TARIM SEKTÖRÜNÜN YOZGAT EKONOMİSİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ Nizamettin ERBAŞ 1 Özet Bu çalışma; yöresinde tarım sektörünün ekonomik yapıdaki rolünün belirlenerek yöre ekonomisine katkısını ortaya koymayı amaçlamaktadır. Bu amaca ulaşmak üzere, tarım sektörünün ekonomisine katkısını belirleyici kriterler dikkate alınarak durumsal analiz gerçekleştirilmiştir. Ayrıca çalışmada, geneli ve TR72 bölgesindeki -Sivas illeri ile ilgili bazı kıyaslama ve değerlendirmelere de yer verilmiştir. Son 5 yılın ikincil verileri (özellikle TÜİK verileri) dikkate alınarak yapılan bu çalışmada, ili, işletme başına küçükbaş hayvan varlığı ve tarımsal üretim değerleri bakımlarından ortalamasının altında; büyükbaş hayvan varlığı, traktör ve biçerdöver parkları bakımlarından ise ortalamasının üzerinde gelişmeler göstermiştir. Ayrıca, genel nüfus, genel istihdam ve dış satım ile bölgesel bazda (+Sivas+ TR72 Bölgesi) gayrisafi katma değer içerisinde tarım kesiminin aldığı pay şeklinde bir karşılaştırma yapıldığında ise, ili dış satım dışında, nüfus, istihdam ve bölgesel gayrisafi katma değerde alınan paylarda ortalamasının lehindedir. Son olarak, ta yerel bazda faaliyet gösteren 399 işletmeden 79 una girdi sağlayan sektör yine tarım sektörüdür. Bu bağlamda, istihdam, beslenme ve gıda sanayine girdi temini başta olmak üzere, yarattığı katma değer ve ihracat değerleri açısından yörede tarım sektörünün önemli bir ekonomik sektör durumunda olduğu ifade edilebilir. Anahtar sözcükler: ekonomisi, ta tarımsal üretim, Gayrisafi katma değer, Kırsal istihdam, Kırsal nüfus. Abstract The Role and Importance of Agricultural Sector in Economy This study aims to demonstrate the contribution of the agricultural sector in area to the local economy by determining the role of economic structure. In order to achive this aim, situational analysis is carried out considering the decisive criteria of the contribution of the agricultural sector to the economy of. Also, this study includes some benchmarking and evaluation of Turkey in general. In this study which takes into account the data of past five years, province is under Turkey average in terms of the numbers of ovine livestock and agricultural production per firm while it is above Turkey average in terms of the numbers of cattle and tractor and harvester parks. Furthermore, when it is compared to the general population, the general employment and exportation also the share the agricultural sector has from the regional gross value added in which takes place ( + Sivas + TR72 Region) makes an progress for the good of Turkey average in population, employment and regional gross value added except export rate. Finally, agricultural sector is a sector which provides inputs to the 79 of 399 companies operating in. In this context, agricultural sector in the region is an important economic sector for especially employ- 1 Yrd.Doç.Dr., Bozok Üniversitesi, nizamettin.erbas@bozok.edu.tr 205
