JOHN W. BUDD John W. Budd, Endüstri İlişkileri Başkanı ve İnsan Kaynakları ve Emek Araştırmaları Merkezi direktörü de olduğu Minnoseta Üniversitesi (ABD) Carlson İşletme Okulu nda profesördür. Lisans derecesini Colgate Üniversitesi nden, doktora derecesini ise iktisat alanında Princeton Üniversitesi nden almıştır. Profesör Budd, Employment with a Human Face: Balancing Efficiency, Equity, and Voice (Cornell University Press), Labor Relations: Striking a Balance (McGraw-Hill/Irwin), Invisible Hands, Invisible Objectives: Bringing Workplace Law and Public Policy into Focus (Stephen Befort ile birlikte; Stanford University Press) başlıklı kitapların ve akademik dergilerde yayımlanmış çok sayıda makalenin yazarıdır.
Ayrıntı: 1010 İnceleme Dizisi: 277 Çalışma Düşüncesi John W. Budd Kitabın Özgün Adı The Thought of Work İngilizce den Çeviren Fuat Man Yayıma Hazırlayan Y. Emre Ceren Son Okuma Kemal Kırar Bu kitabın Türkçe yayım hakları Ayrıntı Yayınları na aittir. Türkçe yayım hakları AnatoliaLit Agency aracılığıyla alınmıştır. The Thought of Work, by John W. Budd, and ILR Press book originally published by Cornell University Press Copyright (c) 2011 by John W. Budd This edition is a translation authorized by the original publisher via AnatoliaLit Ajans 2011, John W. Budd Kapak Fotoğrafı Oliver Burston / Ikon Images / Getty Images Turkey Kapak Tasarımı Arslan Kahraman Dizgi Kâni Kumanovalı Baskı ve Cilt Kayhan Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti. Merkez Efendi Mah. Fazılpaşa Cad. No: 8/2 Topkapı/İstanbul Tel.: (0212) 612 31 85 576 00 66 Sertifika No.: 12156 Birinci Basım: İstanbul, Ağustos 2016 Baskı Adedi 2000 ISBN 978-605-314-119-8 Sertifika No.: 10704 AYRINTI YAYINLARI Basım Dağıtım San. ve Tic. A.Ş. Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No.: 3 Cağaloğlu İstanbul Tel.: (0212) 512 15 00 Faks: (0212) 512 15 11 www.ayrintiyayinlari.com.tr & info@ayrintiyayinlari.com.tr twitter.com/ayrintiyayinevi facebook.com/ayrintiyayinevi instagram.com/ayrintiyayinlari
John W. Budd Çalışma Düşüncesi
İNCELEME DİZİSİ SON ÇIKAN KİTAPLAR ÜTOPYA Nilnur Tandaçgüneş AKIL HASTALIĞI VE PSİKOLOJİ Michel Foucault İŞLETME HASTALIĞINA TUTULMUŞ TOPLUM Vincent de Gaulejac ETİN CİNSEL POLİTİKASI Carol J. Adams TOPLUMLA YÜZLEŞME Zülküf Kara ikomünizm Colin Cremin KÜRESEL ÇARKIN DIŞINDA KALANLAR Kathrin Hartmann AZINLIĞIN ZENGİNLİĞİ HEPİMİZİN ÇIKARINA MIDIR? Zygmunt Bauman PSİKOLOJİDE SÖZ VE ANLAM ANALİZİ Sibel A. Arkonaç ÇALIŞMA SORUNU Kathi Weeks BENLİK YANILSAMASI Bruce Hood VAHŞİ HUKUK Cormac Cullinan TÜRKİYE KENTLEŞMESİNİN TOPLUMSAL ARKEOLOJİSİ Erbatur Çavuşoğlu MARKSİZMDEN SONRA MARX Tom Rockmore OYUN, OYUNBAZLIK, YARATICILIK VE İNOVASYON Patrick Bateson & Paul Martin İLAHİ GAZAP: DEHA NEDİR? DÂHİ KİMDİR? Darrin M. McMahon HARCIYORUM ÖYLEYSE VARIM Ekonominin Gerçek Maliyeti Philip Roscoe KREDİOKRASİ ve Borç Reddi Davası Andrew Ross ZİHİN VE DOĞA ARASINDA Bir Psikoloji Tarihi Roger Smith ÖZGÜRLÜK Zygmunt Bauman ZAMANI YAŞAMAK Jean Chesneaux CAN ÇEKİŞEN İMPARATORLUK Francis Shor SÜREKLİ DEVRİM TEORİSİ Eşitsiz ve Bileşik Gelişim Siyaseti Michael Löwy ŞİDDETSİZ DİRENİŞ Felsefi Bir Giriş Todd May AYDINLAR SOSYALİZMİ Jan Waclaw Makhayski İLETİŞİM BİLİMLERİNİN UNUTULMUŞ KÖKENLERİ Der. Jacques Perriault MODA-LOJİ Yuniya Kawamura MARKSİZM İN ANLAMI Paul D Amato CİNSELLİĞİN ÖNEMİ Arzuya Yeniden Kavuşmak Dr. Ghislaine Paris
