BÖCEKLERİN SINIFLANDIRILMASI (TAKIM DÜZEYİNDE)

BÖCEKLERİN SINIFLANDIRILMASI (TAKIM DÜZEYİNDE) GÖKHAN AYDIN 2016 Editör : Gökhan AYDIN Dizgi : Ziya ÖNCÜ ISBN : 978-605-87432-3-6 Böceklerin Sınıflandırılması isimli eğitim amaçlı hazırlanan bilgisayar programı için lütfen aşağıda verilen linki tıklayarak programı ücretsiz olarak bilgisayarınıza yükleyin. http://atabeymyo.sdu.edu.tr/assets/uploads/sites/76/files/siniflama-05102016.exe Eğitim Amaçlı Bilgisayar Programı ISBN: 978-605-87432-2-9

İçindekiler İçindekiler i Önsöz vi 1. Protura - Coneheads 1 1.1 Özellikleri 1 1.2 Ekonomik Önemi 2 1.3 Bunları Biliyor musunuz? 2 2. Collembola - Springtails 3 2.1 Özellikleri 3 2.2 Ekonomik Önemi 4 2.3 Bunları Biliyor musunuz? 4 3. Thysanura - Silverfish 6 3.1 Özellikleri 6 3.2 Ekonomik Önemi 7 3.3 Bunları Biliyor musunuz? 7 4. Microcoryphia - Bristletails 8 4.1 Özellikleri 8 4.2 Ekonomik Önemi 9 5. Diplura 10 5.1 Özellikleri 10 5.2 Ekonomik Önemi 10 5.3 Bunları Biliyor musunuz? 11 6. Plocoptera Stoneflies 12 6.1 Özellikleri 12 6.2 Ekonomik Önemi 12 6.3 Bunları Biliyor musunuz? 13 7. Embioptera - webspinners 14 7.1 Özellikleri 15 7.2 Ekonomik Önemi 15 7.3 Bunları Biliyor musunuz? 15 8. Orthoptera Grasshoppers, Crickets 16 8.1 Özellikleri 16 8.2 Ekonomik Önemi 16 8.3 Bunları Biliyor musunuz? 17 i

9. Phasmida - Walkingsticks 20 9.1 Özellikleri 20 9.2 Ekonomik Önemi 21 9.3 Bunları Biliyor musunuz? 21 10. Dermaptera - Earwigs 23 10.1 Özellikleri 23 10.2 Ekonomik Önemi 24 10.3 Bunları Biliyor musunuz? 24 11. Zoraptera 25 11.1 Özellikleri 25 11.2 Ekonomik Önemi 25 11.3 Bunları Biliyor musunuz? 26 12. Grylloblatodea - Rockcrawlers 27 12.1 Özellikleri 27 12.2 Ekonomik Önemi 28 12.3 Bunları Biliyor musunuz? 28 13. Dictyoptera Cockroaches Mantids 29 13.1 Özellikleri 29 13.2 Ekonomik Önemi 30 13.3 Bunları Biliyor musunuz? 30 14. Dermaptera - Earwigs 32 14.1 Özellikleri 32 14.2 Ekonomik Önemi 33 14.3 Bunları Biliyor musunuz? 33 15. Isoptera Termites 34 15.1 Özellikleri 34 15.2 Ekonomik Önemi 35 15.3 Bunları Biliyor musunuz? 35 16. Psocoptera Booklice, Barklice 37 16.1 Özellikleri 37 16.2 Ekonomik Önemi 38 16.3 Bunları Biliyor musunuz? 38 17. Ephemeroptera - Mayflies 40 ii

17.1 Özellikleri 40 17.2 Ekonomik Önemi 41 17.3 Bunları Biliyor musunuz? 41 18. Hemiptera True Bugs 44 18.1 Özellikleri 44 18.2 Ekonomik Önemi 46 18.3 Bunları Biliyor musunuz? 46 18.4 Yaşam Döngüsü 48 18.5 Ekoloji 48 18.6 Sınıflandırma 49 18.7 Bunları Biliyor musunuz? 50 19. Homoptera Aphids, Cicadas, Leafhoppers, Scale insect 54 19.1 Özellikleri 54 19.2 Ekonomik Önemi 55 19.3 Bunları Biliyor musunuz? 55 20. Odonata Dragonflies, Damselflies 59 20.1 Özellikleri 59 20.2 Ekonomik Önemi 60 20.3 Bunları Biliyor musunuz? 60 21. Thysanoptera - Thrips 64 21.1 Özellikleri 64 21.2 Ekonomik Önemi 65 21.3 Bunları Biliyor musunuz? 65 22. Phthiraptera - Lice 67 22.1 Özellikleri 67 22.2 Ekonomik Önemi 68 22.3 Bunları Biliyor musunuz? 69 23. Mantophasmotodea - Gladiators 71 23.1 Özellikleri 71 23.2 Ekonomik Önemi 71 23.3 Bunları Biliyor musunuz? 71 iii

24. Neuroptra - Lacewings 72 24.1 Özellikleri 72 24.2 Ekonomik Önemi 73 25.3 Bunları Biliyor musunuz? 74 25. Coleoptera - Beetles 76 25.1 Özellikleri 76 25.2 Ekonomik Önemi 77 25.3 Bunları Biliyor musunuz? 77 26. Strepsiptera Twisted-wing Parasites 85 26.1 Özellikleri 85 26.2 Ekonomik Önemi 86 26.3 Bunları Biliyor musunuz? 86 27. Mecoptera - Scorpionflies 88 27.1 Özellikleri 88 27.2 Ekonomik Önemi 89 27.3 Bunları Biliyor musunuz? 89 28. Siphonaptera - Fleas 90 28.1 Özellikleri 90 28.2 Ekonomik Önemi 87 28.3 Bunları Biliyor musunuz? 91 29. Diptera True Flies 93 29.1 Özellikleri 93 29.2 Ekonomik Önemi 94 29.3 Bunları Biliyor musunuz? 94 30. Lepidoptera Moths, Butterflies 101 30.1 Özellikleri 101 30.2 Ekonomik Önemi 102 30.3 Bunları Biliyor musunuz? 102 31. Trichoptera - Caddisflies 108 31.1 Özellikleri 108 31.2 Ekonomik Önemi 109 31.3 Bunları Biliyor musunuz? 109 32. Hymenoptera Ants, Wasps, Bees 112 iv

32.1 Özellikleri 112 32.2 Ekonomik Önemi 113 32.3 Bunları Biliyor musunuz? 113 33. Takım Teşhis Anahtarı 118 34. Kaynaklar 124 35. Anahtar Kelimeler 129 v

ÖNSÖZ Dünya üzerinde yaşamını sürdüren 5 ile 100 milyon tür olduğu tahmin edilmektedir. Ancak bilimsel anlamda bu türlerin yalnızca 1.7 milyonu tür bazında teşhis edilerek isimlendirilmişlerdir. Kuşlar, memeliler, sürüngenler, kurbağalar ve buna benzer birçok türün tanımlaması günümüzde halen devam etmektedir. Primatlardan yeni bir tür olan Arunachal macaque yakın zaman içerisinde Hindistan da bulunmuştur. Ayrıca son 50 yılda kurbağaların bilinen tür sayısı 4000 den 5400 e yükselmiştir. Bilinmeyen hayvan türlerinin çoğunu böcek gibi küçük organizmalar oluşturmaktadır. Böcekler inanılmaz bir çeşitliliğe sahiptir ve 750 bin tanımlanmış türü ile dünyada yaşayan en kalabalık grubu oluşturmaktadır. Ancak tahmin edilen tür sayısı en azından 1.5 milyon civarındadır. Özellikle orman ve habitat yıkımları, türlerin belirlenemeden, ortadan kaybolmalarına yol açmaktadır. Bu nedenle sörvey ve biyolojik çeşitlilik çalışmaları türlerin korunması açısından son derece önemlidir. Gökhan Aydın Isparta-2016 vi