ment, the provision of inputs to nourishment and food industry and the value-added and export value. Keywords: economy, Agricultural production in, Gross value, Rural employment, Rural population. 1. Giriş ili Anadolu nun en eski yerleşim yerlerinden biridir. Topraklarının kuzey bölümü Orta Karadeniz bölgesinin iç güney kesimlerine kadar uzanır [2]. Yüzölçümü 14.123 km 2 (1.412.300 ha) olup, yüzölçümünün yarıya yakınını (600.533 ha) tarım arazileri oluşturur. Yüzölçümünün diğer yarısı ormanlık alan (268.637 ha) ve çayır mera alanlarından (260.153 ha) oluşur. Geniş arazi varlığına ve mera alanlarına sahip olan ilinin ekonomisi büyük ölçüde tarıma dayalıdır. İçinde bulunduğu olumsuz koşullara rağmen tarım hâlâ büyük bir potansiyele sahiptir. yılı verilerine göre, nüfusun %40,5 i kırsal nüfus ve istihdamın %48,7 si tarım sektörünce gerçekleşmiştir. Tarım yöre ekonomisine %15,3 oranında gayrisafi katma değer ve %1,66 oranında dışsatım değeri katmıştır. Bu değerler, tarımın yöre ekonomisinde önemli bir sektör durumunda olduğunun açık bir göstergesidir. Bu çalışmada, ilinde tarımın ekonomik gelişmeye katkısının belirginleştirilmesi amaçlanmıştır. Bu amaçla, yörenin tarımsal potansiyel durumu, ortalaması ve ORAN TR72 bölgesinin (Orta Anadolu Kalkınma Bölgesi) diğer illeri ( ve Sivas) ile karşılaştırılarak çeşitli açılardan değerlendirmelere yer verilmiştir. 2. Tarımın Ekonomisine Katkıları Tarımın ekonomik yapıdaki yeri ve önemi ekonomiye kattığı katma değer ile ölçülür [6]. Bu ölçütler; nüfus ve istihdam, üretim, beslenme, gayrisafi katma değer, dışsatım, sanayiye hammadde, sanayi ürünlerine pazar ve üretim faktörü transferi vb. yönlerden ortaya çıkmaktadır. Bu bakımdan tarım, ülkemiz ekonomisi için üretimden istihdama, ihracattan enflasyona kadar birçok dinamiği etkileyen kritik bir sektördür. Nüfus artışı, küreselleşen ekonomik sistem ve artan rekabet koşulları tarımın genel ekonomide ayrı bir öneme sahip olduğunu göstermektedir. Tarımın ekonomisine sağladığı katkılar başlıklar halinde aşağıda açıklanmıştır. 2.1. Nüfus ve İstihdam Katkısı Tarım sektörü ekonomisine istihdam yönüyle önemli bir katkı sağlamaktadır [8]. Çünkü ekonomik hayatın her aşaması insan faktörü ile doğrudan ilgilidir. Ekonomik hayatın düzenleyicisi insan faktörü olduğuna göre nüfus ile ekonominin ilişkisi çok fazladır. Yani insan işgücü olmadan herhangi bir ekonomik faaliyette bulunmak mümkün değildir. Konu nüfus meselesi olduğuna göre, ilinin nüfus dağılımına değinmekte büyük yarar vardır. (Tablo 1) de, yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemine (ADNKS) göre, ta nüfusun kırsal ve kentsel dağılımları verilmiştir. Dağılıma göre, nüfusun yarıya yakın bölümünün kırsal (köy) nüfustan oluştuğu görülmektedir. Yörede %40,5 olan kırsal nüfus oranı, (%11,9) ve Sivas (%29,5) illeri ile ortalamasına ait oranların (%8,7) çok üzerindedir. İşte yörede kırsal nüfusu bünyesinde barındıran, işsizlik sorununa can simidi olan ve ekonomiye her yönüyle katkı sağlayan sektör tarım sektörüdür. Ayrıca tabloda öne çıkan diğer bir husus, yörede kırsal nüfusla birlikte kentsel nüfusun da hem sayısal ve hem de oransal olarak her yıl azaldığıdır. Bunun en önemli nedeni kuşkusuz tan diğer şehirlere olan göçtür. Halbuki aynı tablodan -Sivas illeri ile genelinde kırsal nüfusun hareketliliği incelendiğinde, düşüşün diğer şehirlere göçten değil, nüfusun şehir merkezlerine yönelmesinden kaynaklandığı görülmektedir. 206
