KADIN GENİTAL ORGANLARININ ANATOMİSİ

ÜNİTE 3 KADIN GENİTAL ORGANLARININ ANATOMİSİ ÖĞRETİM GÖREVLİSİ NURAN MUMCU BOĞA Kadın üreme organları, dış ve iç genital organlar olmak üzere iki bölümde incelenir. İç genital organlar ovaryumlar, tuba uterinalar, uterus ve vajinadır. Dış genital organlar ise mons pubis, klitoris, labium minörler, labium majorlar, vestibül ve vestibüler bezlerdir. Kadın genital organları, başlıca östrojen ve progesteronun etkisi altında gelişir. Bu etki intrauterin dönemden başlar ve fertil çağ boyunca devam eder. Kadın hayatının ileri dönemlerinde estrojen ve progesteron hormon seviyelerindeki düşme ile birlikte genital sistemde atrofi oluşur. 3.1. DIŞ GENİTAL ORGANLAR Mons Pubis Klitoris Labium Minörler Labium Majorlar, Vestibül ve Vestibüler bezlerden oluşur. 1

Şekil 1 : Dış genital organlar Dış üreme organları Vulva olarak da adlandırılır. Labium majorlar (büyük dudaklar) vulvanın dış sınırını oluştururlar, önde ve arkada birleşerek sonlanırlar. Labium minörlere göre daha etli ve kalındırlar. Öndeki birleşme yerinin üst kısmında cilt altı yağ dokusunun fazla olması nedeniyle burada hafif bir kabarıklık oluşur. Bu kabarık yapıya mons pubis denir. Büyük dudaklar üzerinde yağ salgılayan salgı bezleri bulunmaktadır. Ergenlikten sonra üzeri kıllarla (pubik kıllar) kaplanır. Her iki labium major arasında oluşan derin yarık vestibulum vajina adını alır. Vestibulum vajina her iki yandan tekrar iki küçük dudak şeklindeki yapı ile çevrilmiştir. Bu küçük yapılara labium minörler adı verilir. Genişliği kadınlar arasında değişebilir. Vajina girişini kapatacak şekilde önden arkaya uzanır. Labium minörlerin üzerinde kıllar bulunmamaktadır. Labium minörlerin önde birbirleri ile birleşme yerlerinde çıkıntılı bir yapı oluşmuştur. Büyüklüğü kişiye ve ırka göre değişiklik gösteren bu yapı klitoris adını alır. Erektil yapıdaki bu organ, erkeklerdeki penisle eşdeğerdir. Genital sinir uçları bakımından zengin olması nedeniyle çok hassas bir organdır. Klitoris in hemen altında üretra bulunur. Bu nedenle vestibulum hem üriner sistemin hem de genital sistemin sonlandığı kısımdır. İki küçük fasulye görünüşünde olan Bartholin bezleri de kadın dış genital organları içinde yer alır. Vajen girişinde iki taraflı bulunan bu bezlerin salgısı ile vajinanın ıslaklığı ve kayganlığı sağlanır. Vestibulum vajina ile vajina arasında ince yapılı elastik bir zar bulunur. Buna Hymen adı verilir. Hymen üzerinde menstruasyon kanamasının geçişine izin verecek şekilde farklı büyüklükte açıklıklar bulunur. Hymen genellikle ilk cinsel ilişki ile birlikte deflore olur ve yırtılma sonucu bir miktar kanama gerçekleşir. 2

3.2. İÇ GENİTAL ORGANLAR Vajina Serviks Uterus Fallop Tüpleri ( tuba uterinalar) ve Overlerden oluşur. Şekil 2 : İç genital organlar Şekil 3 : İç genital organlar 3