Takım: Protura - Coneheads Altsınıf Başkalaşım Dağılımı ve habitatı : Apterygota : Ametabola :Yaygın değil. Toprak ve yaprak (humus) karışımlı nemli habitatlarda yaşamayı tercih eder Familya Sayısı : 4 Tür Sayısı : ~500 Özellikleri Protura, Hexapoda nın en ilkel takımı olarak görülür. Altı bacakları ve üç bölmeden oluşan vücutları olmasına karşın birçok eklembacaklının sahip olduğu özelliklerin çoğundan yoksundurlar. Birçok tür oldukça küçüktür (0.5-2.0 mm) ve pigmentsizdir. Her zaman yaprak döken ağaçların bulunduğu ormanlarda, yaprak ve humus altlarında, nemli bölgelerde bulunurlar. Ergin ve ergin öncesi dönemler bozulan organik materyaller ile beslenirler (1) Protura takımına bağlı türler gözlerden ve antenlerden yoksundur. Ön bacak çifti genelde vücut önünde bulunur ve duyu organı olarak görev yapar. Yumurtadan yeni çıkan bireyler 9 abdomen segmentine sahiptirler. Her zaman deri değiştirirler ve her deri değiştirmelerinde abdomen segmentinin sonuna bir yenisi eklenir ve 12 abdomen segmenti oluncaya kadar devam eder. Deri değiştirmeler ergin olduktan sonra da devam eder ancak vücut daha fazla büyümez (1) 1

Ekonomik Önemi Protura ormandaki dökülen yaprakların arasında yaşar. Ayrıştırıcı kominitesinin bir üyesi olan Protura türleri organik maddelerin doğaya tekrar kazanımını sağlarlar. Protura türlerinden hiçbiri zararlı değildirler (1) Bunları Biliyor musunuz? * Protura ilk kez 1907 yılında toprak omurgasızları ile ilgili konuda postdoktorasını yapan Antonio Sylvestri tarafından New York da bulundu. * Protura takımı türlerinde gözler ve antenler yoktur. Ön bacak vücudun önünde duyu organı görevini yapar. * Kuzey Amerika da bulunan üçte iki oranında Protura familyalarında trake sistemi yoktur. Tüm gazlar integümentlerden geçerler. *Arthropoda içerisinde toplam 500 tür ile en küçük takımı Protura oluşturur. Familya İsmi İngilizce İsmi Acerentomidae - Eosentomidae - Protentomidae - Sinentomidae - 2

Takım: Collembola - Springtails Altsınıf : Apterygota Başkalaşım : Ametabola Dağılımı ve habitatı : Çoğunlukla otlu ve ormanlık habitatlarda yaşamayı tercih eder. Familya Sayısı : 15 Tür Sayısı : >6000 Özellikleri Kuyruğuyla sıçrayanlar (springtails) toprakra yaşayan canlılar arasında en yoğun olanıdır. Ölü bitki artıklarını ve toprak mantarlarını yiyebilecekleri çok çeşitli habitatlarda varlık gösterirler. Birçok tür 6 mm den daha küçük boydadır ve kuraklığa oldukça duyarlıdırlar. Birçok türün birinci abdominal segmentinden tüpe benzer bir uzantı (collophore) çıkar. Bu organın tam olarak işlevi bilinmemekle birlikte, çevreden absorbe ederek aldığı nem ile su dengesinin saplanmasına yardımcı olduğu düşünülmektedir. Kuyruğuyla sıçrayanlar ismi dördüncü abdominal segmentinde bulunan çatal biçiminde sıçrama oranı (furcula) ndan dolayı verilmiştir. Furcula abdomen altına üçüncü abdominal segmentten çıkan özel bir kanca (tenaculum) ile çekilebilir. Bu kanca furcula dan kurtulduğunda böcek havaya doğru sıçrar. Bu yapı Birkaç cins dışında tüm Collembola larda vardır ve üzerlerinde beslenen yada zararlı olabilecek organizmalardan kaçmak için kullanılan bir organdır. Ergin öncesi dönemler ergine oldukça benzer görünüştedirler. Cinsel olgunluğa erişebilmeleri için dört-beş kez deri değiştirmelidirler. Cinsel olgunluğa eriştiklerinde de deri değiştirmeye yaşamlarının sonuna dek devam ederler. Diğer eklembacaklıların aksine kuyruğuyla sıçrayanlar serin yerleri tercih ederler. Yıllık sıcaklık ortalaması düşüşleri 3

populasyonlarının artışına neden olur ve gelişimleri serin, nemli yerlerde daha hızlıdır (2) Ekonomik Önemi Kuyruğuyla sıçrayanlar (Springtails) organik atıkların tekrar doğaya kazandırılmasında önemli ayrıştırıcılar olarak görev yaparlar. Birkaç tür bitki ile beslendikleri için zararlı konumunda olabilir. Bourletiella hortensis (the garden springtail) erken ilkbaharda fidelere zarar verebilir. Sminthurus viridis (the lucerne flea) Avustralya da yoncanın zararlısıdır. Hypogastrura armata ise ticari olarak üretilen mantarların zararlılarındandır (2) Bunları Biliyor musunuz? * Kuyruğuyla sıçrayanlar yaşadığı habitatta oldukça yoğun olarak bulunur. Populasyon yoğunluğu bir hektarda 750 milyon birey olarak görülebilir. * Kuyruğuyla sıçrayanlar furcula yardımı ile sıçradıklarında 20 cm yüksekliğe ulaşabilirler. Bu da boylarının 50-100 kat sıçradıkları anlamına gelir. * Diğer eklembacaklıların aksine kuyruğuyla sıçrayanlar serin bölgelerde gelişir. Yıllık ortalama sıcaklık düşüşleri populasyon yoğunluklarını arttırır. * Koyu mavi Collembola, Hypogastrura nivicola, kış sonlarında yada ilkbahar başlarında eriyen karlar üzerinde bulunur. Soğuk seven bir başka tür ise daha kuzeyde buz üzerinde yaşar. * Bazı Sminthuridae familyası dişileri yumurtalarını dışkı yada henüz yedikleri taze toprak posası ile kaplarlar. bu karışım yumurtaları kuruma ve fungal ataklardan korur. 4

* Ametabola gösteren diğer kanatsız böcekler gibi Collembola larda üreme özeliklerini kazandıktan sonra da gömlek değiştirmeye devam ederler. Ancak diğer taxaların tersine üreme aktivitesi yalnızca birbirini izleyen dönemlerde meydana gelir. Her üreme dönemi bir deri değiştirmeyi izler, kısa bir süre beslenilir ve tekrar deri değiştirilir. * Bazı Collembola türleri mağaralarda yada küçük hayvanların yuvalarında yaşarlar. Birkaç tür (familya; Cyphoderidae üyeleri dahil), sosyal böceklerin yuvalarında yaşarlar. * Collembola Beyaz, pembe, sarı, yeşil, turuncu, kırmızı, mavi ve çivit gibi birçok renkte olabilir (2) Familya İsmi İngilizce İsmi Brachystomellidae - Cyphoderidae - Dicyrtomidae - Entomobryidae Damp grain springtails Hypogastruridae - Isotomidae Smooth springtails Neanuridae - Neelidae - Odontellidae - Oncopoduridae - Onychiuridae Blind springtails Paronellidae - Poduridae Sminthuridae Water springtails Globular springtails Tomoceridae - 5

Takım: Thysanura - Silverfish Altsınıf Başkalaşım Dağılımı ve habitatı : Apterygota : Ametabola :Çoğunlukla evlerde ve ormanlık habitatlarda yaşamayı tercih eder. Familya Sayısı : 5 Tür Sayısı : >~370 Özelikleri Thysanura takımına ait türler oldukça hızlı hareket ederler ve gündüzleri taşların yada yaprakların altında bulunurlar. Geceleri ise besin aramak için aktif hale gelirler. Birkaç tür kuraklığa dirençlidir ve bodrum ve tavan arası gibi evcil yerlere oldukça iyi uyum sağlamışlardır. Thysanura takımı bireyleri alg, liken yada sebze gibi besinlerle beslenirler. Thysanura takımına bağlı türler üç yıl bazense 7-8 yıl civarında yaşarlar. Ergin döneme geçtiklerinde bile sıklıkla deri değiştirirler. Thysanura nın ilginç bir çiftleşme ayinleri vardır. Erkek bireyler ipeksi bir yapı örerler. Sperm paketlerini (spermatophore) bu ipeksi yapının altına yerleştirirler. Daha sonra ikna edilen bir dişi ipeksi yapının altında geçer. Dişinin cerci si ipek paketine dokunduğunda sperm paketlerini genital organı ile alır. Böylelikle spermler dişinin üreme organına boşalır ve dişi boş sperm paketini çıkartır ve yer (3). 6