Ah, neden Hayat bütünüyle emekten ibaret olmasın ki? Alfred, Lord Tennyson (1809-92)
İçindekiler Önsöz... 9 Giriş... 14 1 Bir Lanet Olarak Çalışma... 49 2 Özgürlük Olarak Çalışma... 65 3 Bir Meta Olarak Çalışma... 95 4 Mesleki Vatandaşlık Olarak Çalışma... 124 5 Istırap Olarak Çalışma... 160 6 Kişisel Tatmin Olarak Çalışma... 183 7 Sosyal Bir İlişki Olarak Çalışma... 218 8 Başkalarına Bakım Olarak Çalışma... 255 9 Kimlik Olarak Çalışma... 289 10 Hizmet Olarak Çalışma... 326 Sonuç: Çalışma Önemlidir... 356 Dizin... 372
YAZARIN NOTU Dipnotların numaralarını kullanışlı halde getirmek için, referanslar cümlelerle değil paragraflarla alıntılanmıştır. Gerekli olduğu durumlarda notlar, metindeki ilgili cümle(lerin) ya da fikir(lerin) bir ya da daha fazla kaynağıyla bağlantılı ek kısa açıklamalar da içermektedir. Lütfen, ek açıklamaların bir kaynağın içeriğini yansıtmak durumunda olmadığını unutmayınız; tersine, bu açıklamalar metin ile kaynak arasında bir bağlantı kurmak için metindeki bir konuya ya da ifadeye işaret etmektedir. Her dipnottaki alıntıların düzeni, her paragrafta atıfta bulunulan fikirlerin sırasını takip etmektedir. 8
Önsöz Ç alışma, günlük hayatımızın son derece önemli bir boyutu olmasına rağmen, sorunsallaştırmak veya üzerinde oldukça derin bir biçimde düşünmek yerine doğal bir şey olarak karşılanır. Çalışma sadece yapmak zorunda olduğumuz bir şeydir. Aynı zamanda sosyal bilimler, davranış bilimleri, felsefe ve teoloji gibi çok çeşitli disiplinlerden bilim insanları, çalışma üzerine araştırma yapmaktadırlar. Ancak onların çalışma dünyası hakkındaki kışkırtıcı fikir ve bilgileri, genellikle içinde bulundukları disiplinlerle bölümlendirilmiş ve bu disiplinlere özgü kavramlar, jargon, metodolojiler, konferanslar ve dergiler ile birbirlerinden ayrılmıştır. Bu kitabı yazma düşüncesi, kamusal söylemde çalışmanın öne- 9
Çalışma Düşüncesi minin gözden kaçırıldığına ve bilim insanlarının çalışma ile ilgili kendi disiplinlerinin dışında kalan araştırmaların zenginliğini kavrayamamalarına yönelik kişisel anlamda iki kez hayal kırıklığıyla birlikte, çalışmanın karmaşıklığını ve birçok açıdan onun derin önemini ortaya çıkartan geniş boyutlu bir araştırmanın heyecanından doğmuştur. Sosyal ve davranış bilimlerinden bilim insanları, çalışmanın ücretler ve çalışma koşulları, teknolojik değişim ve vasıfsızlaşma, geçici işler, mesleklerin ve kariyerlerin doğası, iş memnuniyeti ve öteki tutumlar, iş aile çatışması, liderlik ya da çalışanların motivasyonu ve işçi sendikaları ile işle ilgili öteki kurumlar gibi ampirik gerçekliği ile ilgili konularda bakış açılarında genellikle farklılıklar göstermektedirler. Bu tip farklılıklar, en nihayetinde çalışmanın ne olduğu ile ilgili alternatif düşünme biçimlerine dayanmaktadırlar. Dolayısıyla bu kitap, temelde çalışmanın nasıl kavramsallaştırıldığına gündelik hayatta ve genel olarak da toplumda çalışmanın rolü üzerine nasıl düşündüğümüz odaklanarak, insan deneyiminin bu temel kısmına yönelik çok disiplinli bir kavrayışı desteklemek üzere çalışma ile ilgili bu farklı bakış açılarını bir araya getirmeye çalışmaktadır. Fakat netice, sadece çalışmaya