IŞIK VE SES Işık ve ışık kaynakları : Çevreyi görmemizi sağlayan enerji kaynağına ışık denir. Göze gelen ışık ya bir cisim tarafından oluşturuluyordur ya da bir cisim tarafından yansıtılıyordur. Göze gelen ışık gönderilen cismin kendisi tarafından oluşturuluyorsa o cisme ışık kaynağı denir. Göze gelen ışık bir cismin üzerine çarparak göze ulaşıyorsa o cisme aydınlatılmış cisim denir. Ateş böceği Derin okyanus diplerinde yaşayan ışık saçan bir balık türü Bir bilim adamı tarafından erlen kap içerisinde çoğaltılmış karanlıkta ışık saçan bakteriler Işığın izlediği yol : Işık bir doğru boyunca 300.000 km/saniye lik bir hızla yol alır. 1
Işık ve maddelerin etkileşimleri : Işıkla karşılaşan maddeler yapılarına göre ışığı geçirebilir, ışığı yansıtabilir ya da ışığı kısmen geçirebilir. Işığın tamamen geçebildiği maddelere ışık geçirgeni ya da saydam maddeler denir (Hava, su ve cam saydam maddelerdir). Işığın hiç geçemediği maddelere ışık yalıtkanı maddeler (opak maddeler) denir (toprak, taş, tahta, karbonlu kağıt, siyah kumaş, beyaz kumaş, ayna, alüminyum folyo, cilalı tahta opak cisimlerdir). Işığı kısmen geçiren maddelere ise yarı saydam maddeler denir (yağlı kâğıt, buzlu cam, zeytinyağı, gibi). Tam gölge ve yarıgölge : Tam ve yarı gölge olayları ışığın doğrusal olarak yayılmasını ispatlayan bir örneklerdir. Noktasal olmayan bir ışık kaynağı arkasına saydam olmayan bir cisim konulursa ekran üzerine düşen gölgelere tam ve yarı gölge denir. Noktasal bir ışık kaynağı arkasına saydam olmayan bir cisim konulduğunda ise ekran üzerine düşen gölgeye tam gölge denir. 2
Yansıma : Işığın parlak yüzeylere çarptıktan sonra yön değiştirmesine yansıma denir. Eğer ışığın çarptığı parlak yüzey düzgünse ışığın yaptığı yansıma düzgün yansıma, ışığın çarptığı parlak yüzey düzgün değilse yaptığı yansıma dağınık yansıma olarak adlandırılır. Not : Düzgün yansımada parlak yüzeye paralel olarak gelip çarpan ışınlar yine paralel olarak ayrılır. Dağınık yansımada ise yüzeye paralel olarak gelen ışınlar yüzeyden dağınık olarak ayrılır. - Işık kaynağından aynaya gelen ışığa gelen ışın, giden ışığa yansıyan ışın denir. - Gelen ışının yansıtıcı yüzeye değdiği noktadan yüzeye dik olarak çizilen kesikli doğru parçasına normal denir. - Gelme açısı her zaman yansıma açısına eşittir. 3
Not : Yansıtıcı bir yüzeye normal ile aynı doğrultuda gelen bir ışın aynen geri yansır. Örnek : Düz aynaya gelen I ışınının normali ve yansıyan ışını K,L,M ve S ile gösterilenlerden hangisidir? Örnek : Aynaya çarpan ışınlardan hangisi, aynada yansıdıktan sonra K noktasından geçer? 4
Düzlem aynada bir cismin görüntüsü : Cismin A ve B noktalarından ya da daha fazla noktadan ikişer ışınla A ve B noktalarının A \ ve B \ noktaları oluşturulur. A \ ve B \ noktaları, cismin görüntüsünün nerede olacağı hakkında bilgi verir. A \ ve B \ görüntüsü cisim boyunda, ayna arkasında, aynaya cisim kadar uzaklıkta bulunur. Kesişen iki düzlem ayna arasındaki görüntü sayısı : Kesişen iki düzlem ayna arasındaki cismin aynalarda oluşan görüntü sayısı ( n ) : bağıntısıyla hesaplanır. Örnek : Aralarındaki açı 120 0 olan iki ayna arasındaki bir cismin aynalar üzerinde oluşan görüntü sayısı kaçtır? Örnek : Birbirini dik olarak kesen iki aynanın arasında kalan bir cismin aynalarda oluşturduğu görüntü sayısı kaçtır? 5
