, kalamar karidesi, penguen kalamar, foklar da penguenleri yer. Yukar daki canl lar aras ndaki beslenme iliflkisinde tavflan havucu yer, tilki de tavflan yer. Canl lar aras ndaki bu flekildeki beslenme iliflkisine besin zinciri denir. Her canl besin zincirinin bir halkas n oluflturur. Bitki yapraklar yla beslenen kaplumba ay kurt yer. Kurt öldü ünde akbabalara besin olur. Hayvan ölüleri baz mikroskobik canl lar n etkisiyle çürüyerek topra a kar fl r. B TK ÇEK RGE KERTENKELE YILAN KARTAL Besin zinciri kendi besinlerini üretebildikleri için bitkilerle bafllar. kinci halkada otla beslenen (otçul) bir hayvan yer al r. Di er halkalarda ise etle beslenen (etçil) canl lar yer al r. Canl lar do ada birbirleriyle uyum içinde yaflarlar. Baz canl lar insanlar n etkisiyle zarar görür. Bu canl lar n zarar görmesi besin zincirindeki halkalar n kopmas na, baz canl lar n neslinin tükenmesine neden olur. 601
Temel Kaynak 5 Canl lar Dünyas n Gezelim, Tan yal m Do al Çevre Do ada, canl ve cans z birçok varl k vard r. Do adaki cans z varl klar olan hava, su, toprak, günefl canl lar n yaflam n sürdürebilmeleri için gereklidir. Bu cans z varl klar n kirlenmesi, bozulmas ya da canl lar n bunlardan yararlanmalar n n engellenmesi canl lar n yaflam n tehlikeye sokar. Canl ve cans z varl klar do ada uyum içindedir. Bu uyum insanlar n birtak m etkileri sonucu bozulur. nsanlar n Do al Çevreye Etkileri nsanlar n yaflad klar çevreye olumlu ya da olumsuz birçok etkileri vard r. nsanlar çevreyi temiz tutarak, a aç dikerek, çiçek yetifltirerek yaflad klar çevreyi güzellefltirirler. Ancak ço unlukla insan faaliyetleri do al çevreye zarar verir. Plastik ve naylon çöpler, piller do ay kirletir, canl lar n yaflam alanlar na zarar verir. Fabrika ve evlerin bacalar ndan ç kan dumanlar, egzoz gazlar havadaki zehirli gazlar n artmas na neden olur. Bunun sonucunda hava kirlili i ortaya ç kar. Hava kirlili i insanlar n, bitki ve hayvanlar n yaflam n olumsuz etkiler. Ayr ca havada zehirli gazlar n artmas iklimleri ve dünyan n s cakl n etkiler. Deterjan gibi temizlik maddelerinin at k sularla akarsu, deniz ve göllere kar flmas bu ortamlarda yaflayan canl lar n ölmesine neden olabilir. Ev yapmak, tarla açmak ve odun elde etmek için a aç kesilerek ormanlar n tahrip edilmesi ormanda yaflayan canl lara zarar verir. Ormanlar n oksijen sa layarak havan n temizlenmesi ve erozyonun önlenmesinde etkisi büyüktür. Olumsuz Etkilerin Sonuçlar nsanlar n olumsuz etkileri sonucu ormanlar azalmakta, hava, su ve toprak kirlenmektedir. Meydana gelen hava, su ve toprak kirlili i, plans z kentleflme bitki örtüsünün azalmas na ve yok olmas na neden olmaktad r. Besin zincirinin ilk halkas bitkiler oldu una göre bu durumdan önce otçul, sonra bu otçullarla beslenen hayvanlar ve insanlar zarar görür. Bir hayvan n neslinin tükenmesi do al dengenin bozulmas demektir. 602
Canl lar Dünyas n Gezelim, Tan yal m FEN VE TEKNOLOJ Nesli Tükenen Canl lar nsanlar n olumsuz etkileri sonucu ile afl r ve bilinçsiz avlanma baz hayvanlar n say s n n azalmas na ya da neslinin tükenmesine neden olmaktad r. Geçmiflte var olan ancak günümüzde yaflamayan birçok canl vard r. Bu canl lar afl r ve bilinçsiz avlanma sonucu yok olmufllard r. Sadece Türkiye de yaflayan Anadolu kaplan art k görülmemektedir. Yurdumuzda nesli tükenmeye yüz tutan baz hayvanlar kelaynaklar, Akdeniz foklar, deniz kaplumba alar, su samurlar ve yaban koyunlar d r. Hayvanlar n soyunun