Ekonomik Önemi Evlerde yaşayanlar (silverfish ve firebrats) ev eşyalarına geniş ölçüde zarar verebilirler. Sıklıkla duvar kağıdı tutkalı, kitap cildi ve bazı tekstil ürünlerini yiyebilirler. Mukavva ve diğer kağıt ürünleri de zarar görebilir (3). Bunları Biliyor musunuz? * Firebrats (evlerde yaşayan bir tür), 60 kez deri değiştirebilir ve altı yıldan daha uzun süre yaşayabilir. Sıklıkla deri değiştirmesinin sebebinin parazitik fungusların bulaşma riskini azaltmak olduğu söylenebilir. * Nicoletiidae familyasına bağlı türler, mağaralar ve memeli ve karınca ve termitlerin yuvalarında yaşamaya uyum göstermişlerdir. Bazı türler karıncaların taklidini yaparak onların besinin çalarlar. * Uzun yıllardan beri Lepidotrichidae familyası Oligocene fosili olarak biliniyordu. 1959 yılında kuzeybatı Kaliforniya da bulunana dek neslinin tükendiği düşünülüyordu (3). Familya İsmi Lepidotrichidae - Lepismatida - Lepismatidae - Maindroniidae - Nicoletiidae - 7

Takım: Microcoryphia - Bristletails Altsınıf : Apterygota Başkalaşım : Ametabola Dağılımı ve habitatı :Otsu ve ağaçlıklı bölgelerde, kabuk altlarında, yaprak artıklarında, taş yarıklarında yada taş altında yaşarlar. Familya Sayısı : 2 familya (12 cinse bağlı 22 tür) / Meksika nın kuzeyi ve Amerika da bulunan Tür Sayısı : ~ 350 Özellikleri Microcoryphia takım ismi Verhoeff tarafından 22 Nisan 1904 yılında önerilmiş; Borner ise bu tarihten 11 gün sonra takım isminin Archaeognatha olduğunu savunmuştur. Bu takım 20 mm den daha büyük türleri içerir. Kanatsız yapıda, vücut silindirik kahverengimsi ve sarımsı, bazen daha koyumsu renklerde, thorax üstten kemerli bir görünümde, abdomen sonunda ortada 1 adet uzun ve yanlarında daha kısa lateral cerci bulunmakta, çok segmentli iplik benzeri antenlere sahip, ortada buluşan büyük gözlere sahip, bir noktada birleşen mandibula, Abdomenin 2-9 segmentlerinde kısa lateral styli (ilkel uzantılar) mevcut, abdomeni kapatarak yaklaşık 10 cm yüksekliğe sıçrayabilen özellikte canlıları barındıran takımdır. Alg, yosun, liken, çürüyen bitki örtüsü besinlerini oluşturur ve gece avlanırlar. Thysanura ismi farklı zamanlarda farklı böcek gruplarına kullanılmıştır. Thysanura springtails, diplurans, bristletails ve silverfish ler için ayrı ayrı yada birarada kullanılmıştır. Bu nedenle birçok biliminsanı karışıklığa yol 8

açmama adına Thysanura isminin kullanımını durdurmayı seçmişlerdir. Insecta sınıfına bağlı Thysanura takımı silverfish ve allies ları, Archaeognatha takımı özellikle Machilis maritima türünü, Entognatha sınıfına bağlı Diplura takımı ise "two-pronged bristletails leri içermektedir (4) Ekonomik Önemi Normalde evlerde bulunmaz ve evlerde çoğalmazlar. Bu nedenle haşere olarak kabul edilmezler. Familya İsmi Machilidae Meinertellidae İngilizce İsmi Jumping Bristletails Rock Bristletails 9

Takım: Diplura Altsınıf : Apterygota Başkalaşım : Ametabola Dağılımı ve habitatı : Çoğunlukla otlu ve ormanlık habitatlarda yaşamayı tercih eder. Familya Sayısı : 7 Tür Sayısı : ~800 Özellikleri Bu küçük, gözleri olmayan eklembacaklılar Hexapoda içerisinde ilkel böceklerden biridir. Bir çift uzun, inci yapıda antene ve bir çift segmentli duyusal yapıya (cerci) sahiptirler. Japygidae familyasında cerci güçlü kıskaçlara dönüşmüştür. Diplura bireyleri nemli topraklarda, yaprak yada humus aralarında yaşarlar. Abdomen segmentlerinin çoğunda, altta vücut su dengesini ayarlayan ve çevreden nemi absorbe eden yapılar bulunur. Çoğu Diplura predatördür. Toprakta yaşayan akar, böcek larvası, Collembola türleri ve hatta diğer Diplura bireylerini avlarlar. Bitki artıklarında ve fungal misellerle de beslenebilirler. Ancak çoğu avlanmayı tercih eder (5) Ekonomik Önemi Diplura takımına bağlı türler genelikle yaprak döküntüleri arasında yaşarlar. Ayrıştırıcı kommunitenin bir parçasıdır ve organik besinlerin doğaya tekrar kazandırılmasını sağlarlar. Diplura türlerinden hiçbiri zararlı değildir (5) 10

Bunları Biliyor musunuz? * Ayrı cinsiyetlidir ve dölleme haricidir. Erkek sperm paketi (spermatophores) üretir ve küçük bir sapçık ile vücudun altına bağlar. Dişi sperm paketini alır ve yumurtalarını küçük sapçıklarla paketin içine bırakır. Daha sonra bu sperm paketi ve yumurtalar çatlak ve yarıklara konarak nimf çıkışları beklenir. * Erkek Diplura bireyleri her hafta 200 ün üzerinde sperm paketi üretirler. Bu gereklidir çünkü spermler sperm paketinin içinde iki gün yaşayabilirler. * Bazı Diplura takımı türleri kaza sonucunda cercilerini kaybedebilirler. Ancak kopan cerci tekrar yenilenebilir. Bu özelliğin kazanılması düşmanlarından kaçma mekanizmasının geliştirilmesi olarak düşünülebilir. Buna benzer davranışlar Phasmida takımı türlerinde ve kertenkelelerde de görülmektedir. * Diplura ve bazı Phasmida türleri (Phasmatodea) vücutlarından kopan parçaları tekrar yenileyebilen tek eklembacaklılardır. Bacaklar, anten ve cerci birçok deri değiştirmeden sonra yenilenebilir. Bazı kabuklularda (yengeç ve ıstakoz gibi) yitirilen bacak ve kıskaçlarını yenileyebilirler (5) Familya İsmi Anajapygidae - Campodeidae - Heterojapygidae - Japygidae - Parajapygidae - Procampodeidae - Projapygidae - 11

Takım: Plocoptera Stoneflies Altsınıf : Orthopteroid (Orthoptera ve Embioptera ile yakından ilgili) Başkalaşım : Hemimetabola Dağılımı ve : Ilıman iklimlerde hızlı akan nehir kenarlarında yaşamayı tercih eder habitatı Familya Sayısı : 15 Tür Sayısı : >2000 Özellikleri Taşsinekleri (stoneflies-plecoptera) Neoptera nın en erken dönemine aittir. Bu grup böcekler yaklaşık 300 milyon yıl önce (dead end) birbirlerinden farklılaşarak evrim geçirmişlerdir. Plecoptera nimfleri (naiads) sucul canlılardır. Genellikle taş altlarında yaşarlar. Hızlı hareket ederler ve temiz, oksijeni bol havalandırılmış sularda yaşarlar. Oksijen difizyonu doğrudan dışiskelet yada thorax da, kafa arkasında yada anüs etrafında bulunan trake borucukları ile sağlanır. Birçok tür alg yada suda yetişen bitkilerle beslenirler. Ancak bu takıma bağlı iki familya (Perlidae ve Chloroperlidae) Ephemeroptera nimflerinin ve diğer küçük sucul böceklerin predatörüdürler. Ergin taşsineği genellikle pupadan çıktıkları yer olan ırmak ve nehir kenarlarında yaşarlar. İyi uçucular değillerdir bu yüzden genellikle yerde bulunan alg ve likenlerle beslenirler. Birçok türün erginleri kısa ömürlüdür ve işlevsel ağız parçalarından yoksundurlar. Plecoptera üyeleri yaşama alanı olarak ılık ve serin yerleri tercih ederler (6) Ekonomik Önemi Taşsinekleri temiz, iyi havalandırılmış sularda yaşayabilirler. Su kirliliğine oldukça hassas türlerdir. Bu yüzden ekologlar bu türleri su temizliğine gösterge olarak kullanırlar. Taşsinekleri soğuk dağlık nehirlerde yetişen alabalık ve levreklerin avlanmasında yem olarak da kullanılırlar (6) 12

