ne var ne yok n e v a r n e y o k ne var ne Bir Dinozoru Yeniden Canland rd lar ABD deki Ulusal Doğa Tarihi Müzesi nde sergilenen Triceratops iskeleti bakõma alõndõ" Çünkü# her ne kadar milyonlarca yõl toprağõn altõnda bozulmadan kalmõş olsa da# yüz yõla yakõn bir süredir müzeye onu görmeye gelen milyonlarca insanõn yarattõğõ titreşimler ve nem yüzünden Triceratops un kemikleri neredeyse ufalanmak üzereydi" Ancak# asõl konu bu değil""" Araştõrmacõlar# koruma ve bakõm çalõşmalarõ için iskeleti oluşturan fosilleşmiş kemikleri birbirinden ayõrdõktan sonra# bu kemiklerin üç boyutlu görüntülerini elde etmişler" Bu görüntüler yardõmõyla tarih öncesi dönemlerde yaşamõş bu dev sürüngenin nasõl hareket ettiğini ortaya çõkarmõşlar" ABD Ulusal Doğa Tarihi Müzesi nin İnternet sitesinde# Triceratops un yürüyüşünü gösteren bir canlandõrma bulunuyor" Bu canlandõrmayõ izlemek için www"nmnh" si"edu/paleo /dino/trinew" htm adresine girebilirsiniz" Kâ ttan Araba Bu yõl Almanya nõn Hannover kentinde yapõlan Expo &''' fuarõnda sergilenen bu araba# aynõ zamanda bir lamba" Japon sanatçõlarõn tasarladõğõ araba(lamba# Japonlarõn geleneksel el yapõmõ kâğõdõ washi den yapõlmõş" Sanatçõlar bu arabayõ# doğa ile teknoloji arasõnda olmasõ gereken uyumu simgelemek üzere tasarlamõşlar" Saatte )&* kilometrelik bir hõzla gidebilen araba# elektrik enerjisiyle çalõşõyor" Kâğõt araba# &''* yõlõnda Japonya da yapõlacak olan Expo fuarõnõn simgesi olarak da Japonya nõn çeşitli bölgelerinde sergilenecek" 4 Bilim Çocuk
Yemek Yiyen Robot Araştõrmacõlar# enerjisini kesmeşekerden karşõlayan yeni bir robot yaptõlar" Chew(Chew adlõ bu robot# enerjisini yalnõzca besinlerden alan ilk robot" Robotun içinde yakõt hücresi olarak metal bir mide; midedeyse karbonhidrat moleküllerini parçalayan enzimler bulunuyor" Chew(Chew un bağõrsaklarõ# enzimlerparçalanõrken çõkan elektronlarõ# robotun pilini doldurmada kullanõyor" Chew(Chew un enerjisi bittiğinde# şimdilik birinin deposunu kesmeşekerle doldurmasõ gerekiyor" Araştõrmacõlar# yiyecekleri kendi kendisine alõp yiyen robotlar da geliştirmeyi düşünüyorlar" Tavuklar Firarda n n Perde Arkas "Tavuklar Firarda" adlõ canlandõrma filminin kahramanlarõnõn aslõnda hareketsiz birer model olduğunu biliyor muydunuz? Üstelik# sayõlarõ +*' kadar olan bu modellerin hepsi de bildiğimiz oyun hamurundan yapõlmõş" Filmde yalnõzca bu modellerin yapõmõnda,' dan fazla sanatçõ çalõşmõş" Kahramanlarõn hareketleri# özel bir yöntemle filme alõnmõş" Sinemada izlediğimiz filmlerin çekiminde kullanõlan kameralar# aslõnda saniyede &+ görüntünün fotoğrafõnõ çeker" Bu görüntüler art arda perdeye yansõtõldõğõnd#a biz bunlar arasõndaki kesikliklerin farkõna varmayõz" "Tavuklar Firarda" filminde yapõmcõlar# her bir kareyi ayrõ ayrõ çekmişler" Bunun için# kahramanlarõn duruşlarõnõ ve mimiklerini her film karesi için tek tek elle değiştirmişler"bir düşünün! Bir saniyelik bir film görüntüsü için bu işi &+ kez yapmalarõ gerekmiş" Filmin yapõmõysa iki yõldan fazla sürmüş" Bilim Çocuk 5
Onlar n da Soyu Tükenmek Üzere... Brezilya daki yağmur ormanlarõnda yaşayan bu maymun türü soyunun# tü( kenme tehlikesiyle karşõ karşõya" Bu ne( denle bilim adamlarõ bu maymunlardan üçünü Madrid deki bir hayvanat bah( çesine getirmişler" Burada yapay döllenme yoluyla üremelerini sağlamaya çalõşõyor ve böylelikle bu türün yok olmasõnõ en( gellemek is( tiyorlar" Akvaryumlar n Plastik Konuklar Cõvõl cõvõl renklerde plastik karidesler# yengeçler# balõklar# denizanalarõ Akvaryumlarõn bu yeni sakinleri# sizce de gerçeklerinin pabucunu dama atabilir mi? Japonya daki bir firmanõn tasarlayõp ürettiği# akvaryumda dolaşan bu yaratõklar# aslõnda elektronik birer oyuncak" Sõrtlarõndaki minik güneş panelleri sayesinde topladõklarõ õşõk enerjisiyle çalõşõyorlar" 6 Bilim Çocuk
Baflkalar n n Bebekleri Kutup ayõlarõ# bu bölgedeki deniz ayõlarõ ve martõlar gibi topluluklar halinde yaşayan canlõlarõn tersine# uçsuz bucaksõz buz tabakasõ üzerinde tek başlarõna gezerler" Kanadalõ biyologlara göre kutup ayõlarõ yalnõz yaşamaya alõşkõn olduklarõ için# öteki kutup ayõlarõnõ kokularõndan ya da görünüşlerinden tanõyõp ayõrdetmek gibi bir özellik geliştirmemişler" Kutup ayõlarõnõn kimi zaman kendilerine ait olmayan ayõ yavrularõnõ da yanlarõna alõp yetiştirdikleri biliniyor" Çünkü# bir anne kutup ayõsõ için bir yavrunun yanõnda olmasõ# onun kendi yavrusu olduğuna inanmasõ için yeterli" Karaya vurmuş bir balinayõ yemek için olduğu gibi# kutup ayõlarõnõn bir araya geldiği kimi ender durumlar da var" Araştõrmacõlar böyle bir durumda# örneğin bir erkek kutup ayõsõ anneleri korkutacak olursa# anne kutup ayõlarõnõn telaşla komşularõnõn yavrularõnõ alõp kaçtõklarõnõ gözlemişler" Bu nsanlar Ne Yap yorlar? Güney Afrika kõyõlarõnda kaza yapan bin gemideki mazot denize yayõlmõş" Bu korkunç olay sonucu o bölgede yaşayan &'"''' penguen mazota bulanmõş" Altta # penguenleri mazottan arõndõrmak için yapõlan çalõşmalarõ görüyorsunuz" Bu iş için -'' kadar plastik havuz kullanõlmasõ gerekmiş" Havuzlarõn içine penguenlerle birlikte giren gönüllüler onlarõ tek tek temizlemişler" Gülmenin Yararlar Gülmeyi kim sevmez ki" Araştõrma( cõlar# gülmenin farklõ yönlerini# örneğin gülmede beynin hangi bölgesinin rol oynadõğõnõ ortaya çõkarmaya çalõşõyorlar" Amaçlarõ# biraz da insanlarõn olumlu duygularõ konusunda daha çok bilgi edinmek" Gülmek# kimi zaman olumsuz duygularõmõzla başetmemize yardõmcõ oluyor" Örneğin# lokantada yemek yerken üzerimize yemek döküldüğünde buna sinirlenmek yerine gülmek# içinde bulunduğumuz durumu kolay( laştõrõyor" Araştõrmacõlara göre# böyle durumlarda gülmek# sağlõğõmõz açõsõndan da yararlõ" Gülerken bedenimizde salgõlanan bazõ kimyasal maddelerin# kõzgõnlõğõn bedenimizde yarattõğõ etkileri ortadan kaldõrmaya yaradõğõnõ düşünüyorlar" Bilim Çocuk 7
8 Bilim Çocuk
Ö y k ü i r Y a B z a r m s n z Bilim Çocuk Dergisi olarak sizin üretti iniz her fleye çok de er veriyoruz. Bu nedenle sizin yaratt n z ürünlere dergimizde daha çok yer vermek istiyoruz. Bu amaçla sizden bekledi imiz, bu foto raf için bir öykü yazman z ve bize göndermeniz. Bize gönderece iniz öykülerden birini ya da birkaç n seçerek Nisan 2001 say m zda yay mlayaca z. Öyküyü nas l yazaca n za gelince, yapaca n z ifl çok kolay. Bu foto rafa bakt n zda akl n za nas l bir öykü geliyor? lk olarak düflünece iniz bu. Daha sonra yapman z gereken, tasarlad n z öyküyü en güzel yaz n zla bir kâ da aktar p bize göndermek.?a d r e s Bilim Çocuk Dergisi PK 156 Kavakl dere Ankara Bilim Çocuk 9