yönelik gelişmiş bir kavrayış çerçevesinden fazlası olmuştur. Bu kitap, çalışmanın derin önemi ile ilgili bir ifade, toplumların neye değer verdikleri hususuna açılan bir pencere ve gündelik hayatımızda çalışmanın nasıl tecrübe edildiğine yönelik çalışma meseleleri hakkında nasıl düşündüğümüzün bir gösterimi olmuştur. Bu kitabın yazılabileceği çeşitli biçimler bulunuyor. Herbert Applebaum un The Concept of Work: Ancient, Medieval, and Modern (1992) adlı kitabı, çalışmanın kavramsallaştırılması ile ilgili kapsamlı bir kronoloji sunmaktadır. David Spencer ın The Political Economy of Work (2009) başlıklı incelemesi sadece tek bir akademik alanda çalışmanın nasıl 10
John W. Budd kavramsallaştırıldığına odaklanırken, Marek Korczynski, Randy Hodson ve Paul Edwards ın derledikleri Social Theory at Work (2006) gibi derlemeler, disiplinel veya paradigmatik bir yaklaşımdan daha fazlasını benimsemektedirler. Ben, Çalışma Düşüncesi nde çalışma ile ilgili merkezi ve temel kavramlaştırmaları ortaya çıkartmak üzere tarih boyunca kullanılan ve ayrıca farklı disiplinlerde bulunan çalışma kavramlarını birleştirerek, bu yaklaşımların üzerine eklemelerde bulup onları geliştirmeye ve tamamlamaya çalışıyorum. Kitap, bu iki önemli hususun anlaşılmasını kolaylaştırmasına rağmen, buradaki amaç, çalışma kavramları ile ilgili tarihsel bir anlatı ortaya koymak veya belirli disiplinlerin çalışmayı nasıl ele aldığını incelemek değildir. Bundan öte temel amaç, çalışmanın temel kavramsallaştırılmalarının ve bunların çıkarımlarının anlaşılmasıdır ve bundan dolayı da bu kitap, dönemler veya disiplinlerden ziyade kavramlar etrafında yapılandırılmıştır. Kitabın, çalışmanın on kavramlaştırılmaya dönüşmesiyle birlikte buradaki on bölümü matematiksel olarak düzenlemenin üç milyondan fazla yolu bulunmaktadır. Yeni fikirlerle karşılaştığımda, geri bildirimler aldığımda ve mantığımı yeniden gözden geçirdiğimde, zaman zaman sanki neredeyse tüm bu farklı kombinasyonları denemişim hissine kapılıyorum. Bölümlerin sıralanmasının mantığı giriş bölümünde anlatılmıştır; umarım bu sıralama açıklayıcı olmuştur; ancak sadece mümkün olan tek bir yaklaşımın olduğuna yönelik bir iddiam da yoktur. Önem veya evrensellik değerlendirmesine dayalı olarak bölümlerin sıralamasında bazı tercihler sözkonusu olmuş olabilir; ancak bu tür yargılar, şayet kişisel değilse şüphesiz disiplinden disipline değişiklik gösterebilmektedir ve de çok çeşitli yaklaşımlara sebep olmaktadır. Çalışma konusundaki bu incelemenin genişliği, takip eden bölümlerde atıf yapılan 800 den fazla kaynak ile vurgulan- 11
Çalışma Düşüncesi maktadır. Sunulan açıklayıcı notların yönetilebilmesi için referanslar, satır olarak değil paragraflar olarak gösterilmiştir. Ancak yine de gerekli olan yerlerde notlar, metindeki ilgili cümle(ler) ya da fikir(ler) hususunda bir ya da birden fazla kaynak ile bağlantılı ek açıklamalar içermektedir. Lütfen açıklamaların bir kaynağın içeriğini yansıtmak durumunda olmadığını bunun yerine metin ile kaynakları ilişkilendirmek için metindeki bir konuya ya da bir ifadeye işaret ettiğini göz önünde bulundurun. Her nottaki atıfların sırası, her paragrafta atıf yapılan fikirlerin sırasını takip etmektedir. Diğer birçok çalışma biçiminde olduğu gibi bu kitabı yazmak da