tükenmesini önlemek için hayvanlar n yavrulama ve kuluçka dönemlerinde avlanma yasa konulmufltur. Böylece yavrular n ölmesi engellenmekte, hayvanlar n ço almas sa lanmaktad r. Hayvanlar n yan nda baz bitkilerin de nesli tükenmektedir. Yurdumuzda kardelen ve orkide çiçeklerinin say s afl r otlatma ve afl r kentleflme sonucu çok azalm flt r. Afla daki kavram haritas n inceleyerek ö rendiklerimizi pekifltirelim. meydana getirir. Çevre Sorunlar olumsuz etkiler. Yaflam Alanlar de ifliklik yapar. nsan Etkisi neslini tüketebilir. yaflar. neslini tüketebilir. Etkiler oluflturur Canl lar olabilir.ˇ Besin Zinciri Atatürk ün Do a Sevgisi Ormans z ve a açs z toprak vatan de ildir. K. Atatürk Atatürk bir do a afl yd. Hayvanlar ve bitkileri çok severdi. Yolun kenar ndaki bir i de a ac n n kesildi ini ö rendi inde Bunun baflka bir yolu yok muydu? diyerek a lam flt r. Atatürk, a açlar n ve orman n dünyadaki yaflam için çok önemli oldu unu biliyordu. Bu nedenle çorak bir kent görünümünde olan Ankara n n yeflillendirilmesi, a açland r lmas için çok çal flm flt r. Atatürk Orman Çiftli i bu çal flman n en güzel örne idir. 603
Temel Kaynak 5 Canl lar Dünyas n Gezelim, Tan yal m YAfiADI IMIZ ÇEVRE - TEST 13 1. Afla dakilerden hangisi akvaryumdaki bir bal n yaflamas için gerekli de ildir? a. besin b. uygun s cakl k c. hava d. toprak 2. Afla dakilerden hangisi yaln zca karada yaflayan canl lar n bir özelli idir? a. Do urarak ço almalar b. Akci er solunumu yapmalar c. Derilerinin k l ya da tüyle kapl olmas d. Bir iskelet yap lar n n olmas 3. Afla dakilerden hangisinin yaflama alan di erlerinden farkl d r? a. b. c. d. 4. I. Afl r ilaçlama II. Bilinçsiz avlanma III. Ormanlar n azalmas Yukar dakilerden hangisi ya da hangileri baz canl lar n neslinin tükenmesine neden olabilir? a. Yaln z I b. Yaln z II c. II, III d. I, II, III 5. Besin zinciri ile ilgili afla daki bilgilerden hangisi yanl flt r? a. Yaln zca geliflmifl canl lar aras nda meydana gelir. b. Bir canl n n neslinin tükenmesi zincirin kopmas na neden olur. c. Afl r ve bilinçsiz avlanma bu iliflkiyi olumsuz etkiler. d. Zincirdeki bir canl n n ölmesi di erinin ço almas na neden olabilir. 6. Aksel, bir kab yar yar ya nemli ve kuru toprakla dolduruyor. Bir solucan topraklar n bulundu u kab n tam ortas na koyuyor. Solucan n nemli topra a girdi ini görüyor. Bu olay afla dakilerden hangisi ile aç klanabilir? a. Kuru toprak solucanlar rahats z eder. b. Vücut nemini korumak için solucanlar nemli toprakta yaflar. c. Nemli toprakta solucanlar daha rahat nefes al r. d. Kuru toprakta hava olmad için nemli topra tercih eder. Batakl klar n oldu u s cak bir bölgede birçok sivrisinek, böcek, kurba a, flahin, kentenkele ve y lan yaflamaktad r. Bölgede yaflayan sinekler ve böcekler insanlar rahats z etti i için s k s k ilaçlanarak öldürülmektedir. Afla daki 3 soruyu metne göre cevaplay n z. 7. Bu olay sonucunda afla dakilerden hangisi gerçekleflmez? a. Bölgede gerçekleflen besin zincirinde kopmalar olur. b. Besin bulamad için kurba a say s azal r. c. laçtan yaln zca sinekler zarar görür. d. Zamanla burada yaflayan canl say s azal r. 604