Örnek oluşan : Aralarındaki açı 60 0 olan iki ayna arasındaki bir cismin görüntü sayısı kaçtır? aynalar üzerinde Not : Aynalar arasındaki açı küçüldükçe görüntü sayısı artar. Örnek (2000 LGS) : İki düz ayna arasındaki açılaraa göre görüntü sayılarını gösteren tablo yandaki gibidir. Buna göre aşağıdaki hangi konumda tutulan iki düz aynada çay bardaklarının görüntü sayısının en fazla olması beklenir? Paralel iki düzlem ayna arasındaki cismin görüntüsü : Paralel arasındaki bir cismin aynada sonsuz sayıda görüntüsü oluşur. iki düzlem ayna 6
Küresel aynalar : Çukur ve tümsek ayna olmak üzere iki türü vardır.yansıtıcı iç yüzeyi bir metal kaşığın iç yüzeyine benzeyen aynalara çukur ayna metal kaşığın dış yüzeyine benzeyen aynalara tümsek ayna denir. Küresel aynalarda özel ışınlar : 1. Asal eksene paralel gelen ışınlar 7
2. Normal ile aynanın birleştiği noktaya gelen ışınlar 3. Merkeze gelen ya da normalle aynı doğrultuda olan ışınlar 4. Herhangi bir ışın geldiği zaman 8
SES Sesin oluşumu : Titreşen cisimler ses üretir. Kaynaktan çıkan bir ses, tıpkı bir taşın durgun suya atıldığında oluşturduğu dalgalar gibi her yönde ve dalgalar halinde yayılır. 9
Ses ve maddenin karşılaşması Bir ses kaynağından çıkan ses dalgaları sert bir yüzeye çarptığında doğrultu değiştirir. Buna sesin yansıması veya yankı denir. Yankı olayında ses bir engelden yansıdıktan belli bir süre sonra tekrar duyulur. Ses bir engele çarptığı zaman ışık gibi yansıyarak doğrultu değiştirir. Alt kattan bağıran bir kişinin sesi koridorlardan yansıyarak üst katlara kadar ulaşır. Yankı olayının algılanabilmesi için ses kaynağı ile yansıyan engel arasında en az 17 metre mesafe olması gerekir. Bundan daha küçük mesafelerden yansıyan ses duyulamaz. 10
Radar, sonar ve ultrason cihazlarının çalışması, zararlı böcek ve bakterilerin (mikropların) öldürülmesi, böbrek taşlarının öldürülmesi gibi teknoloji alanlarında yankı olayından yararlanılır. Yarasaların çevrelerini algılaması sesin yansımasından (yankı) yararlanılarak gerçekleşir. SESİN ÖZELLİKLERİ : Ses şiddeti : Sesin kuvvetli ya da zayıf olma özelliğidir. Ses dalgalarının taşıdıkları enerjiye bağlı olarak birim alana uyguladıkları kuvvetin bir ölçüsüdür. Ses şiddetinin büyüklüğü desibel ile ifade edilir. Sesin şiddeti ses kaynağından uzaklaştıkça azalır. Yüksek şiddetli ses bir tusunami dalgasına, şiddeti az olan bir ses ise sakin bir deniz dalgasına benzetilebilir. 11
Sesin Frekansı : Ses kaynağının bir saniyedeki titreşim sayısıdır. Frekans büyükse ince ses, frekans küçükse kalın ses oluşur. - Ses frekansı titreşen telin boyuna, gerginliğine, kesitine ve telin yapıldığı maddenin cinsine bağlıdır 12
Ses tınısı : Frekansları ve şiddetleri birbirinin aynı olmasına rağmen seslerin birbirinden ayırt edilmesini sağlayan özelliktir. Örneğin bir keman ile fülütün seslerinin birbirinden farklı olmasını sağlayan şey, ses tınısıdır. Rezonans : Ses kaynağından yayılan ses dalgaları çevredeki bazı ses kaynaklarını da etkileyerek titreştirir. Frekansları aynı olan ses kaynaklarından birinin titreşip, etki ile diğerini de titreştirmesine rezonans denir. Sesin soğurulması : Yumuşak yüzeyli malzemeler taneciklerin titreşmesini engellediği için sesi soğurabilir (absorblar ya da yalıtır). Sert malzemeler sesi yalıtır, yumuşak malzemeler ise abzorblar. Katı sıvı ve gaz halindeki maddelerin ses iletim hızları : Katı haldeki maddelerin tanecikleri arasındaki mesafe, sıvı haldeki maddelerin taneciklerine göre, sıvı haldeki maddelerin tanecikleri arasındaki mesafe de gaz halindeki maddelerin tanecikleri arasındaki mesafeden az olduğu için sesin yayılma hızları arasındaki ilişki ; V katı > V sıvı > V gaz şeklindedir. 13