Tablo 1: Nüfusun Kırsal ve Kentsel Olarak Dağılımı [6] Yıllar Toplam Nüfus Kırsal Nüfus Kentsel Nüfus (kişi) (kişi) (%) (kişi) (%) 487.365 216.095 44,3 271.270 55,7 476.096 207.747 43,6 268.349 56,4 465.696 196.257 42,1 269.439 57,9 453.211 187.121 41,3 266.090 58,7 444.211 1.205.872 179.741 178.593 40,5 14,8 264.470 1.027.279 59,5 85,2 1.234.651 170.487 13,8 1.064.164 86,2 1.255.349 164.819 13,1 1.090.530 86,9 1.274.968 158.575 12,5 1.116.393 87,5 1.295.355 154.147 11,9 1.141208 88,1 633.347 215.591 34,0 417.756 66,0 642.224 208.292 32,4 433.932 67,6 Sivas 627.056 210.759 32,2 425.297 67,8 623.535 195.109 31,3 428.426 68,7 623.824 72.561.312 184.260 16.669.907 29,5 23,0 439.564 55.891.405 70,5 77,0 73.722.988 16.432.961 22,3 57.290.027 77,7 74.724.269 17.338.563 23,2 57.385.706 76,8 75.627.384 17.178.953 22,7 58.448.431 77,3 76.667.864 6.633.451 8,7 70.034.413 91,3 Tarım, nüfusun belirli bir bölümüne istihdam yaratarak da ekonomiye katkı sağlamaktadır. ilinde istihdamın yarısı tarım sektörüne yapılmıştır. (Tablo 2) de istihdamın sektörlere göre dağılımı verilmiştir. Tabloya göre, ilinde istihdamın %48,7 si tarımda gerçekleşirken, bu oran ortalamasında %22,7, ilinde %14,6 ve Sivas ilinde %37,9 dur. Mevcut göstergeler, ta istihdam yaratmada tarım sektörünün önemli bir sektör durumunda olduğunu apaçık ortaya koymaktadır. Tablo 2: İstihdamın Sektörel Dağılımı [7] Tarım (%) Sanayi (%) Hizmetler (%) 48,7 18,4 32,9 22,7 27,2 50,1 Sivas 14,6 36,7 48,7 37,9 21,8 40,3 2.2. Üretim Katkısı Tarımsal üretim insan neslinin ilk çağlardan günümüze gelmesi ve bundan sonra da yaşamını sürdürmesi için zorunlu olan gıda maddelerini içermesi açısından son derece önemlidir. İnsan türüne sağladığı yaşamsal faydadan dolayı, tarımın ekonomik gelişmeye en önemli katkısının tarımsal üretim katkısı olduğu söylenebilir [3]. Her yıl artan nüfusu dengeli bir biçimde besleyebilmek için tarımsal üretimin arttırılması 207
gerekir. Bu nedenle, tarım politikasının amaçları belirlenirken, ne kadar kaynağın tarımsal ürünlerin üretimine ayrılabileceği düşünülmelidir. Aşağıda tarımın yöre ekonomisine üretim katkısı bitkisel üretim ve hayvansal üretim yönlerinden ayrı ayrı ele alınmıştır. 2.2.1. Bitkisel Üretim, gerek coğrafi gerekse iklimi bakımından çok çeşitli bitkisel ürünlerin yetiştirilmesine elverişli olan nadir ülkelerden biridir. Tarımsal üretimde nin dünyada önemli bir noktaya ulaşmasında böyle bir avantaj elbette değerlendirilmelidir. İnsan için zorunlu olan gıda maddelerinin büyük bir bölümü bitkisel ürünlerden karşılanır. Ancak, bitkisel üretimin yapılmasında kullanılan arazi miktarını artırma olanağı bulunmadığına göre