Labirentte Gezinti Yaflam m z süresince kimi zaman çok önemli kararlar n efli inde buluruz kendimizi. Enine boyuna düflünür, sonuçta da bir karar veririz ço u zaman. Karar verme süreci, insan yaflam n n önemli bir parças n kaplar. Öyle ki, gün içinde s radan birçok konuda kararlar verme durumunda kalabiliriz. Hangi yeme i yiyece imiz, o gün hangi giysiyi giyece imiz gibi... Bu s radan seçimler biraz da labirentte yol seçmeye benzer. Bu bak mdan bir anlamda labirentte gibiyizdir yaflam n içinde; bize birfleyler sunar ve biz de ona karfl l k veririz kararlar m zla, seçimlerimizle. Yolun sonunu tam görmeden... Birçok kültürde, labirentlere iliflkin çok say da öykü ve söylence dilden dile dolafl r. Bizim toplumumuzda, bu tür öykü ve söylenceler pek yoktur. Bizler labirentleri ço unlukla gazete ve dergilerin bilmece-bulmaca sayfalar ndan tan r z. Uzaktan bak ld nda karmafl k ve içinden ç k lmazm fl duygusu veren labirentler, içine dal nd nda çok e lenceli, düflündürücü ve dinlendiricidir. Geçmifli binlerce y l öncesine dek uzanan labirentleri merak ediyorsan z, gelin birlikte araflt ral m onlar n gizemli dünyas n... 10 Bilim Çocuk
Hiç uzun bir ç kmaz soka a girdi iniz oldu mu? Olduysa bilirsiniz insanda nas l bir duygu yaratt n. O kadar yolu yürüyüp, ilerleyip soka n sonuna yaklaflt n z düflündü ünüz bir anda ç kmaz bir yerde oldu unuzu görürsünüz. Ayn yoldan gerisin geriye dönüp, ilerleyebilece iniz yeni bir sokak bulman z gerekir. Bir labirentteki ç kmaz yollar da buna benzer. ster ka t üzerinde, ister gerçek bir labirentte olsun, gerçekten de hofl, düflündürücü ve heyecan verici bir deneyimdir bir labirentin içinde olmak. Bir oyundur da ayn zamanda. Uzun sözün k sas, labirentteyken çok de iflik duygular hissedebilirsiniz. Binlerce y l önce yaflayan insanlar, ilk labirentleri belki de bu duygu ve düflüncelerden yola ç karak tasarlam fllard. O döneme ait labirentler, insanlar n içinde yürüyebilece i büyüklükteydi. Bu labirentlerin toprak, tafl ya da bitkilerden yap lm fl duvarlar oluyordu. Günümüzdeyse Avrupa da birçok ülkede ve ABD de insan büyüklü üne uygun labirentler, hatta labirent bahçeleri var. Dünyan n birçok yerinde varl n sürdüren çeflitli kültürler, de iflik nedenlerle labirentlerle u raflm fllar. Peru, ABD, zlanda, skandinav ülkeleri, M s r, Hindistan ve Endonezya gibi yerlerde eskiden kalma çok say da labirent var. Bu ilk labirentlerin o dönemlerde inançlarla iliflkili olarak kullan ld biliniyor. Örne in, temel besin kayna bal k olan Vikinglerin ava ç kmak için denize aç lmadan önce, tafllardan haz rlad klar...do um, ölüm, yaflam, günler, mevsimler... Sanatç lar da labirentlerden çok etkileniyor. çinde bir sürü k rm z pencere olan bu labirent resmini Viyanal ressam Friedensreich Hundertwasser yapm fl. labirentteki adam K z lderililerin "labirentteki adam" ad n verdikleri labirent diflinin döl yata n simgeliyor. Bu labirentin içinde yer alan erkekse, insan tohumunu simgeliyor. Tohumun döl yata na girip yumurtay döllemesinden sonra yeni bir yaflam n bafllay fl n gösteren labirentteki adam, bugün yap lan tak ve sepetlere de esin kayna. büyük labirentlerde yürüdükleri söyleniyor. Vikingler labirentlerini daha çok k y ya yak n yerlere yapm fllar. Labirentte yürürlerken do ru yola girip girmemelerine ba l olarak, av n iyi geçip geçmeyece ine, yani yeterince besinle geri dönüp dönmeyeceklerini anlayacakyar na inan yorlarm fl. Hatta geriye salim dönüp dönemeyeceklerini bile. Onlar n bu yapt klar, bir anlamda falc l a benziyor, öyle de il mi? Ancak, bol besin bulup bulamayacaklar n ya da hayatta kal p kalmayacaklar n labirentteki yürüyüfllerinden anlamalar pek de akla uygun de il! Ortaça da Avrupa da labirentler H ristiyan inanc n n simgesi olarak kabul ediliyordu. ngiltere de 17. ve 18. yüzy llardan kalma çok say da labirent bahçesi bugün bile varl n sürdürüyor. Bunlar n en bilinenlerinden biri, Hampton Court Saray ndaki labirent. Ayr ca, ortaça dan kalma kimi kilise ve katedrallerde de yer döflemelerine ifllenmifl labirentlere s kça rastlan yor. Labirentler, birçok farkl kültürde bir tören yolu ve dans alan olarak kullan l yorlard. Efl seçme törenlerinde erke in olas eflini bulaca bir alan yerine de geçiyordu labirentler. K z lderililerin de bir labirentleri var. Onlar n labirenti diflinin döl yata n, labirentin içinde yer alan erkekse, insan tohumunu simgeliyor. Labirentteki adam, tohumun döl yata na girip yumurtay döllemesiyle, yeni bir yaflam n bafllay fl n gösteriyor. Kimi kültürlerde de labirent, Günefl in gökyüzündeki günlük hareketini simgeliyor. Geçmiflten günümüze de in aktar lan bilgiler fl nda labirentlerin, yaflamda, ölümde ve do umda, ayr ca günlük ve mevsimsel döngülerde izlenmesi gereken yollar simgeledi i düflünülüyor. Labirentlerin belki de en ünlüsü Girit labirenti. Bu labirentin Girit te Knossos ta oldu u söylenir. Girit kral Minos un yapt rd bu labirentte Minotor un nas l öldürüldü ü, k z Ariadne nin, labirentten ç kmas için sevdi i Theseus a nas l Bilim Çocuk 11
Jim Buchanan adl bir peyzaj mimar taraf ndan 7000 ton toprak kullan larak yap lan bu labirent, bilinen en eski labirentin bir benzeri ve çap 48 metre. Dört yol a zlar ya da çatallar n bulunmad bu labirentte ortaya ulaflt ktan sonra, ayn yoldan geri ç k l yor. yard m etti i dilden dile anlat l r durur (bu söylenceyi Kral Minos un Labirenti yaz m zda bulabilirsiniz). Bilinenlerin en eskisi olan Girit labirentinin geçmifli, bundan 3000-4000 y l öncesine dayan yor. Girit labirenti geçmiflten günümüze de in, birçok labirent ustas na esin kayna olmufl. ç içe yerleflmifl halkalardan olufltu u izlenimini veren bu labirente iliflkin ilk resimler, Knossos ta bulunmufl paralar n ve kumafllar n üzerinde yer al yor. Girit labirentinde ç kmaz yollar, kesiflim noktalar ya da çatallanmalar yok. Bu tip labirentlere gerçek labirentler deniyor. Girit labirentinin bir girifli ve bir ç k fl var. Labirentlerle u raflan kifliler, labirent çözümlerini daha kal c bir biçimde aç klayabilmek amac yla bir yöntem gelifltirmifller. Bu yönteme göre, labirent düzeylerine s f rdan bafllayarak numaralar veriyorlar. Böylece çözüm yolunu say dizileriyle ifade edebiliyorlar. Ama iflin bir baflka ilginç yan siz de yapabilirsiniz!.. labirent tohumu a a 12 Bilim Çocuk