Vajina: Vajina, önde mesane arkada ise rektum arasında uzanan tüp biçiminde bir yapıdır. Vajina hymenal açıklıktan servikse kadar uzanır. Menstrüel kanın akışını sağlayan, cinsel ilişkinin gerçekleştiği yaklaşık 10 cm uzunluğunda kanal şeklinde bir yapıdır. Vajen mukozası cinsel ilişki ve doğum sırasında genişliği ve uzunluğu daha da artacak şekilde elastik liflerle ve kıvrımlı yapılarla çevrelenmiştir. Bu kıvrımlı yapılara rugae adı verilir. Vajenin PH sı asidiktir. Vajina nın üst kısmına, servix bir eldiven parmağı şeklinde uzanır. Bu alan portio vajinalis adını alır. Portio vajinalis ile vajen duvarları arasında oluşan, çıkmaz şeklindeki aralığa forniks vajina adı verilir. Vajinanın ön üst kısmında mesane, arkasında ise rektum yer alır. Serviks: Uterusun en alt bölümü olan serviks 2-3 cm uzunluğunda uterusu vajenle birleştiren kanal şeklinde bir yapıdır. Servikal mukoza, uterusun diğer bölümlerinden farklı olarak menstrüel değişikliklere katılmaz. Servikste bulunan naboth glandlarının salgısı alkelendir ve sperm geçişine izin verir. Mukus salgılayan çok sayıda servikal bez içerir. Gebelikte servikal bezler çoğalıp genişleyerek daha bol miktarda ve daha viskoz salgı üretirler. Mukus yapısındaki servikal tıkaç, gebelik sırasında mikroorganizmaların uterusa girişine engel olur. Menstrüel siklusun orta döneminde ise servikal bezler daha akışkan bir salgı yaparlar. Uterus: Uterus vajinanın üzerine yerleşmiş armut biçiminde bir organdır. Pelviste mesanenin arkasında, rektumun ise önündedir. Normal olarak boyun kısmında, öne doğru hafifçe bükülmüş bir durumda bulunur ve bu pozisyonuna anteflexion denir. Uterusun büyüklüğü kişinin yaşı ve geçirmiş olduğu gebelik sayısına göre değişkenlik gösterir. Uterusun ağırlığı ortalama 50-80 gram arasındadır. Uterus anatomik olarak 4 kısımda incelenir. 1. Tuba uterinaların açıldığı ve uterusun en üst kısmı olan fundus 2. Fundusun altında istmusun üstünde kalan ve gövdeyi oluşturan korpus 3. Uterusun a şağı doğru daraldığı kısım olan isthmus 4. Vajen ile isthmus arasında bir kanal olarak uzanan serviksden oluşur. İsthmus ve serviks birlikte uterusun alt segmenti, korpus ve fundus birlikte uterusun üst segmenti adını alır. Uterus duvarı üç tabakadan oluşur. endometrium en içte olan tabakadır, menstrual siklus boyunca değişimler gösterir ve eğer gebelik oluşmazsa dökülerek menstrual kanamayla birlikte atılır. Ortadaki kas tabakasına myometrium adı verilir. Uterusun en kalın tabakasıdır ve istemsiz çalışan düz kaslardan oluşur. Myometrium menstrüasyon kanaması esnasında uterin kavitede biriken kanı, doğum esnasında ise bebek ve plasentayı uterus dışına atmak için kasılarak görev yapar. Uterusu dışarıdan çevreleyen fundusun üzerindeki tabaka peritondur. Corpus ve altında ise yanlarda parametrium bulunmaktadır. Bu tabaka uterusu diğer organlardan ayırır ve yerinde tutunabilmesi için destek bağları oluşturur. Fallop Tüpleri ( Tuba Uterinalar): Fallop tüpleri uterusun her iki yan tarafında uzanan yaklaşık 10-15 cm kadar uzunluğunda ve yarım santim genişliğinde, uterusta olduğu gibi üç tabakalı yapılardır. Fallop tüpleri, ovulasyonla atılan sekonder oositi içine alarak döllenme 4