verimliliği arttırmamız gerekiyor. Tarımda modern üretim yöntemleri ve araçları sayesinde verimlilik önemli ölçüde arttırılabilir. Bir yörenin tarım potansiyeli sahip olduğu tarımsal mekanizasyon varlığına bağlıdır. ili traktör ve biçerdöver parkları yönünden geneli ve TR72 deki diğer iller ile mukayese edildiğinde iyi durumda olduğu görülür. yılında ta bin işletmeye 508 traktör parkı ve 17,5 biçerdöver parkı düştüğü halde, ortalamasında bu değerler 394 traktör parkı ve 5 biçerdöver parkı şeklindedir (Tablo 3). Biçerdöver parkında ve Sivas illerine göre daha avantajlı durumda olan ili traktör parkı yönünden ilinin biraz gerilerindedir. Tablo 3: Biçerdöver ve Traktör Parkları [6] Sivas Yıllar Bin İşletmeye Düşen Biçerdöver Parkı Bin İşletmeye Düşen Traktör Parkı 16,7 504 16,5 515 16,8 491 17,4 502 17,5 508 1,9 510 2,0 511 2,4 555 2,6 601 2,8 628 0,3 221 0,3 228 0,4 239 0,4 249 0,5 248 4,3 349 4,5 356 4,7 366 4,8 383 5,0 394 ilinde tarım arazilerinin kullanım durumları (Tablo 4) te verilmiştir. Tarım arazileri tarımsal üretimin bizzat üzerinde yapıldığı yerlerdir. Yörede 6.005.330 da. olan toplam tarım alanının 4.309.410 da. ında tarla bitkileri, 28.597 da. ında sebze ve 77.328 da. ında ise meyve-bağ yetiştiriciliği yapılmaktadır. Yörede toprağın dinlendirilmesi amacıyla 1.589.995 da. tarla arazisi nadasa bırakılmıştır. 208
Tablo 4: Tarım Arazilerinin Kullanım Durumları [5] Tarım Arazisinin Tarım Arazisinin Genişliği (da) Kullanım Durumu Tarla Alanı 4.722.785 4.902.530 4.704.445 4.604.621 4.309.410 Nadas 1.641.220 2.397.402 2.683.604 2.288.115 1.589.995 Sebze Alanı 26.408 37.031 42.994 31.391 28.597 Meyve+Bağ 62.742 58.611 62.205 62.205 77.328 Toplam Alan 6.453.155 7.395.574 7.493.248 6.985.982 6.005.330 (Tablo 5) te bazı bitkisel ürünlerin üretim miktarları verilmiştir. Yörede en fazla üretimi yapılan ürün şekerpancarı olup, bunu buğday, arpa ve yonca izlemektedir. Buğday ve arpa üretim miktarlarında her yıl azalış olmasına rağmen, aspir, ayçiçeği ve mısır üretim miktarları artış göstermiştir. Yörede buğday verimi (239 kg/da) ortalamasının (277 kg/da) altındadır. Tablo 5: Bitkisel Üretim Verileri [5] Üretim Miktarı (ton) Ürün Adı Buğday 821.929 800.283 927.056 759.737 776.657 Aspir 871 1.028 436 297 1.061 Ayçiçeği 660 2.729 4.972 7.797 8.212 Mısır (dane) 105 34 37 37 208 Yonca (yeşil ot) 85.045 77.249 81.023 70.414 74.207 Arpa 172.035 120.825 103.853 92.021 96.721 Şeker Pancarı 1.228.616 1.634.126 1.391.863 1.404.268 1.455.553 2.2.2. Hayvansal Üretim Geniş mera alanlarına (260.153 ha.) sahip olan ili coğrafi açıdan hayvancığın gelişmesine uygun bir yöredir (Hatipoğlu 2004). Yörede hayvancılık ayrı bir faaliyet olmayıp, bitkisel üretim faaliyeti ile birlikte yapılmaktadır. Hayvancılık kış aylarında kapalı besicilik, yaz aylarında ise mera hayvancılığı biçimindedir. Büyükbaş hayvanlardan sığır ve manda, küçükbaş hayvanlardan akkaraman koyunu, kıl ve tiftik keçisi ön plandadır. Yörede işletme başına 5,90 büyükbaş ve 8,14 küçükbaş hayvan düşmektedir. Küçükbaş hayvan varlığı Sivas ilinden iyi durumda, ortalaması ve ilinden daha düşüktür. Büyükbaş hayvan varlığı bakımından ise ortalaması ve Sivas ilinden daha iyi durumda, iline göre daha düşüktür (Tablo 6). 209