bilinen en eski labirent 0 1 2 3 4 5 6 7 8 Girit labirentinin çözümünü say lar yard m yla gösterebiliriz. Labirenti flekildekine benzer biçimde numaraland r p, 0 dan bafllayarak ilerledi inizde, çözümün 0 3 2 1 4 7 6 5 8 oldu unu göreceksiniz. Bu numaralar n her biri bir müzik notas yla efllefltirildikten sonra, bir müzik aletiyle çal nd nda, bu say dizisi bir melodiye dönüflüyor. daha var. Kimi merakl kifliler, labirentlerin çözümlemelerinden yola ç karak labirent müzikleri yap yorlar. Örne in, sekiz düzeyi olan Girit labirentinin girifline s f r, kalan düzeylerineyse en d flta 1 olmak üzere içe do ru numara veriyorlar. Girit labirentinin çözümü 0 3 2 1 4 7 6 5 8 dir. Bu numaralar n her biri bir müzik notas na karfl l k olarak kullan l p çal nd nda, bu say dizisi bir melodiye dönüflüyor. nsanlar n içinde yürüyebilece i kadar büyük olan Girit labirentinde sorun, içeri girip girmeme karar n vermekte yat yor. Oysa, ngilizce "maze" olarak adland r lan bir baflka labirent tipinde çok say da girifl-ç k fl, çatall yollar, ç kmaz yollar ve kesiflim noktalar vard r. Çatall labirent olarak adland rabilece imiz bu labirentlerden birinin içinde oldu unuzu düflünün. Kendinizi yolun nereye gidece ini hiç bilmedi iniz bir noktada bulabilirsiniz rahatl kla. flte, bu aflamada en do ru yolu bulmak için karar vermeniz gerekebilir. Çatall labirentlerde ç k fl yolunu bulmaya çal flan bir kimsede sol beyin ifllevlerinin devreye girdi i düflünülüyor. Sol beyin, ak l yürütme, s ralama ve çözümleme yapma gibi ifllevleri gerçeklefltirir; sa beyinse sezgi, yarat c l k ve düfl gücü aç s ndan önem tafl yan ifllevleri. Bu nedenle gerçek labirentlerde ilerlerken sa beynin bu ifllevlerinin devreye girdi i düflünülüyor. Beynin ifllevlerinin gerçekleflmesi karmafl k bir sürece ba l oldu undan, bu tür bilgilere kuflkuyla yaklaflmak gerekti ini de unutmamal y z. Ancak, insanlar çatall labirentlerde ilerlemeyi kolaylaflt racak bir yöntem bulmufllar. Sa -el kural denilen bu yönteme göre, bir labirentin içindeyken, sa elinizi sa taraf n zdaki duvara day yorsunuz ve hiç çekmeden ilerliyorsunuz. Bunu, basit bir labirente benzeyen evinizde deneyebilirsiniz. Bakal m nereden bafllay p kendinizi nerede bulacaks n z? Labirentler bir oyun alan d r. Bu oyun alan nda biraz da sezgilerimizi kullanarak ilerlemeyi sürdürürüz. nsan büyüklü üne uygun labirentler gerçekten de çok büyük alanlara kurulmak zorundad r. Fransa da Paris yak nlar nda bir labirent park kurulmufl. Bu e lence alan nda, her biri çok büyük alanlar kaplayan alt labirent var. Alan sorununu ortadan kald ran bir baflka labirent tipine parmak labirenti denir. Parmak labirentlerinin yollar, içine bir insan parma n n s abilece i büyüklükte yap l yor. Tahta, seramik ya da oyun hamuru benzeri malzemeler kullan larak yap lan parmak labirentleri, elde Paris yak nlar ndaki labirent park nda bir labirent Bir küçücük labirent tohumundan bafllay p ad m ad m ilerleyerek, daha büyükçe bir labirenti siz de yapabilirsiniz. Bunu baflarmak için her ad mda hangi çizgilerin çizilece ine dikkat etmeniz yeterli. Bilim Çocuk 13
tafl nabilecek büyüklükte. Kimi durumlarda da parmak labirentleri duvara as labiliyor. Labirentler, ö renme davran fllar na iliflkin araflt rma yapan davran flbilimciler için de önemli bir deney arac olmufl. Farelerde ö renmeye iliflkin çok say da araflt rmada labirentler kullan lm fl. Bu amaçla kullan lan labirentler, farelerin büyüklü üne uygun olacak biçimde haz rlanm fl. Bilim adamlar, labirente yiyecek ya da baflka malzemeler koyarak farelerin ö renme davran fllar n anlamaya çal flm fllar. Labirentteki fareler, ka t üzerinde ya da bilgisayarda labirent oyunlar tasarlayanlara da esin vermifl. Bulmaca benzeri etkinlikler yapmaya merakl olan çok kifli var. Bu kifliler, labirent bahçeleri kuruyorlar ya da ka t üzerinde çözülebilecek labirentler haz rl yorlar. Ka t üzerinde labirent haz rlamak asl nda biraz dikkat gerektiren basit bir ifllem. Karmafl k ve çok büyük labirentler bilgisayarlarda bakal m bulabilecek misiniz?.. özel programlar kullan larak haz rlanabiliyor. nternette istedi iniz büyüklük ve biçimde labirentler haz rlaman za kolayl k sa layacak bir site var. Adresi www.mazebuilder.com/index.asp olan bu siteye girerek, buradaki programdan yararlanarak istedi iniz gibi labirentler yaratabilirsiniz. Siteye girdikten sonra, yapaca n z fley, seçece iniz sat r ve sütun say lar n, biçimi, düzeyini ilgili bölümlere iflaretlemeniz. Bunu yaparken, ngilizce bilmeseniz bile deneyerek ya da küçük bir sözlükten yararlanarak her istedi inizi yapabilirsiniz. Ka t üzerinde labirent haz rlamaya gelince, ifle basit bir labirent haz rlayarak bafllayabilirsiniz. Bunun için öncelikle grafik ka d na ya da kareli ka da gereksiniminiz olacak. Ka t üzerinde tasarlamay baflard n z labirenti daha sonra kal n kartonlardan duvar yaparak ya da yollar n tebeflirle yere çizerek insan büyüklü üne uygun hale getirebilirsiniz. Ama bunu yapmak için geniflçe bir alan gerekti ini unutmay n. Adrian Fisher, dünyaca tan nan bir labirent tasar mc s. Fisher, bu labirenti Chicago daki Bilim ve Endüstri Müzesi ndeki bir sergi için haz rlam fl. En alt sat rdaki beyaz oktan bafllayarak, belirtilen yönlerde istedi iniz say da kare üzerinde ilerleyin. Durdu unuzda yön de ifltirin ve yeni ok do rultusunda istedi iniz kadar ilerleyin. Tam ortadaki dama tahtas na ulaflana de in ilerlemeyi sürdürün. Çözüm Günümüzde labirent tasar m yapanlar n say s giderek art yor. Kimi ka t üzerinde çözülebilecek labirentler yaratmaya u rafl rken, kimi de insanlar n üzerinde yürüyerek ilerleyebilecekleri labirentler tasarl yorlar. Adrian Fisher da bu labirent tasar mc lar ndan yaln zca biri. 14 Bilim Çocuk