için uygun ortam oluşturur ve zigotun uterusa iletilmesini sağlar. Bir ucu uterus kavitesine, serbest olan diğer ucu overler yakınında periton boşluğuna açılır. Fallop tüplerinin anatomik olarak 4 bölümü vardır: 1- İnfundibulum: Huni biçimindeki peritona açılan geniş bölümdür. Serbest kenarında püskül tarzında fimbrialar bulunur. Ovarium dan atılan oositi fimbrialar alırlar. 2-Ampulla: İnce duvarlıdır, isthmusa göre çapı geniştir, en uzun bölümüdür. Döllenmenin oluştuğu kısımdır. 3- İsthmus: Oldukça kısadır; çapı dar, fakat duvarı kalındır. 4- İntramural bölüm: Uterus duvarı içindeki bölümüdür. Overler: Endokrin fonksiyonu yanı sıra oosit maturasyonu ve ovulasyon görevleri bulunmaktadır. Büyüklükleri yaklaşık 3 x 2 x 1.5 cm boyutlarında olan bir çift organdır. Endokrin fonksiyonu steroid yapıdaki hormonların salgılanmasıdır. Overler pelvis boşluğunda ligamentum latumun arkasında simetrik olarak yerleşmişlerdir. Damar ve sinirlerin girip çıktığı hilustan periton katlantısı ile ligamentum latuma ve diğer ucundan ovari proprium ile uterusa bağlanır. Ovaryumdan salgılanan hormonlar: Steroid hormonlar Östrojen (follikül hormonu): Gelişen folliküllerin granülozum ve teka interna hücrelerinden salgılanır. Üreme sistemi ve meme bezinin büyümesini ve gelişmesini sağlar. Endometriumda proliferasyon sağlar. Progesteron: Yeni follikül gelişimini ve ovulasyonu önler. Korpus luteumdan salgılanır ve endometriyumu sekresyona uğratarak uterusun implantasyona hazırlanmasını sağlar. Protein yapıdaki diğer hormonlar Relaksin: Gebeliğin ileri dönemlerinde korpus luteumdan salgılanır. Gebelik süresince myometrium kasılmasını önler. Doğumda servikal değişikliklere yardım eder. 3.3. KADIN ÜREME SİSTEMİNİ DESTELEYEN DİĞER YAPILAR VE MEME BEZİ KEMİK PELVİS Pelvis sözcüğü çanak veya leğen anlamına gelir. Pelvis abdominal ve pelvik organları destekler. Pelvis dört kemikten oluşmuştur. Bunlar, ön ve yan duvarları oluşturan iki koksa, columna vertebralisin devamı olan ve arka duvarı oluşturan sakrum ve koksiks dir. Her bir koksa ise ilium, iskium ve pubis adı verilen üç ayrı kemikten meydana gelmiştir 5

Şekil 4 : Pelvisin kemik yapısı İki koksa önde simfisiz pubis, arkada ise sakroiliak eklem aracılığı ile sakrum ile birleşir. Sakrum ile koksiks arasında ise sakrokoksigeal eklem yer alır. Hormonal değişiklikler sonucu gebelikte bu eklemlerde gevşeme görülür. Şekil 5 : Pelvisin kemik yapısı 6

Pelvis Linea terminalis adı verilen hayali çizgi aracılığıyla pelvis major (büyük pelvis, yalancı pelvis) ve pelvis minor ( küçük pelvis, gerçek pelvis) olmak üzere iki bölüme ayrılır. Linea terminalis arkada promontorium, yanlarda ilium ve iskiumun birleştiği çizgi, önde ise pubis kemiği ile sınırlıdır. Klinik açıdan büyük pelvis çok önemli değildir. Abdominal organları destekler ve gebeliğin 3. ayından sonra uterusu desteklemeye yardımcı olur. Doğum eyleminin erken dönemlerinde fetüsün gerçek pelvise doğru ilerlemesine yardımcı olur. Obstetrik açıdan önemli olan gerçek pelvis ise doğum sırasında fetüsün içinden geçtiği kemik kanal olduğu için, bu bölgenin şekil ve boyutuna ilişkin bilgiler doğum için çok önemlidir. Pelvis üç önemli düzleme ayrılmıştır. a) Pelvis girimi Arkada promontoryum, yanlarda linea terminalis, önde pubislerin üst kenarı ile çevrilidir. b) Orta pelvis (pelvis boşluğu, pelvik kavite): Pelvis girimi ve çıkımı arasında kalan, sığ bir ön duvarı ve derin bir arka duvarı olan, kısa ve öne kıvrımlı bir kanaldır. c) Pelvis çıkımı Kemik pelvis boşluğunun öne ve aşağıya bakan açıklığıdır. Eşkenar dörtgen şeklindedir. PELVİSİN DESTEK YAPILARI Pelvik organlar kemik pelvis içinde pek çok kas, fasya ve ligamentlerin desteği ile normal anatomik konumlarını korurlar. PERİNE Gövdenin en alt kısmında bulunur. Önde simfizis pubis, yanlarda iskial tuberositler, arkada koksiks ile sınırlanan elastik liflerden zengin musküler bir yapıdır. Perinenin ortasından önde vajina, arkadan ise rektum geçer. Perine her bireyde farklı tonus, kalınlık ve yapıda olabilir. Her iki tuberositas iskium arasından transvers olarak geçen bir hat, perineyi ortadan ikiye böler, önde ürogenital üçgen, arkada ise anal üçgen adını alır. Şekil 6 : Perine Kasları 7