Tabo 6: İşletme Başına Hayvan Varlığı [6] Yıllar İşletme Başına Büyükbaş Hayvan İşletme Başına Küçükbaş Hayvan 4,20 5,57 4,76 4,97 4,21 5,07 6,16 6,16 5,90 8,14 7,53 11,25 7,35 12,71 8,50 9,32 14,73 17,13 9,77 19,76 3,25 3,55 4,27 4,08 Sivas 4,34 4,30 5,96 6,16 4,46 6,42 3,51 8,74 3,72 9,55 4,06 4,56 10,50 11,63 4,72 12,52 Yörede büyükbaş ve küçükbaş hayvanlardan toplam 253.877 ton süt üretilmiştir. Süt üretiminde en fazla üretim 282.832 ton ile inek sütüdür. Tablo 7: Hayvansal Üretim Verileri [6] Yıllar Süt (ton) 147.990 213.863 268.098 307.957 298.970 234.291 242.175 287.276 317.786 320.069 210
Sivas 227.746 378.459 447.047 574.543 620.884 12.542.185 13.543.674 15.056.210 17.401.262 18.223.712 2.3. Beslenme Katkısı Bir toplumun öncelikli sorunu beslenme sorunudur. Yaşamın devamı için beslenmenin zorunlu olması, beslenme için gerekli besinleri sunan tarım sektörünü stratejik bir konuma oturtmaktadır. Bu amaçla tarım sektörü gerektiğinde büyük miktarlarda kaynak aktarmak yoluyla destekleme yoluna gidilmektedir. Genel olarak Türk insanının beslenme durumuna bakıldığında, temel besinin ekmek ve tahıllardan sağlandığı görülür. Günlük enerjinin ortalama %50 si ekmek ve diğer tahıldan mamul ürünlerden sağlanmaktadır [3]. Bu husus, tarımın toplum beslenmesinde katkısının önemini apaçık ortaya koymaktadır. Tarım yalnızca bu sektörde çalışan emeğin değil, tarım dışı işlerde çalışan emeğin de beslenmesi için gerekli gıdayı arz etmektedir. Yetersiz ve dengesiz beslenmenin toplum sağlığını olumsuz yönde etkilediği, sosyal ve ekonomik kalkınmayı yavaşlattığı dikkate alınırsa, tarımın beslenme açısından önemi ortaya çıkmaktadır. 2.5. Gayrisafi Katma Değer Katkısı Gayrisafi katma değer (GSKD), bir yıl içinde üretilen nihai mal ve hizmetlerin para ile ifade edilen tutarıdır. GSKD mal ve hizmet üretiminde ekonominin performansının temel ölçüsüdür. (Tablo 8) de, TR72 alt bölge bazında gayrisafi katma değerin sektörel payları verilmiştir. Dağılımda en büyük payın %54,7 ile hizmetler sektörüne ait olduğu görülür. Hizmetler sektörünü %30 ile sanayi sektörü ve %15,3 ile tarım sektörü izlemiştir. ortalamasında tarım sektörünün GSKD de aldığı pay %9,0 dur. Kişi başına GSKD, alt bölge bazında 6.675 $ iken, ortalamasında 9.244 $ dır. Tablo 8: Kişi Başına Gayrisafi Katma Değer ve GSKD in Sektörel Dağılımı [6] ORAN (TR72) Kalkınma B. Yıllar 2007 Kişi Başına Gayrisafi Katma Değer ($) 5.992 Tarım Sekt. nün GSKD deki Payı (%) 12,2 Sanayi Sekt. nün GSKD deki Payı (%) 29,5 Hizmetler Sekt. nün GSKD deki Payı (%) 58,3 TR72 Böl. 2008 6.814 12,5 30,0 57,5 (+Sivas+ 5.734 13,8 27,7 58,5 ) 6.610 14,9 29,0 56,1 6.675 15,3 30,0 54,7 211