m s r tarlas nda labirent M s r yetifltiricili inin yo un olarak yap ld ülkelerden biri ABD. Kültürel olarak labirentlere ilgi duyulmas nedeniyle ABD de çok say da m s r tarlas labirentine rastlayabilirsiniz. De iflik ülkelerde 135 ten çok say da labirent tasarlam fl olan Adrian Fisher, m s r tarlalar nda da labirentler oluflturuyor. M s r tarlas ndaki m s r bitkilerinin bir k sm n keserek labirent oluflturan Adrian Fisher, bu tarla-labirenti 1995 y l nda yapm fl. Çözüm ABD de Pennsylvania da bulunan bu labirent dünyadaki en büyük m s r tarlas labirenti. Bu labirentin tasar m eski bir teknenin biçiminden yola ç k larak yap lm fl. Labirentin kimi yerlerinde içeridekilerin, yüksekçe bir yerde durarak tüm labirenti görebilen bir görevliyle konuflabilecekleri, basit telefon benzeri aletler var. Labirentin içine girenler, uzun m s r bitkilerinin aras ndaki karmafl k yollarda zaman zaman heyecanlanabiliyorlar. Böyle durumlarda bu görevli onlara yard m edebiliyor. Ancak, kimi durumlarda da içeridekilerin heyecan n art rmak için onlara yanl fl yön de verebiliyor. Bilim Çocuk 15
Chartres Katedrali Fransa daki 13. yüzy ldan kalma, Chartres Katedrali nin yer döflemelerine bu labirent ifllenmifl. Bu labirentin yaflam yolculu unu simgeledi i söyleniyor. H ristiyan inanc nda labirentlerin özel bir önemi var. Çözüm Avrupa da ve Kuzey Afrika da ortaça dan kalma kilise ve katedrallerin yer döflemelerinde labirentlere çokça yer veriliyor. Renkli tafllar kullan larak yap lan bu labirentlerin çap 3-12 metre aras nda de ifliyor. Onuncu sayfadaki labirentin çözümü Kapak görüntüsündeki labirenti çözmek için evin her iki kap s ndan da içeri girebilirsiniz. Ancak, her bir pencereden geçtikten sonra izleyece iniz yolun rengini de ifltirin. Amac n z Ay a ulaflmak. 16 Bilim Çocuk
Saffron Walden Labirenti ngiltere de çok say da labirent geçmiflten bugüne de in varl n koruyabilmifl. Eskiden kalma bu labirentlerin ço unun oyun amac yla kullan ld düflünülüyor. Saffron Walden denilen bölgede bulunan bu labirentin yolu yaklafl k 1,5 km uzunlu unda. Yeflil çizgiyi izleyerek labirentte ilerleyebilirsiniz. Hampton Court Saray Labirenti ngiltere deki bir baflka labirent de 17. yüzy ldan beri korunabilmifl olan Hampton Court Labirenti dir. Kâ t üzerindeyken çözümü hiç de zor gibi görünmeyen bu labirentte birçok kifli yolunu güçlükle bulur. Labirentteki yollara birkaç hazine sand konulmufl. Sa elinizi sa taraf n zdaki çitten ay rmadan yolunuzu bulmaya çal flt n z düflünün. Böyle yaparak ilerledi inizde hangi hazine sand klar na denk gelece inizi bulmaya çal fl n. Ayn düflünme oyununu sol eliniz için de uygulay n. Çözüm..................................... Zuhal Özer Bilim Çocuk 17
S a t r a n ç o ynuyo r u z k a l e f i l a t p i y o n v e z i r ş a h Birçok müzik adam n n iyi de birer satranç oyuncusu olduklar n biliyor muydunuz? Mendelssohn, Prokofiev, Oistrakh bunlardan sadece birkaç. Büyükusta Taimanov, efliyle birlikte ikili piyano konserleri veren usta bir piyanistti ayn zamanda. Bilkent Senfoni Orkestras fiefi Alfred Miflurin de güçlü bir satrançç ve büyükusta Vasiukov un çok yak n arkadafl. lk uluslararas ustam z Nevzat Süer de iyi bir kemanc ve piyanistti. Tanr lar n dili olarak tan mlanan müzikle konuflanlar n, krallar n oyunu olarak bilinen satranca karfl ilgisiz kalmamalar ola an de il mi? n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n Geçtiğimiz yaz bir gün" New York taki Times Meydanõ nda coşkulu bir kalabalõk vardõ$ Bu kalabalõk dev bir ekrandan çok n n n n n n n n n n n n n n n masa gösteri maçõnõ izliyordu$ Yalnõzca onlar değil" tüm dünya internet aracõlõğõyla dünya satranç şampiyonlarõndan Gary Kasparov un Sting ve orkestrasõna karşõ oynadõğõ çok masa gösterisini izledi$ Beklenileceği gibi" Kasparov hepsini yendi$ Siyahlarla oynayan Sting" %&$ hamlede gereksiz bir piyade kaybõna uğrayõncaya dek şampiyonu oldukça uğraştõrdõ$ Sting" gösteriden sonra "Gary i tanõmak ve onunla daha önce de birkaç oyun oynamak şansõna erişmiştim$ Fazla direnç gösterememiş olsak da hem büyük bir onur hem de deneyim kazandõk$ Olağanüstü bir belleği var!" dedi$ '( ülkeden )** okulun katõldõğõ Dünya Okullar Satranç Şampiyonasõ kapsamõnda düzenlenen gösteriden sonra Kasparov", öğrenciyle çoğul gösteri yaptõ ve onlarõn da 34 Bilim Çocuk
hepsini yendi$ Ancak" Norveçli bir öğrenci büyükustayõ fena halde terletti$ Kasparov-Sting New York 2000 %$g- Af) '$Fg' e. -$d- Fc. ($Afd).$* * * * )$c( Ac) &$Ac- Fg(,$h- Fxf- /$Fxf- Vd& %*$Fg' a) %%$e- Fb( %'$Ae' Kae, %-$a- Fc. %($Vc' Ke& %.$b( Fa& %)$Ac- Kfe, %&$Fd' d.?? %,$cxd. Ad, %/$e( h) '*$Fe- b) '%$Ae' Ab& ''$g( Kc, '-$Ag- Ad) '($Vc) Vxc) '.$dxc) Kd, ')$a( Ac, '&$Kfd% Ke) ',$b. a. '/$Ff- Ked) -*$Fe' Ah& -%$h( Ae& -'$Af. Axf. --$gxf. f) -($Ka- Şh, -.$Kd' Kg, -)$h. Ag. -&$Şf% Ah- -,$Fg( Af( -/$d( exd( (*$Fxf( Kdd, (%$Şe' Kge, ('$Şd- Ke& (-$Fd% Kde, (($f- Kd, (.$Fb- % * Sting şahõnõ devirdi ve kendisi gibi" kaybeden öteki arkadaşlarõyla birlikte konser vermek üzere birkaç adõm ötedeki sahneye doğru ilerledi$ Kendinizi S nay n Aşağõdaki oyunda şekildeki konumdan başlayarak beyazõn hamlelerini kapatõp tahmin etmeye çalõşõn$ 8 7 6 5 4 3 2 1 a b c d e f g h Siyah" pat yapacak gibi görünüyor$ Beyaz acaba kendini kazanca götürecek bir yol bulabilecek mi? 8 7 6 5 4 3 2 1 a b c d e f g h %$$$Kf-0 '$e- Kxe-0 -$c- Kxc-0 ($Şa' Ka-0.$Şb% Ka%0 )$Şc' Kc%0 &$Şd- Kc-0,$Şe' Ke-0 /$Şf% Ke%0 %*$Şg' Kg%0 %%$Şf- Kxg-0 %'$Şe' Ke-0 %-$Şd% Ke%0 %($Şc' Kc%0 %.$Şb- Kc-0 %)$Şa' Ka-0 [%)$$$Kxc& %&$Kh,0 Kc, %,$Kxc,1] %&$Kxa-1 % * Rublevsky - D'Amore 34. Dünya Satranç Olimpiyat stanbul 2000 %$e( g) '$d( Fg& -$Ac- d) ($Fg. a).$af- Ad& )$a( b) (yukarõdaki diyagrama bkz$) &$Fc( h),$fh( g. /$Fxg. hxg. %*$Fxf&0 Şxf& [%*$$$Şf, %%$Fd.! c) %'$Fxc) Ka& %-$Axg. Adf) %($f(] %%$Axg.0 Şf) [%%$$$Şe, %'$Ae); %%$$$Şf, %'$Ae)0; %%$$$Şg) %'$Ae) Ve, %-$Vg(0 Şf& %($Vxg&0 Şxe) %.$d.1] %'$Vg( [%'$h(!? e) %-$Ad.0 Şg) (%-$$$exd. %($Vf-0 Şg) %.$Vf.0 Şh) %)$Af&1) %($Af(0 Şf) %.$Agxe) Ve, %)$Vg( Şe& %&$Ad.0 Şf& %,$Vxg&0 Şxe) %/$Axc&1] %'$$$Ae. [%'$$$Ah) %-$Ad.0 Şg) %($Af(0 Şf) %.$Ve)0 Şxg. %)$g- Af) %&$h(1; %'$$$e) %-$Ad.0 Şg) (%-$$$exd. %($Vf.0 Şe& %.$Vf&1) %($Axe)0 Şh) %.$Vxg&0 Şh. %)$Adf(0 Şh( %&$g-1; %'$$$Ff, %-$Ad.0 Şg& %($Ae)0 Şh& %.$Adf( Ve, %)$Vf.0 Şh) %&$Vh-0 Vh. %,$Vxh.1; %'$$$Af, %-$e.0 Şg) (%-$$$dxe. %($Ace(0 Şg) %.$Ae)0 Şf& %)$A(g.0 Şg) %&$Ve(0 Şh. %,$g(0 Şh( %/$Vg' Fxe) '*$Af-1) %($Ae)0 Şf& %.$Axd,0 Şe, %)$Vxg&] %-$Ad.0 Şg) %($Af(0 Şf) %.$dxe.0 dxe. [%.$$$Şxe. %)$Af&0 Şd( %&$Vd%0 Şc. %,$Vd.0 Şb( %/$Ad-1] %)$Ah&0 [%)$Ah&0 Şf& (%)$$$Kxh& %&$Vg)1) %&$Vg)1] % * $ $ $ $ $ $ Aybar Karaçay Bilim Çocuk 35