Canl lar Dünyas n Gezelim, Tan yal m FEN VE TEKNOLOJ 8. I. Kurba a II. Y lan III. Sivrisinek IV. fiahin V. Kertenkele Sözü edilen bölgede batakl k kurutulursa yukar daki canl lardan hangisi ya da hangileri yaflam alanlar yok edilir? a. Yaln z I b. II, IV c. I, III d. I, II, V 9. Bu bölgede gerçekleflen besin zinciri afla dakilerden hangisi olabilir? a. Sinek kertenkele kurba a flahin b. Sinek kurba a y lan flahin c. Kurba a sinek kertenkele y lan d. Böcek kertenkele flahin y lan 10. Herhangi bir canl yaflama ortam ndan al n p baflka bir ortama konuldu unda yaflam n sürdüremez. Afla dakilerden hangisi bu olaya örnek olarak verilebilir? a. Bir akarsudaki bal n ayn bölgedeki baflka bir akarsuya b rak lmas b. Saks daki bir bitkinin topra n n de ifltirilmesi c. Bir portakal fidan n n so uk bir bölgeye dikilmesi d. Ankara daki köpe in stanbul a götürülmesi 11. V Y Z Yukar da her harfin bir canl y temsil etti i bir besin zinciri verilmifltir. Buna göre afla dakilerden hangisi yanl flt r? a. Z canl s V canl s n n besin kayna olabilir. b. Y, Z canl s n n besin kayna d r. c. V bir bitki ise Y otçul bir canl d r. d. Y, V canl s n yiyerek beslenmektedir. 12. Yandaki besin zincirinde? yerine? afla dakilerden hangisi getirilemez? a. kartal b. geyik c. kurt d. çakal 13. Afla daki canl lardan hangisinin beslenme flekli di erlerinden farkl d r? a. y lan b. kertenkele c. kurba a d. siyah sinekkapan 14. K Etle beslenir. L Kendi besinini kendi yapar. M Otçuldur. K, L ve M canl lar n n oluflturdu u besin zinciri afla dakilerden hangisi olur? a. K L M b. L M K c. M K L d. L K M 15. Nemli bölgelerde yaflayan bitkilerin büyük ve genifl yapraklar vard r. Çölde yaflayan kaktüslerin yapraklar ise diken biçimindedir. Kaktüsün yapraklar n n bu flekilde olmas n n nedeni afla dakilerden hangisidir? a. D fl etkenlerden korunmak b. Güneflten zarar görmemek c. Kum f rt nalar na dayanmak d. Su kayb n önlemek 605
Temel Kaynak 5 Canl lar Dünyas n Gezelim, Tan yal m I III II IV 18. I. Otla beslenen II. Etle beslenen III. Kendi besinini yapan IV. Hem et yiyen hem de ot yiyen Yukar daki canl lardan hangisi ya da hangileri bir besin zincirinin son halkas nda yer alabilir? a. Yaln z I b. Yaln z II c. I, III d. II, IV 16. Kufllar n gaga yap lar beslenme flekillerine göre farkl l k gösterir. Yukar da gaga yap lar gösterilen kufllarla ilgili afla dakilerden hangisi söylenemez? a. I Baz su canl lar ile beslenir. b. II Tohumla beslenir. c. III Besin kayna bal klard r. d. IV Et yiyen y rt c bir kufltur. 17. Afla da ayak yap lar verilen canl lardan hangisi suda yaflar? a. b. 19. Afla daki canl lardan hangilerine hem kara hem de su ortamlar nda rastlayabiliriz? a. mantar b. kiraz a ac c. mikroskobik canl lar d. e relti otu 20. Afla dakilerden hangisi bir yerde bitki örtüsünün azalmas n n sonuçlar ndan biri de ildir? a. Toprak erozyonu oluflmas b. Havadaki oksijen miktar n n artmas c. O yerdeki canl say s n n azalmas d. Bölgenin çoraklaflmas c. d. 606
Canl lar Dünyas n Gezelim, Tan yal m FEN VE TEKNOLOJ CANLILAR DÜNYASINI GEZEL M, TANIYALIM - ÜN TE TEST 6 1. I. Çevreye güzel kokular yaymak II. Ar lar n bal yapmas na yard mc olmak III. Bitkinin soyunun devam n sa lamak IV. Çevreyi güzellefltirmek Yukar dakilerden hangisi ya da hangileri çiçe in as l görevidir? a. Yaln z I b. Yaln z III c. II, III d. III, IV 2. Yandaki flekilde fotosentez yaparak bitkinin besin üretmesi gösterilmifltir. I Buna göre afla dakilerden hangisi do rudur? a. b. c. d. I II III IV Su Karbondioksit tanecikler fl Yeflil Günefl Su Besin Karbondioksit Oksijen Madensel Karbondioksit Yeflil Günefl maddeler tanecikler fl Su Oksijen Karbondioksit Yeflil tanecikler 3. Afla dakilerden hangisi tomurcuk hâlindeyken çiçe i olumsuz flartlardan korur? a. yapraklar