Bunları Biliyor muydunuz? * Bazı türlerde erkek abdomenini küçük yapıdaki taşlara vurarak ses çıkartır ve dişiyi cezbederler. * Taşsineklerinin yumurtaları yapışkan sümüksü bir maddeyle sıvanmıştır. Bunun nedeni kayalara yapıştırılan bu yumurtaların hızlı akan su ile taşınmasını engellemektir. * Bazı Avustralya taşsinekleri erginlerinin besininin bir kısmını çürümüş odun dokuları oluşturur. Bu odun dokuları yumurta üretimi için gerekli besin maddesi içerirler. * Kanatsız türler (familya; Capniidae), tüm hayatlarını Tahoe Gölü (Amerika) derinlerinde geçirirler (6) Familya İsmi İngilizce İsmi Austroperlidae - Capniidae Chloroperlidae Diamphipnoidae Smallwinter Stoneflies Green Stoneflies Eustheniidae Gripopterygidae - Isoperlidae Leuctridae Nemouridae Green-winged Stoneflies Rolled-winged Stoneflies Spring Stoneflies Notonemouridae - Peltoperlidae Perlidae Perlodidae Pteronarcyidae Roachlike Stoneflies Common Stoneflies Perlodid Stoneflies Giant Stoneflies Scopuridae - Taeniopterygidae Winter Stoneflies 13

Takım: Embioptera - webspinners Altsınıf : Orthopteroid (Orthoptera ve Plecoptera ile yakından ilgili) Başkalaşım : Hemimetabola Dağılımı ve : Yaygın değil. Tropikal ve yarı tropikal bölgelerde ipeksi doku içinde habitatı yaprak ve odun dokularının altında yaşamayı tercih eder Familya : 8 Sayısı Tür Sayısı : >200 Özellikleri Embioptera (webspinners) takımı erken Karbonifer döneminde görülen komplex Orthopteroid grubunun bir diğeridir. Birçok böcek taksonomisti Embioptera nın başka yönde evrim geçirdiğine, bununda sebebini ise aynı dönemde yaşayan Plecoptera ile farklı oluşundan kaynaklandığını düşünmektedirler. Hiçbir böcek grubunda olmadığı kadar çok sayıda adaptasyon geçiren Embioptera nın Plecoptera ile olan ilişkisinin belirlenmesi mümkün değildir. Ön bacağın tarsisi genişleyerek ipek üreten bir beze yapısını almıştır. Hiçbir böceğin bacaklarında, ister fosil isterse günümüzde yaşayan türler olsun ipek üretme bezesi bulunmaz. İpek yaprak yada kabuk altlarında yuva ve tünel yapımında kullanılır. Bu ipek evinin içinde toplu halde yaşarlar. Besinlerini ot, ölü yapraklar, yosun, liken yada ince ağaç kabukları oluşturur. Nimfler ve ergin benzer görünüştedirler. Embioptera bireyleri topluca yaşadıkları bu yuvanın içinden çok nadiren ayrılırlar. Eğer koloni büyürse yeni besin kaynakları için tünel yapımına başlarlar. Arka bacaklarda iyi gelişmiş kaslar bu böceğin tünel içerisinde geri geri koşmasına olanak taşır. Yalnızca ergin erkekler kanatlıdırlar. Ön ve arka kanatlar birbirine benzer ve esnek yapıdadır. Böcek tünel içerisinde geri koşarken kanatlar başın üzerinde katlanır. Kanatların uçma sırasında sertleşmesi için kan (hemolymph) anterior damarları içerisine pompalanır. Embioptera ağız parçaları diğer ilkel orthropteroid lerin tersine öne yönlendirilmiştir (prognathous). Bu 14

tünel içinde yaşamak için geçirilen bir adaptasyon olabilir yada bazı taksonomistlerin düşündüğü gibi; Embioptera takımı Dermaptera (earwig-kulağakaçan) takımı ile daha yakın ilişki içerisindedir. Birçok Embioptera türü tropik ve yarı tropiktir (7) Ekonomik Önemi Webspinner (ağörenler) ın ekonomik önemleri yoktur. Böcek küçüktür ve canlı bitkilerle beslenmezler (7) Bunları Biliyor musunuz? * Yalnızca ergin erkek kanatlara sahiptir. Bu durumun çiftleşmek için bir koloniden diğerine uçmak için olduğu düşünülebilir. Bazen eşlerini yerler. * Farklı türlerin dişileri çok yakın benzerlik göstermekte ve birbirlerine benzemektedirler. Birçok kez onların ayrı tür olduğunu söylemek oldukça zorlaşır. Takımın tanımlama anahtarı tamamen erkek bireyin özeliklerine göre tanımlanmıştır. * Birçok böcek ipek üretebilir. Ancak yalnızca Embioptera takımına bağlı türlerde ipek bezi ön bacakta bulunur. Diğer böcekler ipeği Malphigi borucukları (Malpighian tubules), farklı yapıdaki tükürük yada dudak (labial) bezleri ile üretirler (7) Familya İsmi İngilizce İsmi Anisembiidae - Australembiidae - Clothodidae - Embiidae - Embonychidae - Notoligotomidae - Oligotomidae Webspinners Teratembiidae - 15

Takım: Orthoptera Grasshoppers, Crickets Altsınıf : Orthopteroid (Blattodea ve Dermaptera ile yakından ilgili) Başkalaşım : Hemimetabola Dağılımı ve : Tüm dünyada yaygın ve bol miktarda bulunur habitatı Familya : 72 Sayısı Tür Sayısı : >20.000 Özellikleri Orthoptera takımına bağlı böcekler muhtemelen Carboniferous (Korbonifer-karbon devrine ait) dönemi ortalarında varlık göstermişler ve günümüze kadar gelmişlerdir. Takıma bağlı çoğu tür karasal herbivorlardır. Arka bacakları sıçramaya adapte olmuştur. Kanatlar abdomeni örter durumdadır. Birçok tür ses çıkarma özelliğine sahiptir. Bitki ile beslenen en geniş böcek gruplarından biri olan Orthoptera takımı türleri bu anlamda en önemli böcek grubudur (8) Ekonomik Önemi Orthoptera takımı birçok karasal habitatın dominant canlılarıdır. Bu takıma bağlı türler hemen hemen tüm bitkilerle beslenirler ve büyük ekonomik kayıplara neden olabilirler. Çekirge sürüleri Afrika, Asya ve Kuzey Amerika da görülürler ve geniş alanlarda, önlerine çıkan tüm ürünlere zarar verirler. Diğer taraftan bazı çekirge türleri olta balıkçılığında yem olarak kullanılırlar (8). 16

Bunları Biliyor muydunuz? * Orthoptera takımına ait türlerin çoğunda erkek bireyler dişi bireyleri cezp etmek amacı için ses çıkartırlar. Sesler genellikle kanatların birbirlerine sürtülmesiyle sağlanır. * Her tür kendine özgü sesleri çıkartırlar. Bazı türler morfolojik olarak birbirlerine çok yakın benzerlik göstermelerine karşın ses çıkartma farklılıklarından dolayı ayırt edilirler. * Birçok çekirge türü ultrasonik düzeyde (insanların duyabileceği ses frekanslarından daha yüksek) ses çıkartırlar. Bazı türler 100 khz yüksekliğinde ses üretirler (İnsan kulağı 20 khz genişliğinde sesleri işitebilir). * Bazı türler tympanal organ ile ses çıkartırlar. Bu organ kriket ve katydid (Tettigonidae) lerde ön bacağın tibiasında, çekirgelerde ise birinci abdomen segmentinde yer alır. * Karlı ağaç kriketi (snowy tree cricket) Oecanthus fultoni (familya; Gryllidae), genelde sıcaklık ölçen kriket olarak anılır. 15 sn boyunca çıkarttığı sesi 40 ile toplayınca çıkan sayı çevre sıcaklığının kaç Fahrenheit olduğunun göstergesidir. * Kırmızı bacaklı çekirge (Melanoplus femurrubrum) yalnızca ürün zararlısı değil, aynı zamanda kümes havyalarına zarar veren tapeworm (Choanotaenia infundibulum) isimli parazitin geçici konukçusudur (8) 17