Kral Minos un Labirenti Ç k fl kolayl kla bulunamayacak kadar kar fl k yollara ve koridorlara sahip olan yap lara günümüzde labirent ad n veriyoruz. Labirent sözcü ü oldukça eski bir sözcüktür oysa. Biny llard r bilinir. Labirent benzeri ilk yap lar, Eski M s r da kral mezarlar na yap l rd. Yeralt na oyulan karmafl k yollar, kral n mezar odas na girmek isteyen h rs zlar n kaybolmas n sa lamak içindi. Yunan mitolojisinde yer alan labirentse, yer üstündeydi. Söylenceye göre Girit kral Minos un büyük o lu, Atina kentine yapt bir ziyaret s ras nda ölmüfltü. Kral Minos buna çok k zd ve Atina y iflgal etti; öç almak istiyordu. Atina kral Aegeus teslim oldu ve kenti y k lmaktan kurtarmak için kral Minos un koflullar n kabul etmek zorunda kald. Buna göre her dokuz y lda bir, Atinal yedi erkek ve yedi k z çocuk Girit e gönderilecekti. Bu çocuklar kötü bir son bekliyordu: Labirent e girecekler ve Minotor a yem olacaklard. Minotor korkunç bir yarat kt ; bir canavard. Görünüflü yar insan yar bo ayd. Kral Minos bu yarat ünlü mimar Dedalus a yapt rd labirentte tutuyordu. Dedalus bu labirenti yaparken bütün ustal n kullanm flt. çinden kaçmak neredeyse olanaks z olan bir yap yd bu, içindeki yollar k vr l p bükülüyor, sonsuza gidiyor izlenimi veriyordu. Uzun dehlizler ve ç kmaz yollarla dolu olan bu yap ya girenler yollar n yitirirlerdi. Labirentin tam ortas ndaysa korkunç Minotor vard. a göre, kümenin parlak y ld zlar, yedi k z kardefli (Alcyone, Asterope, Electra, Maia, Merope, Targeta ve Celaeno) ve onla a göre, kümenin parlak y ld zlar, yedi k z kardefli (Alcyone, Asterope, Electra, Maia, Merope, Targeta ve Celaeno) ve onla Atina kral Aegus un o lu Theseus bu durumdan rahats zd. Girit e gidecek Atinal çocuklar n aras na o da kat ld. Canavar öldürüp çocuklar kurtarmay düflünüyordu. Girit e gidecek gemi bir yas belirtisi olarak siyah yelkenlerle donanm fl halde yola ç kt. E er Theseus canavar öldürmeyi baflar rsa dönüflte sevinç göstergesi olarak ak yelken açacakt. Gemi Girit e vard, yolculuk sona erdi; ama bu, on dört gencin ölece i anlam na geliyordu. Kurbanl k gençler sayg n konuklar gibi a rland lar ilk baflta. Onlar ad na bir flölen düzenlendi. Herkes ac yordu bu flans z gençlere, ama bir de aflk do mufltu bu flölen s ras nda. Kral Minos un k z Ariadne, Theseus u görür görmez âfl k olmufltu. Onunla konufltu, anlaflt. O karmakar fl k labirentin içinde yolunu bulmas için yard m edecekti Theseus a; ama bir koflulu vard : Theseus, Minotor u öldürebilirse kendisiyle evlenecekti. 18 Bilim Çocuk
Theseus labirente girmeden bir yün yuma verdi genç k z ona. Yuma n bir ucundan kendisi tuttu. Theseus labirentin içinde yuma çöze çöze ilerliyordu. Bu yumak sayesinde geçtikleri yerleri iflaretliyorlar ve ayn yerden iki kere geçmiyorlard. Sonuçta kahraman m z labirentin merkezine ulaflt ve Minotor u öldürmeyi baflard. Dönüflte yapmas buldu. Kufl tüylerinden yapt kanatlar s rt na ba lad, bir çift kanad da o lu karus a verdi. Uçarak kaçacaklard bu labirentten. "Sak n Günefl e fazla yak n uçay m deme" diye uyard o lunu. "Günefl kanatlardaki balmumunu eritir, düflersin. Sak n denize çok yak n olma, düfler bo ulursun. Hayatta her zaman en iyisi orta yolu tutmakt r." gereken tek fley ipleri izlemek oldu, bu ipler onu girifl kap s na götürdü. Atinal gençler gemilerine binip gizlice kaçt lar Girit ten. çinde gençlerin oldu u geminin Atina ya yaklaflt haberini kral Aegus a haber vermifllerdi. O lunun yolunu gözleyen kral sab rs zl kla limana kofltu. Ne var ki Theseus onca telafl ve kargafla aras nda gemisinin kara yelkenlerini ak yelkenlerle de ifltirmeyi unutmufltu. K y ya varan kral, kara yelkenleri görünce o lunun da Minotor a yem oldu unu sanarak, duydu u üzüntüyle kendini denize att. O günden beri bu deniz, kral Aegus un ad yla an l r: Ege Denizi. Theseus Girit ten kaçmadan önce labirentteki canavar Minotor u öldürüp bir söylenceye son vermiflti ama bu s rada bir yenisi do uyordu. Kral Minos, mimar Dedalus ve o lu karus u, Atinal lar n kaçmas na yard m ettikleri düflüncesiyle labirente kapatm flt. O ça n en parlak mucidi olan Dedalus, ifllek zekas yla bu labirentten kaçman n bir yolunu Bu sözleri o luna söyledikten sonra havaland lar. karus önceleri gökte babas n n yolunu izliyordu. Bir süre sonra babas n n sözlerini unuttu ve yükselmeye bafllad. Dedalus un korktu u olmufltu, karus un kanatlar ndaki balmumu eridi ve kanatlar çözüldü. karus, babas n n yafll gözleri önünde düfltü. Bilgin Dedalus kurtulmay baflard ; yapt labirentse çeflitli söylencelere konu oldu, ölümsüzleflti................ Gökhan Tok Bilim Çocuk 19
sever, sever, sever ama en çok metali sever katla, k r flt r, büzüfltür tüm gerçekleri sorufltur sar, k rm z, mavi, yeflil, mor Y harfi mi, makas m? yoksa soru iflareti mi? hepsi onun içinde, bulmak zor! amaç bunu bulmak m?.. ev de bilim ev de bilim ev de bilim ev de bilim ev de bilim ev de bilim ev de bilim ev de bilim ev de bilim ev de bilim ev de bilim ev de bilim Midye Kabuklar Canlanabilir mi? K i m y a G ü z e l d i r Bir kutunun içinde yaflamak nas l olur acaba? Bunu bir midyeye sorabiliriz! Midye, tarak ve istiridye gibi canl lar n iskeletleri yoktur ve vücutlar çok yumuflakt r. Yumuflak vücutlar n koruyacak sert kabuklar olmasayd, yaflam onlar için çok zor olabilirdi. Midyenin bir kitap gibi aç lan iki yass kabu u vard r. Bu kabuklar bir mineral olan kireçten (kalsiyum) oluflur. Midye kabuklar n n yap s ndaki kirecin varl, kimya biliminden yararlanarak anlafl labilir. Baz maddeler asit içerir. Elma, limon, sirke gibi. Bir maddenin asit olup olmad n tad ndan anlayabiliriz. Asit özellikteki maddelerin tatlar ekfli olur. Ama, bu maddelerle u rafl rken çok dikkatli olmak gerekir. Tuz ruhu gibi baz asitler öyle güçlüdür ki, deriyi ya da kumafl eritebilir. Baz maddeler de baz özelli i tafl r. Çamafl r sodas, amonyak, sabun, odun külü, kan gibi. Bazlar n tad ac d r. Sabunun tad n düflünün! Asitler ve bazlar bir araya geldiklerinde tuz oluflturur ve karbondioksit gaz ç kar rlar. Kireç de bir bazd r. Üzerine bir miktar asit döküldü ünde karbondioksit gaz aç a ç kar. Midyenin kabuklar gerçekten kireçten mi olufluyor? Gelin bunu birlikte araflt ral m. m ev de bilim ev de bilim ev de bilim ev de bilim ev de bilim ev de aç kapa tuttur da tuttur nesneleri bulufltur... uçak, kay k, flapka, ev yaratt n her fley güzel olur!