2007 8.221 8,5 27,8 63,7 2008 9.335 8,5 27,2 64,3 7.736 8.867 9,1 9,5 25,3 26,4 65,6 64,1 9.244 9,0 27,5 63,5 İşletme başına tarımsal üretim değeri bakımından bir karşılaştırma yapıldığında ise, ili 48.624 TL lik bir tarımsal üretim değeri ile Sivas iline göre (36.123 TL) daha iyi durumda, ili (89.092 TL) ve ortalamasına göre (61.952 TL) ise düşüktür (Tablo 9). Tablo 9: Tarımsal Üretim Değerleri [6] Sivas Yıllar İşletme Başına Bitk. Üret.Değeri (TL) 16.309 19.329 21.965 19.372 21.888 23.962 29.301 33.817 31.996 42.015 6.716 7.223 9.056 7.995 9.786 22.189 26.015 28.920 28.585 30.062 İşletme Başına Hay. sal Üret.Değeri (TL) 12.547 27.223 24.022 26.849 26.736 35.319 49.084 51.403 52.005 47.077 9.464 23.923 23.859 26.049 26.337 17.797 27.628 33.364 36.686 31.890 İşletme Başına Tar. Üretim Değeri (TL) 28.856 46.552 45.987 46.221 48.624 59.281 78.385 85.220 84.001 89.092 16.180 31.146 32.915 34.044 36.123 39.986 53.643 62.284 65.271 61.952 2.4. Dışsatım Katkısı Bir ülkenin dış ticaret açığının dengelenmesinde ve ülkeye döviz girişinde önemli araçlardan bir diğeri de dış satımdır. gibi gelişmekte olan ülkelerin genel ekonomik ve nüfus yapısı tarımdan şekillendiği için bu ülkelerin karşılaştırmalı avantaja sahip oldukları ürünler doğal kaynaklar ve tarımsal ürünlerdir. Bu nedenle tarımın dışsatım ve döviz katkısı oldukça önemlidir. yılında ilinde faaliyet gösteren firmalar tarafından 17,0 milyon dolar ihracat yapılmış ve tüm iller sıralamasında 67. sırada yer almıştır [6]. Tablo 10 da ın ihracat değerinin ekonomik sektörlere göre dağılımı verilmiştir. Tablodan en büyük payın %98,05 ile sanayi sektörünün olduğu görülür. Sanayi sektörünü %1,66 ile tarım sektörü ve %0,29 ile hizmetler sektörü izlemiştir. Bu oranlar ortalamasında ise sırasıyla; %93,13, %3,71 ve %3,16 dır. Tarım sektörünün dış satımda aldığı payda, ili Sivas iline göre (%0,37) yüksek, ili (%1,92) ve ortalamasına göre (%3,71) ise düşüktür (Tablo 10). 212
Tablo 10: İhracatın Ekonomik Sektörlere Göre Dağılımı [6] Sivas Yıllar Tarım (%) Sanayi (%) Hizmetler (%) - 0,47 0,15 0,58 1,66 0,83 1,06 1,73 1,74 1,92 0,40 1,10 0,49 0,17 0,37 4,26 4,33 3,83 3,40 3,71 99,73 98,91 97,85 99,13 98,05 95,17 92,04 92,34 93,45 92,55 73,48 58,56 57,17 46,77 47,86 93,44 92,61 93,37 93,92 93,13 0,27 0,62 2,00 0,29 0,29 4,00 6,90 5,93 4,81 5,53 26,12 40,34 42,34 50,06 51,77 2,30 3,06 2,80 2,68 3,16 (Tablo 11) de sektörlere göre girişimin dağılımı verilmiştir. Dağılıma göre, ilinde %2,90 olan tarımsal girişim oranı (%0,01) ve Sivas (%0,74) illeri ile ortalamasına (%0,86) göre daha yüksektir. Tablo 11. Girişim Sayısının Sektörel Dağılımı [8] Tarım (%) Sanayi (%) Hizmetler (%) 2,90 10,07 87,03 0,01 14,14 85,85 Sivas 0,74 10,07 89,19 0,86 12,09 87,05 2.6. Sanayiye Hammadde Katkısı Tarım sadece fiziksel ve biyolojik çıktı üreten bir sektör olarak düşünülmemelidir. Tarım sektörü, hem gıda sanayileri, tekstil, deri ve giyim ile tütün ve tütün mamulleri sanayilerine girdi sağlayan ve hem de kredi kuruluşları, kendine girdi sağlayan şirketler, işleme sanayi işletmeleri, taşıma firmaları, toptancılar, lokantalar, oteller ve perakendeciler gibi çok sayıda ajanla ilişkili olan bir sektördür. Bu durum