PELVİK LİGAMENTLER Pelvik ligamentler ve endopelvik fasya, uterus, vajina, üretra ve mesaneyi pelvik yan duvara bağlarlar ve bu yapılar pelvik tabanı örten kaslar ile desteklenir. Ligamentum latum uteri ve ligamentum teres uteri adı verilen sağlam bağlar uterusun normal pozisyonunu devam ettiren önemli yapılardır. Uterus bağlarının elastikiyeti çok fazladır ve komşu organlara göre durumunu değiştirebilirler. Fakat bu bağların sağlamlıklarını yitirmeleri ve diğer nedenler ile uterus bazen aşağı sarkabilir ve hatta vajina dan tamamen dışarıya çıkabilir. Bu duruma uterus prolapsusu adı verilir. PELVİS DAMARLARI Pelviste alt batın, bacaklar ve pelvis organlarını besleyen damarlar bulunur. Pelvis ana damarları iç iliak arterden (hipogastrik arter) çıkarak üreterin arkasında retroperitoneal bölgede ilerler ve anterior- posterior dallarına ayrılır. Anterior kısım yedi dala bölünür. 1. Umbilikal ve üst vesikal 2. Uterin 3. Vajinal 4. Orta rektal 5. Obturator 6. İç pudental 7. Alt gluteal arterler 8

Posterior kısım; 1. İliolumbar 2. Yan sakral ve 3. Üst gluteal arterlere ayrılır. Ovarium arterleri renal arterlerin hemen altında doğrudan aortadan çıkar. Bunlar retroperitoneal bölgede ilerleyip her iki yandan infundibulopelvik ligamentlere girer. Klinikte yaşamı tehdit eden kanamalarda hipogastrik arterler ve ovarium arterleri pelvis organların kanlanmasının riske sokmaksızın bağlanabilir. Çünkü pelvis kollateral dolaşımı oldukça zengindir. PELVİS LENFATİK SİSTEMİ Lenf düğümleri dağılımı arter sistemini izler. Dış genitaller ve anal kanalın lenf drenajı yüzeyel inguinal düğümlere, vajinal lenf drenajı ise sakral ve iliak düğümlere olmaktadır. Serviks lenfatikleri iliak ve sakral düğümlere boşalır. Uterus alt segment drenajı ise dış iliak düğümlere doğru gerçekleşir. Uterus üst segment drenajı ovarium lenfatikleri ve lumbar düğümlere, ovariumlardan drenaj ise pelvis dışına, lumbar düğümlere gerçekleşir. PELVİS SİNİRLERİ Pelvis otonom ve somatik sinir sistemleri tarafından innerve edilir. Somatik innervasyon Medulla spinalisten çıkan spinal sinirlerin ön dalları omurganın yan taraflarında pleksuslar oluşturarak ekstremitelerin ve gövdenin ön ve dış kısımlarının motor ve duyu innervasyonunu yaparlar. Plexus lumbosakralis, lumbal, sakral ve koksigeal spinal sinirlerin ön dallarından oluşur ve alt abdominal kaslar, pelvik ve ürogenital diyafram, perine, kalça, alt ekstremite için motor ve duyu innervasyonu sağlar. Otonomik innervasyon Sempatik ve parasempatik olmak üzere iki bölümden oluşan otonom sinir sistemi genital, üriner, gastrointestinal, solunum ve dolaşım sistemini meydana getiren visseral yapıların istem dışı çalışmasını sağlar. Superior- inferior hipogastrik plexus; rektum, serviks, arka forniksler ve mesanenin arka yüzü ile komşudur. Bu plexustan ayrılan sekonder dallar pelvis organlarına dağılır. Uterovajinal plexusun dalları ligamentum latum içinden geçerek uterin arter ile beraber uterusa alt ve dış taraflarından girer, uterosakral ligamentin içinde bulunur. 9