yayl k skaç gözünü dört aç... say tanecik say dök tanecik dök... ev de bilim ev de bilim ev de bilim ev de bilim ev de bilim ev de bi Gerekli Malzeme 3-5 midye kabu u sirke bir kap Haydi Bafllayal m Kab n dörtte birini sirkeyle doldurup içine midye kabuklar n at n. Ne oldu unu izleyin. Kapta gaz baloncuklar n n olufltu unu göreceksiniz. Sanki midyeler yeniden canlan yormuflcas na, midyelerin kabuklar n n üzerinde bir hareket fark edeceksiniz. Gördü ünüz baloncuklar, kabuktaki baz n ve sirkedeki asidin birleflmesi sonucu ortaya ç kan karbondioksit gaz d r. Deneyimize midyeleri kaba koyarak bafll yoruz. Deniz Kabu u Koleksiyonu Yapabilirsiniz Yaz n deniz kenar na gitti inizde çok say da deniz kabu u görebilirsiniz. Bunlar toplayarak bir deniz kabu u koleksiyonu yapmak çok e lenceli olabilir. Ama, deniz kabuklar n n bir canl n n evi oldu unu unutmay n. Bu nedenle yaln zca bofl kabuklar toplay n. Buldu unuz kabu un içinde bir canl görürseniz onu geri b rak n. Toplad n z kabuklar daha da güzellefltirmek isterseniz, bir kat vernik sürebilirsiniz. Bu canl lar merak ediyorsan z bir deniz akvaryumu kurup, onlar n yaflam n inceleyebilirsiniz. Bunu yaparken bir günlük tutup gözlemlerinizi yazabilirsiniz. Elbette Gözlem Defterinizden sayfalar m za göndermek üzere!.......................... Tu ba Can evde bilim ev de bilim ev de bilim ev de bilim ev de bilim ev de bilim ev de bilim önce, sonra, flimdi, bitti... az ekle, çok ekle, kar flt r bekle... ev de bilim ev de bilim ev de bilim ev de bilim ev de bilim ev de bil...yumuflak m, kuru mu? bu kolay bir soru mu?.. yuvarla, döndür, sar, çevir, sonunda de ifltir...
Kufllar ve Yemek Arkadafllar Kufllar n nelerle beslendi ini biliyor musunuz? Çevrenizdeki kufllar bir düflünün! Onlar yemek yerken ya da ararken hiç gördünüz mü? Neler yediklerine hiç dikkat ettiniz mi? En oyuncu kufllardan biri olan karga, tohumdan çöpe kadar birçok fley yer. Sadece kendi bulduklar n de il, arkadafllar n n yiyeceklerini de oyun olsun diye yer. Buna karfl n, kargalara göre oldukça sakin olan büyük bafltankaralar yaln zca böcekle beslenirler. Böcek bulabilmek için a açtan a aca dolafl rlar. Öter ard çlarsa yemek için salyangozlar seçerler. Peki kufllar n besinlerini nas l bulduklar n biliyor musunuz? Her kufl türü farkl bir yolla besin arar. Akbabalar lefl yerler ve lefl bulabilmek için gökyüzünde neredeyse bütün gün süzülür, lefl gördükleri zaman da yere inerler. Kartallar da besin bulabilmek için uzun süre havada süzülürler. Uygun bir av bulduklar nda hiç zaman kaybetmeden avlar na sald r rlar. Bir baflka y rt c kufl türü olan 22 Bilim Çocuk
kerkenezler farelerle beslenirler. Ancak, kerkenez için fare bulmak o kadar kolay de ildir. Fareler kolay kolay ortaya ç kmazlar. Ç ksalar bile yeralt nda kazd klar say s z tünele giden deliklerin yak n ndan ayr lmazlar. Kerkenezler, bunun üstesinden gelmenin yolunu bulmufllar. Kanatlar n h zl ca ç rp yor, kendisi için uygun bir alan buldu unda kanat ç rpmay durduruyor ve havada as l kalarak hareket etmeden öylece duruyorlar. Bunu yapman n kolay oldu unu sanmay n. Kerkenezler bunu yapabilmek için çok enerji harcarlar. Bu enerjiyi sa layabilmek için de bol bol fare yemeleri gerekir. Öter ard çlarsa salyangozlar a zlar na alarak havalan p belirli bir yüksekli e geldiklerinde a zlar ndaki salyangozu tafllar n üstüne b rak rlar. Böylece, salyangozun kabu unu k rm fl olurlar. Bütün kufllar besin bulmak için bu kadar çok enerji gerektiren yollara baflvurmaz. Hatta baz lar avlanmak için hiç enerji harcamaz. Avlanmak için u raflmayanlar, iflin kolay na kaçarak baflkalar n n yemeklerine ortak olurlar. Besin bulmaya çal flan hayvanlar izleyerek kimi zaman bu hayvanlar n art klar n yerler, kimi zaman da yiyeceklerini çalarlar. Bu davetsiz konuklar için yaflam daha kolayd r. Baflka kufllar n yemeklerine ortak olan kufllar n ev sahibi seçimleri flafl rt c olabilir. Örne in, bir deniz düdükçünü, k l çgagay ya da bir sakarmeke ku uyu yemek arkadafl olarak seçer. Bunu yapmalar n n nedeni besin bulma olas l klar n art rmak ya da avc hayvanlardan korunmak olabilir. Büyük ak bal kç l, çeltikçi kuflunun yak nlar nda durur. Çeltikçi, besin bulmak için çamurlar t rt klay p eflelerken, büyük ak bal kç l dikkatlice çeltikçiyi izler ve onun yeme ine ortak olmak için f rsat kollar. Çeltikçi çamur kar flt r rken, büyük ak bal kç l çamurdan su yüzeyine kaçan hayvanlar yakalar. Büyük ak bal kç l, yeme ine ortak oldu u çeltikçiyi karfl l k olarak korumufl olur ama her konuk ayn fleyi yapmayabilir. Baz kufllar, gergedanlar n, fillerin, zürafalar n ve hatta timsahlar n üzerlerinde yaflayan asalaklar yemek için bu hayvanlar n üzerinde gezerler. Bu kufllar ayn zaman difl f rças görevi de görürler çünkü hayvanlar n zaman zaman a zlar na girerek onlar n yemek art klar n da yerler. Kufllar birbirlerinin yiyeceklerine ortak olduklar nda türlerden biri, di er türün besin bulma olas l n art rsa da herhangi bir yarar görmeyebilir. Bu ortakl klar n en yayg n olarak görüleninde kufllardan biri "avc "; ötekiyse onun art klar n ya da ondan kaçan hayvanlar toplamaya çal flan "izleyici" olur. Buna örnek olarak k z lgerdanlar verebiliriz. K z lgerdanlar yemek arkadafl olarak fareler, yaban domuzlar ve insanlar gibi oldukça de iflik hayvanlar izleyerek onlar n geride b rakt klar art klar yemeye çal fl rlar. Ama k z lgerdanlar n, izledikleri hayvanlara herhangi bir yararlar olmaz. Bilim Çocuk 23
Mart lar cesur kufllard r. Yak nlar na gelen y rt c kufllar bile kovalarlar. Özellikle de sivri ve güçlü gagalar n yuvalar na yaklaflan avc lara karfl kullanmaktan hiç çekinmezler. Bu mart lar da ay n n kendilerine bir zarar verebilece ini göz ard ederek, ay n n uzun süre bekledikten sonra bulup yakalad bal ktan Özellikle köylerde yaflayan birçok insan n kargalarla ilgili mutlaka bir an s vard r. Onlarca karga tarlaya gelip yeni ekti iniz tohumlar toplarken siz de onlar kovalamaya çal fl r ya yiyebilmek için bafl na üflüflmüfller. da onlar korkutmak için korkuluk dikersiniz. Kargalar bu kadar kolay kaç rabilece inizi san yorsan z gerçekten yan l yorsunuz. Onlar n oldukça ak ll olduklar n unutmamak gerek. Resimde görülen karga da domuzun yemeklerinden yararlanmak için bekliyor. Belki de çoktan domuzun yedi i yiyeceklerden bir k sm n kapm flt r bile. S rlara ba ml olan ve devaml onlar n etraflar nda gezen s r bal kç llar, s rlar n art klar yla beslenirler. Ancak, s rlara herhangi bir yarar sa lamazlar. Hatta bu bal kç llar kimi zaman biraz ileri giderek s rlar n tepesinde, s rt nda durup beklerler. S rlar bu birliktelikten kazançl olmasalar da bal kç llar n etraflar nda dolaflmalar na ses ç karmazlar. S rlar izleyen yaln zca bal kç llar de ildir. Onlardan çok küçük olan sar kuyruksallayanlar da bu hayvanlar n pefline tak l rlar. Kuyruksallayanlar, s rlar n arkalar nda b rakt klar d flk y didiklerler. D flk lar n içinde bulunan hayvan art klar n yer ya da d flk ya konan hayvanlar gözlerler. Etraflar nda dolafl p duran bu kadar çok kufl varken s rlar n rahats z olmamas ilginçtir. Deniz kufllar ndan sümsükkuflu yunuslar n pefline tak l r. Yunuslar n kimi zaman yemek için, kimi zaman da oyun için kovalad klar bal klar yakalayabilmek için onlar gözlerler. 24 Bilim Çocuk