çiftçi ve sanayi arasında işbirliğinin oluşmasını sağlayacaktır. Tarıma dayalı sanayi tesisleri ile tarımsal üreticiler arasında sağlanacak işbirliği ve entegrasyon, üretim miktarı, pazar ve kalite sorunlarının çözümünü kolaylaştıracaktır. Gıda sanayileri tahıl ve nişasta mamulleri, süt ve süt ürünleri, mezbaha ürünleri, meyve sebze işleme sanayileri olmak üzere dört alt sektör olarak faaliyet gösterirler. taki 399 sanayi tesisinden 68 i gıda sanayi, 4 ü tekstil ürünleri ve 7 si giyim olmak üzere toplam 79 adet tarıma dayalı sanayi tesisi mevcuttur [8]. 2.7. Sanayi Ürünlerine Pazar Katkısı Tarım diğer sektör ürünlerine talep yaratmak suretiyle de öne çıkan bir sektördür. Daha açık bir 213
deyimle, tarım, sanayinin ürettiği ürünlere talep yaratarak sanayi ürünlerinin pazarı durumunda da bulunur. Çünkü günümüzde tarım teknik şartlarda yapılmakta ve sanayinin imal ettiği alet, makine, yem, gübre, zirai ilaç, tohumluk, akaryakıt vb. tüketimi sürekli artmaktadır. Aynı zamanda yaşam standardı yükselen çiftçi diğer sanayinin imal ettiği beyaz eşya, mobilya, temizlik eşyası, inşaat ürünleri, giyim, araba vb. birçok ürünün müşterisi ve tüketicisi de olmaktadır [1]. Sonuç olarak, tarım ekonomik yapı içerisinde hem üretici ve hem de tüketici olarak önemli rol üstlenmektedir. 2.8. Üretim Faktörü Katkısı Tarımın ekonomik gelişmeye katkılardan bir diğeri de üretim faktörü katkısıdır. Üretim faktörü katkısı tarımdan tarım dışına emek ve parasal sermaye transferi biçimde gerçekleşir. Sanayi sektörü ve diğer faaliyetlerin gereksinim duyduğu ucuz iş gücü ve gerekli emek, özellikle tarımdan gelmektedir. Tarımdaki emek fazlası sanayide değerlendirildiği sürece, sanayinin işgücü maliyeti o ölçüde düşecek ve büyüme oranı o kadar yüksek olacaktır. Gelişmekte olan ülkelerde tarım kesiminde işgücü fazlalığı bulunmaktadır. Bu duruma yol açan iki temel etkenden söz edilebilir. Birincisi, kırsal kesimdeki hızlı nüfus artışıdır. İkincisi ise, tarımda makineleşmenin artmasıyla birlikte, makinenin emeği ikame etmesi ile emeğin açığa çıkmasıdır. Her ne kadar bazı tarımsal işlerde makine kullanımı sınırlı olsa da, toprak işleme, ekim ve hasat gibi birçok işlerde makine kullanımının artması, kırsal alanlarda tarımsal işgücü fazlalığının oluşmasına ve binlerce emeğin işsiz kalmasına yol açacaktır. Tarımdaki fazla işgücünün eğitilerek kalifiye işgücüne dönüştürülmesi ve diğer sektörlerde istihdam edilmesi kuşkusuz ekonomik gelişmeye katkı sağlayacaktır. Tarım sektörü, sanayi sektörünün gelişmesi için gerekli tasarruf ve sermaye birikiminin de kaynağıdır. Ekonomik gelişme sürecinde tarım sektöründe meydana gelen verim artışından kaynaklanan sermaye birikiminin dolaylı ve dolaysız yollardan tarım dışı sektörlere aktarıldığı görülmektedir. Büyük toprak sahiplerinin sınai faaliyetlere yaptıkları yatırımlar ve küçük köylü çiftçilerin tasarruflarını bankalarda değerlendirmeleri bunun en belirgin örnekleridir. Tarımın toplam ulusal tasarruflardaki payı; tarımsal gelirin milli gelirden aldığı pay, tarım ve tarım dışı kesimlerde tasarruf eğilimi ve tarımda kişi başına düşen gelir ile doğrudan ilişkilidir. Tarım kesiminde tasarruf eğilimi ne kadar yüksekse ve tarımda kişi başına ortalama gelir ne kadar yüksekse, toplam ulusal tasarruflar içinde oranı o kadar yüksek olacaktır. 