b. dallar c. taç yapraklar d. çanak yapraklar 4. Kurak bölgelerde yaflayan bitkilerin yapraklar, nemli yerlerde yaflayan bitkilerin yapraklar ndan küçüktür. Bunun nedeni afla dakilerden hangisi ile aç klanabilir? a. Bitkinin fazla su kaybetmesini önlemek b. Bitkiyi d fl etkilerden korumak c. Daha çok besin yapmak d. Güneflten daha çok yararlanmak III IV II 5. Böcekkapan, böcek yiyen bir bitkidir. Bu bitki için afla dakilerden hangisini söylenebilir? a. Bir bitki olmas na ra men besin üretemez. b. Hem besin üretir hem de d flar dan besin al r. c. Yapraklar ve kökü yoktur. d. Etçildir. 6. Yapraklarda üretilen besin, bitkinin hangi k sm ile di er yap lara tafl n r? a. kök b. gövde c. emici tüyler d. yaprak 7. Canl lar Özellikleri Üreme Beslenme Vücut yap s I Do urarak Etçil Pullarla kapl d r. II Yumurta Otçul Sert kabukla kapl III Do urarak Etçil K llarla kapl IV Yumurta Etçil Tüylerle kapl d r. Tabloda özellikleri belirtilen canl lardan hangisi karada yaflayan memeli bir hayvand r? a. I b. II c. III d. IV 8. Afla dakilerden hangisi yiyecekleri mikroskobik canl lar n olumsuz etkilerinden korumak için uygulanan yöntemlerden biri de ildir? a. Tuzlamak b. Kurutmak c. Konserve yapmak d. Dezenfekte etmek 9. I. fiapkal mantar II. Küf III. Maya mantarlar Yukar daki mantarlardan hangisi ya da hangilerinin hiç zararl s yoktur? a. Yaln z I b. Yaln z III c. I, II d. I, II, III 607
Temel Kaynak 5 Canl lar Dünyas n Gezelim, Tan yal m 10. Resimdeki flapkal mantarla bir bitki aras ndaki benzerlik afla dakilerden hangisidir? a. Kendi besinini yapma b. Tohumla ço alma c. Topra a ba olma d. pliksi yap ya sahip olma 11. Bitkilerin hangi k sm nda besin depolan r? a. kök b. gövde c. yaprak d. hepsi 12. I. Deri II. Solungaç III. Akci er Bir kurba a yumurtadan ç k p ergin bir kurba a olana kadar yukar daki solunum türlerinden hangisini ya da hangilerini yapar? a. Yaln z I b. I, II c. II, III d. I, II, III 13. I II III IV V Yukar dakilerden hangileri omurgas z hayvand r? a. I, II b. III, IV c. I, III, IV d. I, III, IV, V 14. Afla daki canl lar benzer özelliklerine göre s n fland r ld nda hangisi d flar da kal r? a. su yosunu b. sünger c. stakoz d. kartal 15. Tifo, kolera ve dizanteri gibi hastal klara neden olan canl lar afla dakilerden hangileridir? a. mantarlar b. mikroskobik canl lar c. s rgan otlar d. böcekler 16. I. Küf II. Kültür III. Maya Yukar dakilerden hangisi ya da hangileri yararl mantarlardand r? a. Yaln z I b. Yaln z III c. II, III d. I, II, III 17. Günefl s s nda bekleyen bir bitkinin daha çok terledi i gözlemlenmifltir. Ayn bitki so uk bir ortamda bekletildi inde az terlemifltir. Bu durum afla dakilerden hangisi ile aç klanabilir? a. Besinler ve su gövde ile çiçeklere ulafl r. b. Terleyerek bitki s s n ayarlar. c. Kök toprakta su olan yerlere yönelir. d. Kökten gelen su bitkinin her yerine da l r. 18. Kelebek, t rt l n baflkalafl m geçirmesi sonucu oluflur. Afla daki canl lardan hangisi kelebek gibi bir de iflim geçirerek büyür? a. tavuk b. y lan c. kurba a d. bal k 19. Afla dakilerden hangisi sürüngenlerin özelliklerinden biri de ildir? a. Omurgalar vard r. b. Vücutlar pul ve plakalarla kapl d r. c. Solungaçlar yla solunum yaparlar. d. Sürünerek hareket ederler. 20. Omurgas z HAYVANLAR A C Kavram haritas nda A, B, C, D, E ile belirtilen yerlere afla dakilerden hangisi yaz lamaz? a. Kufllar b. Böcekler c. Kurba alar d. Bal klar B Omurgal s n fland r l r. D E 608