MEME BEZİ Memeler, ikinci-altıncı kostalar seviyesinde, dış yanı aksillar hatla, iç yanı sternumla sınırlı ön göğüs duvarı üzerinde yer alan organlardır. Kadınlarda memeler puberteye kadar aktif değil iken, puberteyle birlikte östrojenin yükselmesiyle gelişmeye başlar. Meme dokusu alveoller, kanallar, kan damarları, lenfatikler ve bağ dokusundan oluşur. Alveollerin içerisinde süt yapımını sağlayan asini hücreleri bulunmaktadır. Alveollerin ve süt kanallarının etrafında myoloepitelyal hücreler bulunur. Bu miyofibriller emzirmeyle uyarılan oksitosin hormonunun etkisiyle kasılma özelliğine sahiptir. Şekil 7 : Meme Bezi Meme dokusu 15-20 lobülden meydana gelmiş loblardan oluşur. Lobları birbirinden ayıran interlobar septumlar yağ hücrelerinden zengindir. Bu loblarda süt kanalları, meme ucuna doğru laktiferöz sinüsler şeklinde uzanır. Süt laktiferöz sinüslerde toplanır. Meme ucunun çevresindeki koyu renkli kısıma areola denir. Şekil 8 : Meme Anatomisi 10

Montgomery Tüberkülleri ise meme ucu ve areolada yer alan kabarcık şeklinde yapılardır. Meme bezleri sekretuvar özelliktedir ve gebelik ile erken puerperal dönemde belirgin anatomik ve fizyolojik değişikliklere uğrarlar. 11

3.4. KAYNAKLAR Taşkın, L. Doğum ve Kadın Sağlığı Hemşireliği, Genişletilmiş VIII. Baskı, Sistem Ofset Matbaacılık, Ankara,2007. Arısan,K.,Doğum Bilgisi, Cilt 1-2., Çeltüt Matbaası, İstanbul,1989. Kişnişçi HA, Gökşin E, Durukan T, Üstay K, Ayhan A, Gürgan T,Önderoğlu LS.(ed): Temel Kadın Hastalıkları ve Doğum Bilgisi. 1. baskı. Ankara: Güneş Kitabevi, 1996: 351-63. T.C. Sağlık Bakanlığı Yayını. Ana Sağlığı ve Aile Planlaması El Kitabı,5. Baskı Ankara,1992 Coşku,A.,Karanisoğlu,H.Doğum ve Kadın Hastalıkları Hemşireliği A.Ü. AÖF Yayını,Etam A.Ş.,Eskişehir,1992. Gilbert & Harmon ( Çeviri Editörü: Lale Taşkın ) Yüksek Riskli Gebelik ve Doğum El Kitabı, 2. Baskıdan Çeviri, Palme Yayıncılık, Ankara 2002 F. Gary Cunningham, Kenneth L. Leveno, Steven L. Bloom, John C. Hauth, Larry C. Gilstrap III, Katharine D. Wenstrom. Williams Obstetrics 22nd edition, The McGraw-Hill Companies, 2005. Arthur,T.,Evans,MD,Kenneth,R.,Niswander,MD.Obstetrik El Kitabı,Çeviri Editörü Cihan Öztopcu, MN Medikal & Nobel Tıp Kitap Sarayı,Ankara,2008. Martin,L.,Pernoll,MD.Obstetrik & Jinekolojik Teşhis & Tedavi,Çeviri Editörü Ferit Saraçoğlu,Barış Kitapevi,Cilt 1-2,İstanbul.,1994. Önder, İ.(!989).Ebe-Hemşirenin Doğum Bilgisi,,Menteş Kitapevi, İstanbul. Scot R.J., Disaıa J., Hammond B., Spellacy N. ( çeviri editörü Selçuk erez, çeviri : reyhan erez) Danfort Obstetrik ve Jinekoloji Yedinci Edisyon, J.B. Lıppıncott Company& Yüce Yayım A.Ş.,1997 Pschyrembel,W.Pratik Doğum Bilgisi, Çeviri: Yusuf Keçecioğlu, Bayrak Matbaacılık, İstanbul,1988. Şirin,A.,Kavlak,O. Kadın Sağlığı,Bedray Basın Yayıncılık LTD.ŞTİ., İstanbul,2008. Coşkun,A.,Ekizler,H.,İnanç,N., ve diğerleri.doğum ve Kadın Hastalıkları Hemşireliği El Kitabı,Editör: Anahit Coşkun,İkinci baskı,vehbi Koç Vakfı Yayınları, Birmat Matbaacılık,İstanbul,2000. Zuspan/Quilligan, (çeviri editörü Haldun güner), Current Therapy ın Obstetrıcs and Gynecology, Atlas Kitapçılık, Ankara, 1995. http://www.saglik.gov.tr/tr/belgegoster.aspx?f6e10f8892433cff7a2395174cf B32E1BC436CEAD7BFCA9C, 20.11.2009 Arısan, K. (1997). Propedötik Kadın-Doğum, Nobel Tıp Kitabevleri, 2. Baskı, İstanbul, s:501-517. Arıncı K, Elhan A. Anatomi. Cilt I. 3.baskı. Ankara. Güneş Kitabevi, 2001; 17-21 Beksaç MS, Demir N, Koç A, Yüksel A: Obstetrik, Maternal-Fetal Tıp& Perinatoloji. 2001; Snell RS. (Çev: Yıldırım M.). Klinik Anatomi. 1.baskı. Little, brown and Company. İstanbul, Nobel Tıp Kitabevleri Ltd.Şti, 1998; 276-281, 294 12