3. Sonuç de imalât sektöründe tarımsal girdilere dayalı endüstriler oldukça önemli yer tutmaktadır. Çünkü imalat sanayinin çoğu ağırlıklı olarak hammaddeyi tarımdan karşılamaktadır. Araştırma yöresi ta da yaklaşık 80 kadar imalat sanayinin hammaddesi tarıma dayalıdır. Tarım sektörünün nüfusun beslenmesindeki önemi nüfusun artmasına paralel olarak artmaktadır. de tarım sektöründe son yıllarda önemli gelişmeler olmasına rağmen, tarımda istenen verimlilik düzeyine henüz ulaşılamamıştır. Verimliliği artışının sağlanmasında çiftçilerin teknik tarım, sertifikalı tohum kullanımı, ilaç, aşı, gübre, bitki ve hayvan sağlığı konularında eğitilmeleri önemlidir. Ayrıca çiftçilerin üretimden satışa kadar geçen süreçte yani pazarlama sürecinde örgütlenmeleri de teşvik edilmelidir. Avrupa Birliğine uyum süreci çerçevesinde tarımda çalışan nüfusun (%37,9) azaltılması-ki tarımda çalışan nüfus en fazla %20,8 ile Yunanistan da [10]- yönündeki politikalar başta olmak üzere, tarımın yeterince desteklenmemesi, tarımda verim düşüklüğü, girdi maliyetlerinin (mazot, gübre vb.) yüksekliği ve düşük girdi kullanımı, çiftçilerin bu işe ilgi ve isteğinin gittikçe azalması ve sanayinin metropol şehirlerde yoğunlaşması gibi nedenler bu sektörden kaçışları ve göç dalgasını önemli ölçüde hızlandırmıştır. Yörede yılında 216.095 olan kırsal nüfusun, yılında 179.741 e kadar gerilemesi bunun açık bir örneğidir. 214
Plansız olan göç dalgasının önüne geçilebilmesi için her türlü yasal düzenlemeler ivedilikle yapılmalıdır. Genel ve yöresel boyutta işsizlik göz önüne alındığında tarımın genel istihdama yaptığı sosyo-ekonomik katkı göz önüne alınmalıdır. Tarımda tam istihdamı sağlamak ve tam istihdam dışında kalan nüfusu planlı bir şekilde sanayiye kaydırabilmek için konunun ekonomik ve sosyal yönlerini birlikte incelemek ve buna göre karar vermek gerekmektedir. Sonuç olarak, tarım yöre ekonomisine her yönüyle katkı sağlayan önemli bir sektördür ve önemi tartışmasızdır. 4. Kaynakça Açıl, A.F. ve Demirci, R. 1984. Tarım Ekonomisi Dersleri. A.Ü.Z.F. Yay. No:880, Ankara. Bulut, İ. 2003. İlinin Coğrafyası, Erzurum. Doğan, A. Ekonomik Gelişme Sürecine Tarımın Katkısı: Örneği http://www.acarindex.com/dosyalar/makale/acarindex-1423912357.pdf Ege,H.E. Tarım Sektörünün Ekonomideki Yeri ve Önemi. http://www. tepge.gov.tr/dosyalar/yayinlar/62889464af374f2fa8a1 4db901213 d 54.pdf Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü Kayıtları-2015,. http://www.tüik.gov.tr İŞKUR İşgücü Piyasası Analizi Raporu-,. Ticaret ve Sanayi Odası İli Temel Göstergeleri Sorunlar ve Çözüm Önerileri Raporu-2015,. Uzundumlu, A.S. Tarım Sektörünün Ülke Ekonomisindeki Yeri ve Önemi. 7865-30511-1-PB. pdf http://www.abveteriner.org/dosyalar/tarimrekabet.doc 215