Familya İsmi İngilizce İsmi Acrididae Short-horned grasshoppers, Shorthorned Grasshoppers Acridoxenidae - Anostostomatidae - Athiceridae - Batrachideidae - Biroellidae - Borneacrididae - Bradyporidae - Cachoplistidae - Charilaidae - Chorotypidae - Conocephalidae - Cooloolidae - Cylindrachetidae - Dericorythidae - Eneopteridae - Episactidae - Eruciidae - Eumastacidae Monkey Grasshoppers Euschmidtiidae - Gomphomastacidae - Gryllacrididae Wingless Longhorned Grasshoppers Gryllidae Crickets Gryllotalpidae - Lathiceridae - Lentulidae - Lezinidae - Lithidiidae - Macropathidae - Malgasiidae - Mastacideidae - Meconematidae - Mecopodidae - Mimnermidae - Miraculidae - Mogoplistidae - Morabidae - Myrmecophilidae - Oecanthidae - 18

Familya İsmi İngilizce İsmi Ommexechidae - Pamphagidae - Pamphagodidae - Paragryllidae - Pauliniidae - Pentacentridae - Phalangopsidae - Phaneropteridae - Phasmodidae - Pneumoridae - Podoscirtidae - Prophalangopsidae - Proscopiidae - Pseudophyllidae - Pteroplistidae - Pyrgacrididae - Pyrgomorphidae - Rhaphidophoridae - Ripipterygidae - Romaleidae - Schizodactylidae - Scleropteridae - Stenopelmatidae - Tanaoceridae Desert Longhorned Grasshoppers Tetrigidae Pygmy Grasshoppers, Grouse Locusts Tettigoniidae Katydids, Longhorned Grasshopper Thericleidae - Tridactylidae Pygmy Mole Crickets Trigonidiidae - Trigonopterygidae - Tristiridae - Tympanophoridae - Xyronotidae - 19

Takım : Phasmida - Walkingsticks Altsınıf : Orthopteroid (Orthoptera ve Dermaptera ile yakından ilgili) Başkalaşım : Hemimetabola Dağılımı ve habitatı : Tropikal ve yarı tropikal iklimlerde beslendikleri konukçularını buldukları sürece yaygın Familya Sayısı : 15 Tür Sayısı : >2500 Özellikleri Yaprak (leaf insect) ve değnek (stick insect) böcekleri bazen Orthoptera takımı altında bir familya olarak da gösterilirler. Bu takıma ait tüm türler otçuldurlar. Yürüyen değnek/sopa (walkingstick) adı ile anılmasının sebebi, vücutlarının yassı, ince silindir şeklinde olmasından dolayıdır. Yaşadıkları ortama uyum gösteren kriptik renklenme gösterirler. Timemidae (=Phyllidae) familyasına ait türler büyük yaprakları andırırlar. Bu türlerin abdomenleri kalın ve düz, bacaklar yana doğru genişlemiş vaziyette ve renkler genelde kahverengi, yeşil ve sarıdır. Çoğu tür yavaş hareket eder ve kriptik renklenmeleri sayesinde oldukça güç fark edilirler. Birkaç tropik tür dışında genellikle kanatları yoktur yada iyi gelişmemiştir. Bazı tropikal türlerin boyu 30 cm uzunluğundadır. Dişilerin ovipositörleri iyi gelişmemiştir bu nedenle diğer Orthopterler gibi ovipositörleri ile yumurtalarını konukçu bitki içine yerleştiremezler. Yumurtalar bazen oldukça yüksek bir mesafeden teker teker toprak üzerine bırakılır (9) 20

Ekonomik Önemi Tropikal bölgeler dışında çok fazla yayılış göstermedikleri için konukçu bitkiler üzerindeki ekonomik zararları son derece azdır. Ancak tropik bölgelerde bazı türler fundalık ve orman ağaçları üzerinde büyük zarar vererek ekonomik kayba neden olurlar (9) Bunları Biliyor muyudunuz? * Phasmid yumurtaları genellikle tohumları andırır. Yumurtalar bazen bir yılın üzerinde açılmadan beklerler. * Bazen tropik bölgelerde Phasmid populasyonu o kadar yüksek olur ki, ağaçlar üzerinden düşen yumurtalar tenekeden yapılmış çatı üzerine düşen yağmur sesini andırır. * Bazı Phasmid türleri insanlar tarafından evcil hayvan olarak satılırlar. Ilıman bir ortam, sevdikleri taze bitkiler ile onları beslemek oldukça kolaydır. * Birçok Phasmid lerin thorax ında üretilen koku sıvıları predatörlerini kaçırtmak için kullanılır. * Saldırı anında bazı küçük Phasmid ler bacaklarını aynen bazı sürüngenlerde olduğu gibi bırakırlar ve bir dahaki deri değiştirmede kopan bacağın yerine yenisi oluşur. Bu tür davranış böcekler içerisinde yalnızca Phasmid türlerinde görülür. * Birçok tür eşeysiz üreme sonucunda meydana gelir (Pathenogenesis). Bunun nedeninin erkek bireylerin az oluşundan yada bilinmemesinden kaynaklandığı düşünülmektedir. 21

* Bazı Phasmid ler renklerini hava sıcaklığı, nem yada ışık yoğunluğuna göre değiştirirler. Geceleyin yada serin gündüz saatlerinde Epidermis teki pigment granüllerini yayılırlar soğuktan etkilenmemek için daha koyu bir renk alırlar (9) Familya İsmi İngilizce İsmi Austrophasmatidae - Bacillidae - Bacteriidae - Bacunculidae - Diapheromeridae - Heteronemiidae - Lonchodidae - Mantophasmatidae - Pachymorphidae - Palophidae - Phasmatidae Walking Sticks Phylliidae - Pseudophasmatidae - Tanzaniophasmatidae - Timematidae - 22

Takım : Dermaptera - Earwigs Altsınıf : Orthopteroid (Blattodea ve Phasmida ile yakından ilgili) Başkalaşım : Hemimetabola Dağılımı ve habitatı : Tüm dünyada oldukça yaygın. Çeşitliliği tropik ve yarıtropik bölgelerde en fazla Familya Sayısı : 13 Tür Sayısı : ~1800 Özellikleri Gündüzleri karanlık yerlerde saklanıp geceleri aktif olan kulağakaçan (earwig) lar leş ve ot yiyicilerdendir. Oldukça geniş bir besin tercihi vardır. Birkaç tür predatördür. Dişiler yumurtalarını toprağa bırakır ve yumurtalar açılana onlara annelik ederler. Kanatları olmayan nimfler ebeveynlerine çok benzerdirler. Ön kanatlar kısa, kalın ve arka kanatları örter niteliktedir. Arka kanatlar ise geniş ve dinlenme anında ön kanatların altında katlanmış durumdadır. Bazı türler kanatsız formdadırlar. Birçok kulağakaçan da abdomen sonundaki cerci genişleyip kalınlaşarak kışkaç halini almıştır. Bu kıskaçlar savunma, kazma ve kur yapmada kullanılır (10) Dermaptera üç alt takıma sahiptir. Bunlar; Forficulina, Arixeniina ve Hemimerina dır. Çoğu Dermaptera türü Forficulina alttakımına aittir. Yukarıda belirtilen diğer iki alttakıma ait türler ise genellikle memelilerle ilişkili yaşarlar. Arixeniina dan 5 tür Asya yarasaları Hemimerina dan 11 tür ise Afrika fareleri üzerinde parasitik yada yarı-parasitik olarak yaşarlar ve genelde kanatsızdırlar. Bu türlerin cercileri iyi gelişmemiştir. Arixeniina alttakımına bağlı türler nimf dönemlerini kuşlar üzerinde tamamlarlar (vivipary) (10) 23