ortak bir çaba ile olmuştur. Bir ya da birden fazla bölüm ile ilgili çok değerli yorum ve / veya faydalı sohbetleri için Patty Anderson, Anver Ben-Ner, Devasheesh Bhave, Joyce Bono, Bob Bruno, Dan Forbes, Theresa Glomb, Lonnie Golden, Lisa Leslie, Jim Scoville, David Spencer, Andrew Timming, Connie Wanberg, Stefan Zagelmeyer, isimlerini bilmediğim iki hakeme ve European Congress of the International Industrial Relations Association (Kopenag), the Labor and Employment Relations Association ın yıllık toplantısı (Atlanta), London School of Economics, the University of Minnoseta, Warwick University ve BUIRA Londra merkezdeki konferans ve atölyelerdeki katılımcılara gönülden teşekkürlerimi sunuyorum. Ayrıca bazı hususlardaki araştırma kaynaklarını bana gösterdikleri için Linda Clarke, Alex Koch ve Mingwei Liu ya, referanslar ve alıntılar konusundaki detaylı yardımları için Greg Budd ve Gaolee Vang a, desteği için Cornell University Press ten Fran Benson a ve müsveddeleri sorunsuzca üretime dönüştürme sürecinde uzmanlık gerektiren işleri ile bir köprü oluşturdukları için Cornell University Press ten Ange Romeo-Hall a ve diğer çalışanlara da müteşekkirim. Çalışma Düşüncesi kitabının oluşması uzun yıllar aldı. Minnoseta Üniversitesi nin sunduğu 12
John W. Budd ücretli izin olmasaydı bu kitabın tamamlanması mümkün olmayacaktı. Ayrıca bu proje üzerinde yoğun bir biçimde çalışabildiğim içinde son derece memnunum. Çalışma Düşüncesi kitabını, yakın bir gelecekte kendi yaşamlarında çalışma fikrini kabullenecek olan üç çocuğuma adıyorum. Minneapolis, Minnesota Ağustos 2010 13
Giriş Emeğim beni ayakta tutacaktır. -John Milton (1608-74) Bu kitap çalışma hususunun nasıl ele alındığıyla ilgilidir. Derinlemesine ve temel bir biçimde... Gerçekten de çalışma nedir? Ve neden önemlidir? Çalışma (work) kelimesi, eski Hint-Avrupa dilinde yapmak anlamına gelen werg kelimesine dayanmaktadır ve ayrıca etimolojik olarak da enerji ( işbaşında olmak ), uyuşukluk ( işin olmaması ), alerji ( çalışmaya karşı olmak ), sinerji ( birlikte çalışmak ), ayin ( kamusal iş ) ve organ ( bir şey aracılığı ile çalışma da olduğu gibi bir araç ) kelimeleri 14
15 John W. Budd ile ilgilidir. Dahası Oxford İngilizce Sözlüğü, çalışmanın isim olarak yirmi bir ve fiil olarak da kırk tane tanımını sıralamaktadır. Çalışmanın bu dilsel özellikleri, insan çalışmasının gerçekliklerini onun insan deneyiminin birçok bileşenine gömülü oluşunu ve birçok biçimde gerçekleşmesini yansıtmaktadır. Öyleyse çalışmanın ne olduğunu düşünürken oldukça kapsamlı bir yaklaşıma gereksinim bulunmaktadır. Bir kimse çalışmayı bir refleks olarak ücretli istihdam ve resmi işlerle eş tutabilir; ancak çalışmanın başka biçimleri de bulunmaktadır. Bazı aileler ev işlerini, ebeveynlik ve yaşlı bakım ile ilgili sorumluluklarını halletmek üzere temizlik hizmetlerine, çocuk bakım merkezlerine ve huzurevlerine ödemeler yapmaktadırlar; bireyler tüm bu görevleri herhangi bir ödeme yapmadan kendi aileleri içinde yaptıkları zamanlarda da bunlar çalışmadır. Ücretli tarım işi nasıl ki çalışmaysa, hasadın nakit bir ürün olarak satılmasından çok hane halkı tarafından tüketildiği geçimlik tarımsal faaliyet de çalışmadır. Gerçekten de insanlık tarihinde yapılan görevlerin ücretli iş ile bir tutulması oldukça yeni bir olgudur. 