Kufllar sadece baflka türlerin yemeklerine ortak olmakla kalmazlar. Zaman zaman kendi türlerinden olan bireylerden de bir fleyler kapmaya çal flabilirler. T pk bu iki deniz kartal n n yapt gibi. Hangisi daha güçlüyse bal o kapacak. Kimin yakalad ise hiç önemli de il. Bal kapmaya çal fl rken kopan parçalar bile di er deniz kartal için bulunmaz bir f rsat. Bu flekilde bal k avlama zahmetinden kurtulmufl olacak. Kargalar ve saksa anlarsa y rt c kufllara korkusuzca yaklafl r; bununla da kalmay p onlara satafl rlar. Afla daki foto rafta görülen deniz kartal saksa anlar iyi tan yor olmal ki yeme ini kapt rmamak için ondan gözünü ay rm yor. Bal klar gördüklerindeyse h zla denize dalarak onlar avlarlar. Mart lar ve yelkovanlar da balinalar n pefline tak l r. Balinalar iri vücutlar olmalar na karfl n, çok küçük deniz canl lar n yerler. Bu canl lar bulabilmek için de a zlar na ald klar deniz suyunu süzerler. Bu arada a zlar nda kalan deniz kabuklular n da parçalar ve süzdükleri suyla d flar atarlar. Bu kabuklularsa birçok kufl türünün besinidir. Kufllar kolay yoldan besin bulmak için canl, cans z birçok varl izleyebilirler. Traktörlerin arkas ndan giden karabafl mart lar ve harman makinelerini izleyen flahinler buna en güzel örnektir. Bu makineler tarlay kazd kça ortaya ç kan tohumlar n mart lar nas l sevindirdi ini bir düflünün! fiahinler de bu makinelerden kaçan fareleri avlamakla u rafl r. Mart lar ve flahinler bu araçlar n yak nlar nda dururlar ve böylece besin bulmak için bütün gün dolaflmak zorunda kalmazlar................. Burcu Ar k Bilim Çocuk 25
Evim Güzel Evim Ev olarak nereyi benimserseniz, oras sizin için dünyan n en mutluluk veren yeridir. flte, bu sinekkuflu türü de evinde çok mutlu görünüyor. ABD de Teksas ta bir evin bahçesinde bulunan çamafl r ipindeki mandal yuva yeri olarak seçmifl. Bu sinekkuflu, üreme mevsiminde yavrular n bu yuvada büyütmeyi ye lemifl. Dünyan n en küçük kufl türlerinden biri olan sinekkufllar, 26 Bilim Çocuk
yuvalar n genellikle a aç dallar na yaparlar. Yuvalar n yapmak için bitki iplikçikleri, likenler, a aç kabuklar ve tomurcuklar, örümcek ipe iyle birbirine yap flt r rlar. Yuvalar n genellikle kuytu köflelerde kalm fl çal lara yaparlar; ancak bu sinekkuflu, aç kta duran bu mandal n üzerine yuvas n kayg s zca konduruvermifl! Bilim Çocuk 27
l g i s a ya r i B Dünyas ndan Dünyas ndan D ü n y a s n d a n Hepinize merhaba! Sizler için yeni ve e lenceli bir köfle haz rlad k. Bundan böyle her ay, sizleri bilgisayar ve bilgisayarlar n becerileri üzerine ilginç yolculuklara ç karaca z. Bilgisayarlarla resim yapmaktan yaz yazmaya, yeni arkadafll klar kurmaktan dünyan n bir ucuna mesaj göndermeye kadar pek çok konuyu birlikte ö renece iz. Elbette e lenmeyi de unutmadan. Bilgisayar kullan larak yap lm fl bir çal flma; bu çal flmay bir çocuk yapm fl. Resim yapmay sevmeyeniniz yoktur. Düflüncelerinizi çizgilerle anlatmak, bir biçimi ya da bir yeri akl n zda canland r p kâ t üzerine aktarmak birço unuza e lenceli gelir. Peki, resim yapman n günümüzde bir bilgisayar n temel ifllevlerinden biri oldu unu biliyor muydunuz? Bilgisayarda resim yapmak için kullanabilece iniz çok say da yaz l m vard r. Üstelik bu yaz l mlar resim yapman z sa lamaktan baflka, ifllerinizi de kolaylaflt r rlar. Örne in, bilgisayarda çal fl rken çevrenizi kirletme derdiniz olmaz. Ayr ca, resimlerinizde kullanmak için, milyonlarca renkten diledi inizi seçebilirsiniz. Yanl fl yapt n z ya da de ifltirmek istedi iniz bir fleyi kolayca silebilirsiniz. Kal n ya da ince, köfleli ya da yuvarlak çok say da kalem ucunu rahatça kullan p daire ve kare gibi flekilleri k sa sürede oluflturabilirsiniz. Ayr ca seçti iniz bir alan, tek bir tuflla diledi iniz renge boyayabilirsiniz. Bu, t pk boyama kitaplar ndaki resimleri boyamaya benzer. Bilgisayarla resim yaparken, normalde yapamayaca m z birçok ifli becerebiliriz. Renkleri birbiriyle kar flt rabiliriz. Herhangi bir rengi hemen renk paletimize ekleyebiliriz. Ayr ca, elle yap lmas zor olan çok say da çizimi kolayca yapabiliriz. Çizim için kullanabilece imiz yaz l mlar aras nda Photoshop, PaintShop Pro ve Windows un donat lar bölümündeki Paint say labilir. Elbette bu yaz l mlar n her biriyle yap labilecekler ve kullan m özellikleri farkl d r. 28 Bilim Çocuk
Fare Nedir? Bilgisayarlar n yan nda, de iflik biçimi ve ucundaki uzun kablosuyla fareyi an msatan bir ayg t dikkatinizi çekmiflir. Bu yararl ayg t, bilgisayar kullananlar n elinden düflmez. Peki hiç merak ettiniz mi, bu ayg t, yani fare nas l çal fl r? Fare, bilgisayar n ekran nda hareket edebilen bir imleci denetim alt nda tutmam z sa lar. Farenin üzerinde birkaç ifllev tuflu, alt nda bir top bulunur. çindeyse fareye yapt r lan hareketi yorumlay p bilgisayar n anlad dile çeviren elektronik bir devre vard r. Modern farelerin içinde bir de k rm z fl kl kamera bulunur. Elimizle fareyi yerinden oynatt m zda, alttaki top iki silindiri çevirir. Bu silindirler de iki mekanik çark harekete geçirir. Bu çarklar n bir yan nda fl k kayna, öteki yan nda fl k alg lay c s bulunur. Çarklar n üzerindeki özel delikler fl n geçiflini saniyede belli s kl kta keserek fl k alg lay c s na hareketi iletir. Bu fl k kesilmelerinin biçimi ve s kl farenin elektronik devrelerince yorumlan p bilgisayara iletilir. Böylece elimizin yapt hareket ekrandaki imlece aynen yans t lm fl olur. K rm z fl kl kamera tafl yan farelerse hareket ederken, her saniyede durduklar yüzeyin çok say da foto raf n çekerler. Bu foto raflar sayesinde hareketin h z n ve yönünü alg layarak bilgisayara iletirler. Kalem mi, Fare mi? Kalem kullanarak resim yapmaya al flm fl olanlar, bilgisayar n faresini kullan rken baflta zorluk çekebilirler. Resim yaparken fare tutmak ve fareyi diledi iniz yöne hareket ettirmek, genellikle kalem kullanmak kadar kolay de ildir. Ancak, bunun da çaresi var. Örne in, www.wacom.com adresinde bir çizim tahtas tan t l yor. Bu çizim tahtas n ve özel kalemini bilgisayara ba l yorsunuz. Daha sonra özel yaz l mlar