Ekonomik Önemi Birçok kulağakaçanın ekonomik öneme sahip değildir. Birkaç tür eğer bölgede yoğun olarak bulunuyorlarsa süs bitkilerinin çiçeklerinin taç yapraklarını yada erkek organlarını çiğneme yoluyla tahrip ederler. Avrupa kulağakaçanı (Forficula auricularia), Amerika ya 1900 lü yıllarda taşınmış ve meyve ve sebze ürünlerinde ekonomik kayıplara neden olmuştur (10) Bunları Biliyor muydunuz? * Bazı kulağakaçanların ikinci veya üçüncü abdominal segmentlerinde savunma bezesi bulunur ve bu bezeden zararlı bir sıvı fışkırtılır. Bazı türler bu sıvıyı 4 inç basınçla püskürtebilirler. * Birçok kulağakaçanın cinsiyeti cerci nin yapısına bakarak anlaşılabilir. Eğer cerci düz ise dişi, daha eğimli ise erkek birey olduğu anlamına gelmektedir. Bazı türlerin erkeklerinde ise cerci asimetrik/orantısız gelişmiştir. * Dişi kulağakaçanlar genellikle yuvalarının içerisinde kalır ve yumurtalarını ve genç nimf dönemlerini korurlar. Bir yada iki gömlek değiştirmeden sonra yuvadan ayrılan nimfler anneleri tarafından yenirler (10) Familya İsmi İngilizce İsmi Anisolabididae - Apachyidae - Arixeniidae - Carcinophoridae - Chelisochidae Black earwig, Black earwigs Diplatyidae - Forficulidae Common earwig, European earwigs Hemimeridae - Karschiellidae - Labiduridae Common brown earwig, Striped earwigs Labiidae Little earwig Pygidicranidae - Spongiphoridae - 24

Takım : Zoraptera Altsınıf : Orthopteroid (Orthoptera ile yakından ilgili) Başkalaşım : Hemimetabola Dağılımı ve habitatı : Yaygın değil. Genellikle çürümüş odun ve eski talaş yığınlarında bulunur. Palearktik bölge dışında her yerde bulunur Familya Sayısı : 1 Tür Sayısı : 30 Özellikleri Zoraptera takımına bağlı türler 4mm den daha küçük boydadırlar ve genellikle çürümüş odun, kabuk altları yada eski talaş yığınlarının arasında bulunurlar. Küçük topluluklar halinde yaşarlar. Bu görünümleri mantar spor ve misellerine yada kırmızı örümceklere ve küçük diğer eklembacaklılara benzer. Biyolojileri az çok bilinmektedir. Bazıları görme duyusunu yitirmiş, açık sarı renkli ve kanatsız formda bulunurken, aynı türün üyeleri, bileşik gözlere sahip,. koyu pigmentli ve kanatlı olabilir. Kanatlı bireyler yaygın değildirler ve tek başlarına yaşayabilirler. Çürüyen ağaç parçalarının içinde yaşayanlar kanatlarını kolaylıkla kırılabilirler (11) Ekonomik Önemi Zoraptera ların ekonomik önemleri yoktur ve nadiren toplanırlar (11) 25

Bunları Biliyor muydunuz? * Zoraptera üçüncü en küçük böcek takımıdır. * Zoraptera takımına bağlı bazı türler termit ve memelilerin yuvalarında gözlenmiştir. Ancak burada ne yaptıkları hala bilememektedir. * Çoğu Zoraptera takımı türleri iki farklı ergin formuna sahiptir. Bunlardan ilki koyu renkli, kanatlı, ve gözleri olanlar, diğeri ise kanatsız, açık sarı renkli ve gözleri olmayanlar şeklindedir (11) Familya İsmi Zorotypidae - 26

Takım: Grylloblatodea - Rockcrawlers Altsınıf : Orthopteroid (Orthoptera ve Dermaptera ile yakından ilgili) Başkalaşım : Hemimetabola Dağılımı ve habitatı : Yaygın değil. Asya ve Kuzey Amerika da mağaralar yada buz veya kar olan yüksek irtifalı dağlarda yaşamayı tercih eder Familya Sayısı : 1 Tür Sayısı : 25 Özellikleri Kayaböcekleri (Rock crawlers) yüksek dağlık bölgelerde (Çin, Sibirya, Japonya, kuzey Amerika ve Kanada) bulunan, küçük ve iyi kamufle olan böcek grubudur. Takımın mağarada yaşayan türleri Kore ve Japonya da bulunmuştur. Etçil ve otçul olan türler besin artıklarını karlı yerlerden, taşların altından yada eriyen buz yakınlarından toplarlar. Yalnızca soğuk havalarda hareketli olurlar. Sıcak havalarda daha soğuk yerlere giderler. Takıma ait ismi ötürü krilet (gryllo-) ve hamamböceği (blatta-) nın fiziksel karakterlerinin karışımından doğmuştur. Bazı taksonomistler bu böceği Orthoptera takımı altında alttakım yada familya olarak göstermektedirler (12) 27

Ekonomik Önemi GrylloBlattodea takımı üyeleri ekonomik öneme sahip değillerdir. İnsanların pek yaşamayı tercih etmedikleri bölgelerde yaşarlar (12) Bunları Biliyor muydunuz? * GrylloBlattodea ilk kez 1906 yılında bulundu ve 1915 yılında takım düzeyinde tanımlandı. * Takıma ait yalnızca 25 tür bulunmaktadır. GrylloBlattodea, Mantophasmatodea den sonra en az sayıda türü barındıran takımdır. * Kayaböcekleri sıcak havaya töleransları düşüktür. Birçok tür 10 C de ölür ve genelde donma derecesinde yaşarlar. * Yaşadıkları yerin ikliminden dolayı büyüme ve gelişmeleri oldukça yavaştır. Bir döllerini 7 yılda tamamlarlar. * GrylloBlattodea takımına ait hiçbir türe Güney yarımkürede rastlanmamıştır (12) Familya İsmi Grylloblattidae İngilizce İsmi Rock crawlers, Icebugs, Ice crawlers, Ice Crawlers, Rock Crawlers 28

Takım : Dictyoptera Cockroaches Mantids Altsınıf Başkalaşım Dağılımı ve habitatı :Orthopteroid (Orthoptera ve Mantodea (Dictyoptera) ile yakından ilgili) : Hemimetabola : Tüm dünyada yaygın. Tropik ve yarı tropik bölgelerde en yoğun Familya Sayısı : 6 Tür Sayısı : ~4000 Özellikleri: Hamamböcekleri çürükçül ve omnivor (her şeyi yiyen) canlılardır. Tropikal ve yarı tropikal iklimlerde yaygın olarak bulunurlar. Bazı türler insanların evlerinde yaşarlar. Hamamböceklerinin vücudu oval ve basık bir vücuda sahiptir. Bu özeliği sayesinde çok iyi bir koşucudur ve dar olan yerlerden oldukça rahatlıkla geçebilir. Tehlike anında uçmak yerine kendince daha avantajlı olan koşmayı tercih eder ve yarık ve çatlaklara girerek saklanır. Başın büyük bir bölümü ve thorax üstten pronotum (exoskeleton) ile kaplamış ve koruyucu bir yapıya bürünmüştür. Hamamböcekleri yumurta bıraktıklarında dişiler yumurtalarının etrafına özel bir kapsülle üreme sistemi sıvısı salgılarlar. Öotheca olarak bilinen bu yapı özel bir adaptasyon sonucu oluşmuştur ve yalnızca hamamböcekleri ve peygamberdevelerinde (Mantidae) bulunur. Bu özel yapı bu iki gurubun birbirlerine benzediklerini ve bazı taksonomistlerin bu iki gurubu neden tek bir takım altında (Dictyoptera) toplandıklarını açıklar özelliktedir (13) 29

Ekonomik Önemi Hamamböcekleri tüm zararlı böceklerden daha geniş yayılım gösteren canlılar olarak bilinirler. İnsan evlerinde yaşayan türler gündüzleri yarık ve çatlaklar arasında saklanır, gece ise su ve yiyecek aramak için harekete geçerler. Sokup ısıramamasına karşın vücutları üzerinde hastalık taşıyabildikleri için sevilmezler. Çürümüş ölü hamamböceği kalıntıları hava ile taşınarak solunum yoluyla alınırlar ve hassas insanlarda alerjiye neden olabilirler. Hamamböcekleri böcek toksikolojisi ve fizyolojisi alanlarında oldukça sık kullanıldıklarından bu alanlar için oldukça yararlıdırlar (13) Bunları Biliyor muydunuz * Amerikan hamamböceği (Periplaneta americana) orjini Afrika olan bir türdür * Polyphagidae familyasına bağlı bazı hamamböceği türleri karınca yuvalarında yaşarlar. * Madagaskar türü olan Gromphadorhina portentosa predatörlerini korkutmak amacıyla havayı trake yardımıyla kullanarak tıslama sesi çıkarırlar. * Kötü şöhretlerine karşın zararlı olarak nitelendirilen hamamböceği türlerinin sayısı, diğer zararlılarla karşılaştırıldığında oldukça düşük orandadır. * Surinam hamamböceği, Pycnoscelus surinamensis, kümes hayvanlarında körlüğe neden olabilen Oxyspirura mansoni isimli bir nematodun konukçusudur. * Bir gecede yaklaşık 4,5 km yol katedebilirler. 30