1 Bu yüzden de tarih boyunca ve farklı toplumlarda karşılaşılan farklı çalışma biçimlerini yansıtacak ve bunlara itibar edecek geniş kapsamlı bir çalışma tanımlamasına ihtiyaç bulunmaktadır. Ancak çalışma aynı zamanda çok da geniş bir biçimde tanımlanmamalıdır. Çalışma her zaman bir şeyler yapmayı içerir; ancak birçok boş zaman [leisure] aktivitesi de bir şeyler yapmayı içerir. Bu nedenle çalışmanın anlamlı bir tanımının, sadece ücretli istihdam üzerindeki son derece dar odaklanma ile tüm insan aktivitelerini içeren aşırı geniş yaklaşım arasındaki bir yerde bulunması gerekiyor. Böylece bu kitapta çalışma, ekonomik veya sembolik değeri olan ve 1. Bireyler aynı görevleri üstlendiklerinde çalışma: Robert W. Drago, Striking a Balance: Work, Family, Life (Boston: Dollars and Sense, 2007). Paketleme Görevleri: William Bridges, JobShift: How to Prosper in a Workplace without Jobs (Reading, MA: Addison-Wesley, 1994).
Çalışma Düşüncesi sadece zevk için üstlenilmeyen fiziksel ve zihinsel çaba içeren amaçlı insan aktivitesi olarak tanımlanmıştır. Daha da netleştirecek olursak, istihdam çalışma tanımının içinde yer alır ancak çalışma ve istihdam eş anlamlı kelimeler değildir; çünkü çalışma kavramı daha geniştir. Ayrıca çalışma yaygın bir biçimde ekonomik bir değer üretmek olarak görülür; ancak bir kimlik duygusu oluşturmaya hizmet ettiği durumlarda olduğu gibi çalışmanın sembolik değeri de olabilir. Son olarak bazı yazarlar iş [work] ve emek [labor] arasında bir ayırım yaparlar. 2 Semantik farklılıklar üzerinde kaçınılmaz bir kafa karışıklığından kaçınmak için bu kitap boyunca emek [labor], çalışma ile aynı anlamda kullanılmıştır ve bu iki kavram arasındaki potansiyel farklar, çalışmanın farklı kavramsallaştırmaları biçiminde sunulmuştur. Kabul edilmelidir ki farklı coğrafyalarda tarih boyunca neyin çalışma olarak görüldüğünü veya kimin işçi olarak kabul edildiğini kültürel normlar tanımlamıştır. Çin de ücretli işler çalışma olarak görülmekte; ancak ziraatın, hane tabanlı işlerin ve başka aktivitelerin çalışma olup olmadığı ile ilgili farklı görüşler bulunmaktadır. Türk kadınları sıklıkla örme veya parça başı ücrete dayalı başka el işleri yaparlar; ancak bu aktiviteleri çalışma olarak görmezler. 3 Birçok modern 2. Sembolik Değer: Anthony P. Cohen, The Whalsay Croft: Traditional Work and Customary Identity in Modern Times, içinde Sandra Wallman, Der. Social Anthropology of Work (London: Academic Press, 1979): s. 249-67. İş ve Emek: Hannah Arendt, The Human Condition (Chicago: University of Chicago Press, 1958); Guy Standing, Work after Globalization: Building Occupational Citizenship (Cheltenham, Gloucestershire, UK: Edward Elgar, 2009). 3. Kültürel normlar: Sabine Gürtler, The Ethical Dimension of Work: A Feminist Perspective, Çev. Andrew F. Smith, Hypatia 20 (Spring 2005): s. 119-34. Çin: Gail E. Henderson et al., Re-Drawing Boundaries of Work: Views on the Meaning of Work (Gongzuo), içinde Barbara Entwisle and Gail E. Henderson, Der. Re-Drawing Boundaries: Work, Households, and Gender in China (Berkeley: University of California Press, 2000): s. 33-50. Turkiye: Jenny B. White, Money Makes Us Relatives: Women s Labor in Urban Turkey (Austin: University of Texas Press, 1994). 16