3.5. SORULAR 1-Aşağıdakilerden hangisi kadın iç genital organları arasında yer almaz? a) Ovaryumlar b) Tuba uterinalar c) Uterus d) Vajina e) Vestibüler bezler 2-I-Östrojen II-Progesteronun III-Prostoglandin IV-Prolaktin Kadın genital organları hangi hormonların etkisi altında gelişir. a) I-III b) I-II-III c) I-II d) I-II-IV e) II-III 3-Kadın genital sistemi ile ilgili verilen bilgilerden yanlış olanı işaretleyiniz. a) Klitoris erektil yapıya sahiptir. b) Vajenin PH sı asidiktir. c) Hymen üzerinde farklı büyüklükte açıklıklar bulunur. d) Servikal mukoza, menstrüel değişikliklere katılır. e) Naboth glandlarının salgısı alkelendir 4-Uterusun alt segmentini oluşturan kısımlar aşağıdakilerden hangisidir? a) Korpus- fundus b) İstmus-serviks c) Korpus-serviks d) Fundus-serviks e) Korpus-istmus 5-Aşağıdakilerden hangisi linea terminalisin arka sınırını oluşturur. a) Promontorium b) İlium c) iskium d) Simfisiz pubis e) Koksiks 13

6- Mesane boynu ve proksimal üretra desteğinde en önemli destek aşağıdakilerden hangisidir? a) Puboüretral Ligamentler: b) Üretropelvik Ligamentler c) Puboservikal Fasya d) Vesikopelvik Bağ e) Kardinal Ligament 7-Aşağıdaki belirtilen ifadeleri doğru (D) ya da yanlış ( Y) olarak işaretleyiniz ( ) Klinikte yaşamı tehdit eden kanamalarda hipogastrik arterler ve ovarium arterleri pelvis organların kanlanmasının riske sokmaksızın bağlanabilir. ( ) Ovarium arterleri renal arterlerin hemen altında doğrudan aortadan çıkar. ( ) Pelvis ana damarları iç iliak arterden (hipogastrik arter) çıkar. 8-Meme bezi ilgili verilen bilgilerden yanlış olanı işaretleyiniz. a) Laktiferöz sinüsler Süt yapımını sağlarlar b) Memeler ikinci-altıncı kostalar seviyesinde bulunur c) Memelerin gelişimi puberteye kadar aktif değildir, d) Memeler östrojenin yükselmesiyle gelişmeye başlar. e) Meme dokusunda bulunan miyofibriller oksitosinin etkisiyle kasılma özelliğine sahiptir. Cevaplar 1-e 2-c 3-d 4-b 5-a 6-b 7-Doğru, Doğru, Doğru 8-a 14