* Dizanteri, gıda zehirlenmeleri, Verem, Gastroenteritis, Antrax, Pnomoni, Hepatit, Mantar hastalıkları, Astım, allerjik reaksiyon gibi çeşitli hastalık mikroplarını taşır ve bulaştırırlar. * Ekosistemin önemli bir parçası olan bu böcekler, bağırsaklarındaki protozoa ve bakteriler sayesinde hemcinsleri de dahil olmak üzere bir çok şeyi yiyebilirler. Bu sebeple de ormanlardaki çöp ve diğer hayvanların artıklarının yeniden doğaya kazanılmasını hızlandırırlar. * Kafası kopmuş bir hamamböceği 1 hafta daha yaşayabilir. Sonuçta su içemediği için susuzluktan ölür (13) Familya İsmi Blaberidae Blattellidae İngilizce İsmi Giant cockroaches German cockroaches, Wood cockroaches, German Cockroach, Wood Cockroaches Blattidae Oriental cockroaches, American cockroaches, Oriental Cockroach, American Cockroach Cryptocercidae Nocticolidae Polyphagidae Wood roaches, Brownhooded cockroaches, Wood Roaches, Brownhooded Cockroach Australian cockroaches Sand cockroaches, Sand Cockroach 31

Takım : Dermaptera - Earwigs Altsınıf :Orthopteroid (Orthoptera ve Phasmida ile yakından ilgili) Başkalaşım : Hemimetabola Dağılımı ve habitatı : Yaygın ve oldukça dağılımlı. En fazla çeşitlilik tropik ve yarı tropik bölgelerde görülmekte Familya Sayısı : 13 Tür Sayısı : ~1800 Özellikleri Gündüzleri karanlık yerlerde saklanıp geceleri aktif olan kulağakaçan (earwig) lar leş ve ot yiyicilerdendir. Oldukça geniş bir besin tercihi vardır. Birkaç tür predatördür. Dişiler yumurtalarını toprağa bırakır ve yumurtalar açılana onlara annelik ederler. Kanatları olmayan nimfler ebeveynlerine çok benzerdirler. Ön kanatlar kısa, kalın ve arka kanatları örter niteliktedir. Arka kanatlar ise geniş ve dinlenme anında ön kanatların altında katlanmış durumdadır. Bazı türler kanatsız formdadırlar. Birçok kulağakaçan da abdomen sonundaki cerci genişleyip kalınlaşarak kışkaç halini almıştır. Bu kıskaçlar savunma, kazma ve kur yapmada kullanılır. Dermaptera üç alt takıma sahiptir. Bunlar; Forficulina, Arixeniina ve Hemimerina dır. Çoğu Dermaptera türü Forficulina alttakımına aittir. Yukarıda belirtilen diğer iki alttakıma ait türler ise genellikle memelilerle ilişkili yaşarlar. Arixeniina dan 5 tür Asya yarasaları Hemimerina dan 11 tür ise Afrika fareleri üzerinde parasitik yada yarı-parasitik olarak yaşarlar ve genelde kanatsızdırlar. Bu türlerin cercileri iyi gelişmemiştir. Arixeniina alttakımına bağlı türler nimf dönemlerini kuşlar üzerinde tamamlarlar (vivipary) (14) 32

Ekonomik Önemi Birçok kulağakaçan ekonomik öneme sahip değildir. Birkaç tür eğer bölgede yoğun olarak bulunuyorlarsa süs bitkilerinin çiçeklerinin taç yapraklarını yada erkek organlarını çiğneme yoluyla tahrip ederler. Avrupa kulağakaçanı (Forficula auricularia), Amerika ya 1900 lü yıllarda taşınmış ve meyve ve sebze ürünlerinde ekonomik kayıplara neden olmuştur (14) Bunları Biliyor muydunuz? * Bazı kulağakaçanların ikinci veya üçüncü abdominal segmentlerinde savunma bezesi bulunur ve bu bezeden zararlı bir sıvı fışkırtılır. Bazı türler bu sıvıyı 4 inç basınçla püskürtebilirler. * Birçok kulağakaçanın cinsiyeti cerci nin yapısına bakarak anlaşılabilir. Eğer cerci düz ise dişi, daha eğimli ise erkek birey olduğu anlamına gelmektedir. Bazı türlerin erkeklerinde ise cerci asimetrik/orantısız gelişmiştir. * Dişi kulağakaçanlar genellikle yuvalarının içerisinde kalır ve yumurtalarını ve genç nimf dönemlerini korurlar. Bir yada iki gömlek değiştirmeden sonra yuvadan ayrılan nimfler anneleri tarafından yenirler (14) Familya İsmi Anisolabididae Apachyidae Arixeniidae Carcinophoridae Chelisochidae Diplatyidae Forficulidae Hemimeridae Karschiellidae Labiduridae Labiidae Pygidicranidae Spongiphoridae İngilizce İsmi Black earwig, Black earwigs Common earwig, European earwigs Common brown earwig, Striped earwigs Little earwig 33

Takım : Isoptera Termites Altsınıf Başkalaşım Dağılımı ve habitatı : Orthopteroid (Blattodea ve Mantodea (Dictyoptera) ile yakından ilgili) : Hemimetabola : Tropik ve yarı tropik bölgelerde son derece yaygın. Genellikle ılıman bölgelerde daha az yoğun Familya Sayısı : 8 Tür Sayısı : ~2300 Özellikleri Termitler hamamböceklerine yakın akraba olan diğer bir böcek grubudur. Bu benzerlik termitlerle ağaç hamamböceğinin (familya; Cryptocercidae) davranışsal ve ekolojik benzerliklerden kaynaklanmaktadır. bu hamamböceği ormanda devrilen ağaçlarda yaşarlar. Odun lifleri ile beslenen odun hamamböceği, sindirim sistemlerinde bulunan simbiyotik (ortak yaşayan) mikroorganizmalarla bu besini sindirir. Küçük aileler şeklinde yaşarlar ve dişiler genç yavrularını kollar ve gözetirler. Termitler ve odun hamamböcekleri birbirlerine oldukça yakındırlar çünkü her ikisi de benzer habitatlarda yaşar, benzer besinleri tüketir, aynı sindirim şekli ile besinlerini sindirir ve her iki grupta yavrularını gözetir ve kollarlar. Termitler gerçek sosyal yaşam gösteren tek yarıbaşkalaşım (hemimetabolous) gösteren böcek takımıdır. Bu takıma bağlı türler oldukça geniş yuva yaparlar ve tüm koloni orada yaşar. Her yuvada üremeyi sağlayan bir kral ve bir kraliçe bulunur. Bu iki bireyden zamanla yüzlerce veya binlerce işçi ve asker termit bireyleri oluşur. Hamamböcekleri (cockroaches) ve peygamberdeveleri (mantids) gibi termitlerde tropik ve yarı tropik iklimlerde oldukça yoğun olarak bulunurlar (15) 34

Ekonomik Önemi Termitler ayrıştırma işlevinde önemli bir rol üstlenirler. Tropik ve yarı tropik habitatlarda yoğun populasyon oluşturduklarında ormanda devrilen ölü odunların üçte birini bir yıl içerisinde doğaya geri kazandırırlar. Termitler eğer besin tercihlerini insanların evlerindeki ahşap malzeme, inşa edilen yapılar, orman ve diğer ticari ürünler üzerinde yaparlarsa ekonomik zararlı konumuna gelirler (15) Bunları Biliyor musunuz? * Termitler tropikal ormanlarda en fazla dominant olan türdür. Bir metrekare alanda 2000 ile 4000 birey arasında olabilirler. Bu sayı bazen metrekarede 10.000 e kadar çıkabilir. Ağırlıkları toplamı aynı bölgede yaşayan tüm omurgalıların ağırlıklarından daha fazladır. * Bazı termitler oldukça geniş ve ayrıntılı yuva yaparlar. Avustralya da Nasutitermes triodidae türünün yuvası 6-7.5 metre uzunluğunda ve 3-3.5 metre çapında olabilmektedir. Bir yuvada milyonlarca işçi bulunabilir. * Termitler odun liflerini sindiremezler. Bu yüzden sindirim sistemlerinde simbiyotik olarak yaşayan protozoa veya bakteriler bu sindirim işini termitler için yaparlar. * Makrotermitler (altfamilya; Termitidae), mantar yetiştirirler. İşçiler bitki liflerinden kompost haline getirirler ve diğer görevli bireyler bu kompost üzerine simbiyotik mantarın sporlarını aşılarlar. Termitler daha sonra olgunlaşan mantarları yerler. * Afrika termitleri Macrotermes subhyalinus, karaliçelerinin vücutları yumurtalarından dolayı oldukça iri bir konuma gelebilir. Tam olarak yumurta ile dolu olduklarında 14 cm uzunluğunda ve 3.5 cm çapında bir vücuda sahip olabilir. Yumurta bırakmaya başladığında ise günde 30.000 yumurta bırakır (15) 35