n bilgisayara yükleyip kullanmaya bafll yorsunuz. Bu kalemle özel çizim tahtas üzerine çizdi iniz her fley an nda bilgisayara aktar l yor. Ayr ca bu çizim tahtas kalemi ne kadar bast rd n z da anlayabiliyor. nternet te E lenelim flaflk n mutlu kuflkucu k zg n ç lg n Bu çizimlerin yap l fl n sizler de ö renebilirsiniz. Yapman z gereken, do ruca www.cartooncorner.com adresinin yolunu tutmak. nternet, dünya üzerindeki milyarlarca bilgisayar birbirine ba layan bir a. Bu kadar çok bilgisayar n nternet e ba l olmas, nternet üzerinde düflleyemeyece iniz kadar çok bilginin dolaflmas anlam na geliyor. K sacas nternet, neredeyse arad n z her sorunun yan t n bulabilece iniz çok büyük bir kaynak. nternet te resim çizmenin incelikleri üzerine e lenceli bir yolculu a ne dersiniz? Yan t n z evetse, hep birlikte Emmett Scott adl karikatüristin sitesini ziyaret edelim. Bafllayabilmek için, nternet ba lant n z oluflturduktan sonra taray c n za http://www.cartooncorner.com/artsfolder/ howtocartoon/eyes.html adresini yaz n. Bu adreste, sayfa altlar nda bulunan "Click to continue" yaz s na t klayarak bir ileri basama a geçebilirsiniz. Karikatüristimiz size s rayla yüz, göz, göz kapa, kafl, a z ve burnun nas l yap ld n gösterecek. Sitenin dili ngilizce; ama çizimlerin nas l yap laca n ö renmek için yaz lar anlamak zorunda de ilsiniz. Sayfalar izleyip, gördüklerinizi s rayla uygulayarak, biraz da u raflarak siz de benzer karikatürler yapabilirsiniz...................................... Levent Daflk ran Bilim Çocuk 29
Dedelerin Düflleri Gerçek Olsayd Bir sanatç, 1921 de yapt bu resimde, gelecekte (yani günümüzde) bedenimizi görünmez hale getirebilece imizi düflünerek bunu resimlemifl. Ama bedenimizi neden görünmez hale getirmek istedi imizden söz etmemifl. Bundan yüz y l sonra insanlar n yaflam nda ne tür de ifliklikler olacak? Ulafl m, sa l k, kal t m gibi birçok alanda bir k sm n bugün düflünebilece imiz, bir k sm n da hayal bile edemeyece imiz yenilikler olacak. Ancak, gelece e iliflkin bütün düfllerin gerçekleflece ini elbette söyleyemeyiz. T pk, bundan yüz y l önce yaflayan insanlar n kimi düflleri gibi. Geçmifle biraz göz atarsak yüz y l önceki yaflam koflullar n n ve insanlar n bilgi düzeyinin bugünkünden ne denli farkl oldu unu biraz olsun anlayabiliriz. Ulafl m at arabalar yla yap l yordu, bilgisayarlar yoktu, televizyon henüz icat edilmemiflti, Ay a gidilmemiflti Bu örnekler daha da ço alt labilir. O dönemde yaflam fl bir çocu a bir gün bunlar n gerçekleflece i söylenmifl olsayd, herhalde çok flafl r rd. 1920 ler ve 1950 ler aras nda mühendislerin ve tasar mc lar n yapt klar planlardan, bilimkurgu dergilerinde yay mlanan resimlerden o dönemde insanlar n neler düflledi ini az çok anlayabiliyoruz. Yüz y l önce yaflam fl insanlar n 2000 li y llara iliflkin düfllerinin ço u bugün gerçekleflmedi. Sizce bunun nedeni ne olabilir? Belki de insanlar yaln zca bildiklerinden yola ç karak düfl kurabiliyor. 30 Bilim Çocuk
Doktorlar, biz uyurken akl m zdan geçenleri okuyabileceklerdi. Ancak, insanlar ak llar ndan geçenleri doktorlara okutmak yerine, anlatmay ye lediler. Belki de bunu, birbirlerini daha kolay anlayabilmek için tasarlam fllard. 1920 de yay mlanm fl bir dergi yerçekiminin ortadan kald r lmas na iliflkin bir düflü kapak konusu yapm fl. nsanlar yerçekiminin ortadan kalkmas n neden ister bilinmez!.. Yafllanmay önlemek için yerçekimini tersine çevirmeyi bile düflünmüfllerdi (bu makine, yerçekimini de il de mideyi tersine çeviriyormufl gibi görünüyor olsa bile). Gelece in Kentleri Eskiden çok say da insan gelecekteki kentlerin otoyollarla birbirine ba l gökdelenlerden oluflaca n düflünüyordu. Bu gökdelenlerin aras nda küçük yolcu uçaklar dolaflabilecekti. Amazing Stories Dergisi, 1939 Belki de kahvalt m z robot hizmetçiler getirecekti yata m za. Bilim Çocuk 31
Belki de uçan arabalarla dolaflacakt k. Trafik s k flt nda ya da arabalar n gitmesi için uygun olmayan yerlerde arabalar uçabilecekti. (Popular Science Dergisi nin kapa ) Uzayda büyük saydam küreler içinde ada kentler olaca düflleniyordu. If ad ndaki bir bilimkurgu dergisi 1954 y l nda bu konuyu kapak yapm fl. nsanlar uzayda yaflamay bugün de düfllüyorlar. Ama bugün bu düflün gerçekleflmesine biraz daha az kalm fl gibi görünüyor. Çünkü, en az ndan bir uzay istasyonu kurmaya bafllam fl durumdalar. Ülkede roket trenlerle dolaflacakt k. Ulafl m sa lamak üzere karayollar a ndan baflka, özel raylardan oluflan bir a da olacakt. Manyetik özellikteki bu raylar üzerinde roket trenler ilerleyecekti. Roket trenlerle yolculuk yapmak insanlara önemli ölçüde zaman kazand racakt. 32 Bilim Çocuk
2 0 0 0 l i Y l l a r d a Y a fl a m 1899 y l nda bir sanatç n n yapt bu resimler, bu sanatç n n 2000 li y llarda günlük yaflam n nas l olaca na iliflkin düfllerini gösteriyor. Sizce bu resimler daha çok 2000 li y llardaki yaflam m, yoksa 1899 y l n n dünyas n m yans t yor? Ö renme makinesi Otomatik mutfak Elektrikli cila makinesi Kuluçka makinesi Haber makinesi Otomatik terzi Otomatik bina yap m makinesi......................................... Zuhal Özer Bilim Çocuk 33
Yedi K zkardefller Sonbahar ve k fl aylar nda, gökyüzüne bir y ld z kümesi yükselir. Bir ço umuzun tan d bu küme, Yedi K zkardefller ya da Ülker olarak bilinir. Kümeyi oluflturan y ld zlar, adlar n Yunan söylencesindeki yedi k zkardefl ve onlar n anne y e d i k z k a r d e fl l e r ve babas ndan alm flt r. Ç plak gözle bile, bu y ld zlar kolayl kla seçebiliriz. Pleione Atlas Alcyone Maia Asterope Taygeta Celaeno Merope Elektra Bu akflam, küçük bir gökyüzü gözlemi yapmaya ne dersiniz? Bunun için, ne bir teleskop ne de bir dürbün gerekli. Yeter ki hava kapal olmas n. fiimdi, bafl n z kald r p, güneydo u-güney ufku üzerine, iyice yukar ya bak n. Orada, birçok y ld zdan oluflan belirgin bir y ld z kümesi göreceksiniz. Bu kümeyi, birço unuz daha önce fark etmiflsinizdir. Bu küme, Ülker ya da Yedi K zkardefller y ld z kümesidir. m e r o p e Yedi K zkardefller, gökyüzündeki en parlak y ld z kümesidir. Ç plak gözle bu kümenin yaklafl k bir düzine kadar y ld z n kolayl kla seçebiliriz. Küme, sonbahar ve k fl aylar nda gökyüzündedir. fiekli, biraz Büyük Ay Tak my ld z na da benzetilebilir. Ancak, onun çok daha küçü üne. Yedi K zkardefller, gerçek bir y ld z kümesidir. Burada, y ld z kümesi yle tak my ld z kavramlar n kar flt rmamak gerek. Çünkü, tak my ld zlar gerçek küme de il. Tak my ld zlar, sadece birbirine yak n parlakl kta görünen y ld zlardan oluflan flekillerdir. Bu y ld zlar, birbirine gerçekte çok uzak olabilirler. Sadece bak fl aç m zdan dolay birbirlerine yak n 36 Bilim Çocuk