Familya İsmi Hodotermitidae Kalotermitidae Macrotermitidae Mastotermitidae Rhinotermitidae Serritermitidae Termitidae Termopsidae İngilizce İsmi Drywood termites Dampwood termites Dampwood termites 36

Takım : Psocoptera Booklice, Barklice Altsınıf : Hemipteroid (Hemiptera ve Phthiraptera ile yakından ilgili) Başkalaşım : Hemimetabola Dağılımı ve habitatı : Tüm dünyada yaygın. Ancak gizli yaşama yerlerinden dolayı zor fark edilirler. Familya : 39 Sayısı Tür Sayısı : ~3200 Özellikleri Psocoptera üç alttakıma ayrılmıştır. Bunlar Trogiomorpha, Troctomorpha ve Psocomorpha dır. Adı geçen alttakımlar anten, tarsi ve labial palp segment sayılarının farklı olmasıyla birbirlerinden ayrılırlar (16) Corrodentia olarak da bilinen Psocoptera takımı booklice (kitapbiti) ve barklice(kabukbiti) ları içerir. Bu böcekler günümüzde yaşayan hemipterlerin ilkel formlarıdır. Çünkü ağız yapıları ilkel mandibuladan çok az daha değişikliğe uğramıştır. Bu yüzden lacinia (maxillanın alt kısmı) bölünmüştür. Bu parça mandibulalar besinleri aldığında bir matkap gibi çalışarak öğütülmelerini sağlar. Pharynx ve hypopharynx de değişikliğe uğrayarak havan ve havaneli mantığıyla çalışır ve besinleri öğütür. Barklice genellikle alg, liken, mantar ve çeşitli bitkilerin olduğu nemli karasal habitatlarda yaşarlar (yaprak parçaları, taşların altında, bitkilerde yada ağaçların kabuklarında). Ergin döneme eriştiklerinde yaklaşık olarak 10 mm civarında olabilir ve genellikle kanatlıdırlar. Bazı türler toplu halde yaşarlar. Labial ipek bezlerinden salgıladıkları ince, ipeğimsi örtünün altında küçük koloniler halinde bulunabilirler. Booklice lar genellikle insanların evlerinde yada mağaza, depo gibi yerlerde yaygın olarak görülürler. Kanatsızdırlar ve Barklice dan oldukça küçüktürler (2 mm civarında). Birçok tür depo ürünlerini, kitapları, ciltleri, duvarkağıdı 37

yapıştırıcısını, kumaşları ve diğer nişasta-kolalı-karbonhidratlı ürünlerle beslenebilirler. Birçok Psocoptera türü serbest yaşarken birkaçı kuş yuvalarında bulunurlar. Bu gibi türler kuşların kanat artıklarıyla yada dökülen deri hücreleri ile beslenerek hayatta kalır. Ancak kesinlikle kuşlar üzerinde görülmezler. Entomolojistler true lice (gerçek bit-memeli ve kuşlarda entomopatojen) ın bu türden geliştiğini düşünmektedirler. Barklice ve parasitic-lice ağız parçaları benzerliği ile (özellikle hypopharynx) dikkati çekmektedir (16) Ekonomik Önemi Bu takıma bağlı birçok tür ağaçlık alanlarda yaşayan böceklerdir. Bu yüzden insanlarla ilişkileri son derece azdır. Türlerin evlere ve depolara girmeleri ara sıra büyük sıkıntılara yol açabilir ancak yine de ekonomik zararları oldukça azdır (16) Bunları Biliyor musunuz? * Psocoptera türlerinin yayılması onlar için son derece kolay olmalı. Çünkü adalarda ortaya çıkan ilk böceklerden olmasına karşın diğer habitatlara yayılmışlardır. * Bazı Barklice erkeklerinde coxa nın arkasında ses çıkartma organı (Pearman's organ) bulunmakta ve dişleri cezbetmek için kullanılmaktadır. Daha sonra erkek kur dansı yapar ve çiftleşmeyi başlatmak için çaba harcar. * Trogium pulsatorium, insanların evlerinde en sık görülen türdür. Bu türe arıların yuvalarında da rastlanır. * Psoquillidae familyasına ait türler kuşların yuvalarında leş yiyici olarak yaşarlar. Bu barklice lar parasitic-lice (gerçek bit Takım: Phthiraptera) ın soyundan gelmiş olabilirler (16) 38

Familya İsmi Amphientomidae - Amphipsocidae - Archipsocidae - Asiopsocidae - Caeciliusidae - Calopsocidae - Compsocidae - Dasydemellidae - Dolabellapsocidae - Ectopsocidae - Elipsocidae - Epipsocidae - Hemipsocidae - Lachesillidae - Lepidopsocidae - Liposcelididae - Manicapsocidae - Mesopsocidae - Musapsocidae - Myopsocidae - Pachytroctidae - Peripsocidae - Philotarsidae - Polypsocidae - Prionoglaridae - Prionoglarididae - Pseudocaeciliidae - Psilopsocidae - Psocidae - Psoquillidae - Psyllipsocidae - Ptiloneuridae - Sphaeropsocidae - Spurostigmatidae - Stenopsocidae - Thyrsophoridae - Trichopsocidae - Troctopsocidae - Trogiidae - 39

Takım : Ephemeroptera - Mayflies Altsınıf : Paleoptera Başkalaşım : Hemimetabola Dağılımı ve habitatı : Tatlısu habitatlarında oldukça yaygın Familya Sayısı : 27 Tür Sayısı : >2000 Özellikleri Ephemeroptera takımına ait türlerin ergin öncesi dönemleri suculdur ve genellikle temiz, akışkan olan tatlı sularda yaşarlar. Kimi larvalar serbest halde yüzerlerken, bazıları kendilerine küçük taş parçacıklarını birbirine yapıştırarak içlerine girerler. Bazıları ise kum yada çamurda U şeklide yuvalar kazarak bunların içinde beklerler. Ephemeroptera takımına ait türlerin ergin öncesi dönemlerinin çoğu otçul olup, algler ve diğer sucul bitkilerle beslenirler. Bazı türler yalnızca 4 hafta gibi kısa bir sürede olgunlaşırken, bazılarının ergin olabilmesi için 1 den 4 yıla kadar süren döneme ihtiyaç duyarlar. Bir Ephemeroptera bireyi ergin olduğunda sucul ortamı terk eder. Öncelikle suyun yüzeyinde bir hava kabarcığının içerisinde bulunur ve kısa zamanda gömlek değiştirerek kanatlı forma dönüşür (subimago) ve hemen ardından bir yaprak yada dal parçasına uçar. Subimago, kısa bir değişim dönemi geçirir ve tekrar gömlek değiştirerek üreyebilen ergin halini alır (Imago). Imago, koyu ve donuk renkli subimago nun aksine şeffaf kanatlarla birlikte düz ve parlak bir vücuda sahiptir. Ephemeroptera takımı kanatlı forma geçtikten sonra kanatlı dönemde tekrar deri değiştiren tek takımdır. Birçok erginin çok kısa bir ömrü vardır. Erginlerin yalnızca ağız parçalarının izi bulunduğundan beslenmezler. Bazı türler bir gün içerisinde; çıkar, ürer ve ölürler. Erkekler genellikle 5-15 m yükseklikten sürü halinde uçarlar. Dişiler bu sürü içine karışırlar ve erkekler tarafından hızlıca seçilirler. Birleşme uçarken meydana gelir. Dişiler genellikle 40