Haritacılık Bilim Tarihi

Haritacılık Bilim Tarihi Dünya Haritacılık Tarihi Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ GEOMATİK MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ JDF901 Haritacılık Bilim Tarihi Sunu 3 Bu sunuda özellikle; Haritacılık Tarihi Dersi, Yrd. Doç. Dr., Serdar BİLGİ, İTÜ ve Haritacılık Tarihi, Prof. Dr. Doğan Uçar kaynaklarından yararlanılmıştır. http://jeodezi.karaelmas.edu.tr/linkler/akademik/marangoz http://geomatik.beun.edu.tr/marangoz/ /marangoz.htm http://jeodezi.karaelmas.edu.tr/fukal

HARİTACILIK BİLİM TARİHİ - DERS İÇERİĞİ Dünya Haritacılık Tarihi Haritacılığın Tarihçesine Giriş Eski Çağlarda Haritacılık Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 2

HARİTACILIĞIN TARİHÇESİNE GİRİŞ Yaşanılan çevreye ilişkin olarak kazanılan bilgilerin insan belleğinde eksiksiz olarak tutulmasına olanak yoktur. Buna karşın anılan bilgilerin gerektiğinde tekrar kullanılmasına ve başkalarına gerekli doğruluk ve yeterli tamlıkta aktarılmasına ihtiyaç duyulabilmektedir. Çevreye ilişkin bilgilerin (mekansal bilgiler) saklanması ve zaman aşırı aktarımı için bugün değişik araçlar vardır. Yazılı metinler, fotoğraf, kroki, filmler gibi. Burada değinilmeyecek eksiklikleri nedeniyle bu araçlar, mekansal verilerin amaca uygun gösterimi ve aktarımı için uygun harita yoksa kullanılırlar. Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 3

HARİTACILIĞIN TARİHÇESİNE GİRİŞ Buna karşın, haritaların mekansal verilerin zaman aşırı aktarımında, İnsanlar tarafından yazıdan önce kullanılmaya başlandığı genel olarak kabul edilmektedir. Bugün bilinen en eski harita benzeri kalıntının tarihinin M.Ö. 3800 olarak belirlenmiş olması, buna karşın yazının tarihinin M.Ö. 3000 olarak kabul edilmesi bu tezi destekleyici karakterdedir. Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 4

HARİTACILIĞIN TARİHÇESİNE GİRİŞ Kartografik bilgi aktarım aracı olan haritaların geçmişinin bu kadar eski olmasına rağmen bu alanda uzun süre önemli bir gelişme yapılamamıştır. Bunun temel nedeni olarak teknik yetersizlikten kaynaklanan yakın çevreden ayrılamama zorunluluğudur. Böylesine bir hareketsizlik şüphesiz, haritaya olan ihtiyacın artmasını ve onun geliştirilmesini frenleyici bir rol oynamıştır. Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 5

HARİTACILIĞIN TARİHÇESİNE GİRİŞ Keşifler döneminde ise kullanılmak üzere haritaya (özellikle kıyı haritaları) olan talepte inanılmaz bir patlama yaşanmıştır. Hemen arkasından matbaanın bulunması bu talebi destekleyici karakterde olmuştur. Çevreye ilişkin bilgiler zenginleştikçe haritadan beklenen, fakat uzun bir dönem karşılanamayan özellikler de değişiklik göstermeye başlamıştır. Geometrik doğruluk, eksiksizlik gibi. Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 6

HARİTACILIĞIN TARİHÇESİNE GİRİŞ Bu nedenle, süslü çerçeveler ve bilgi eksikliği nedeniyle çizim altlığının boş kalan alanlarına yerleştirilmiş mitolojik ya da söylentiler temel alınarak düşünsel olarak yaratılan bir dizi hayvan resmi, anılan dönemden günümüze kadar saklanabilen eski haritalar için karakteristik ortak özelliktir. "Fakat bugünün modern haritaları varken eski haritaların ne gibi işlevleri olabilir?" sorusu akla gelebilir. Eski haritalardaki bilgiler geçerliliklerini yitirmişlerdir. Bu haritalarda, örneğin birçok dağ dizisi yanlış konumda gösterilmişler ya da zamanın birçok önemli yaşam merkezleri hiç haritada yer almamaktadır. Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 7

HARİTACILIĞIN TARİHÇESİNE GİRİŞ Örneğin, bir haritada Kızılırmak Yeşilırmak'tan daha kısa, birinde Anadolu'nun Karadeniz Kıyıları ve birçoğunda Hazar Denizi tamamen yanlış olabilmekte bir dünya haritasında Amerika Anakarası hiç bulunmayabilmektedir. Bazılarında ise, Amerika ve Asya birleşik olarak gösterilmiştir. Eski haritaların benzer türden eksiklikleri çok fazladır. Bütün bunlara rağmen özellikle 18. Yüzyıldan başlayarak eski haritalara ilgi daha da artmıştır. Bugün de bu ilgi artarak devam etmektedir. Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 8

HARİTACILIĞIN TARİHÇESİNE GİRİŞ Dünyanın sektörde faaliyet gösteren sayılı kurumlarının düzenledikleri müzayedelerde, sürekli eski haritalara da rastlanmaktadır. Eski harita peşinde koşan yelpaze, değişik İnsan gruplarından ülkelerin köklü saygın müze ve kütüphanelerine kadar uzanmaktadır. Buralarda 15. Yüzyıldan itibaren değişik zamanlarda kataloglaştırılmış eski harita koleksiyonları korunmaktadır. Bu kültürel hazineler maalesef Özellikle Birinci ve İkinci Dünya Savaşlarında yangın ve talan nedeniyle yok olmuşlardır. Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 9

HARİTACILIĞIN TARİHÇESİNE GİRİŞ Bu örnekte olduğu gibi büyük formatlarından kaynaklanan saklanma güçlükleri nedeniyle özellikle duvar haritaları daha çok tahrip olmuşlardır. Türkiye'de Topkapı Müzesi Kütüphanesinde ve başka kurumlarımızda korunan duvar haritalarında da bu izleri görmek mümkündür. Buna karşın atlas biçiminde bir araya getirilmiş ve bir kapakla korumaya alınmış haritalar ise daha iyi biçimde günümüze aktarılmışlardır. Arkeoloji Müzesinde bulunan anonim Atlas anılan güzel tarihi haritalara bizden birkaç örnektir. Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 10

İlk Haritalar - Babil ve Mısır Haritacılığı Avrupa henüz Taş Devrini yaşarken, Babil ve Mısırlıların kültür yaşamlarının en ileri dönemlerini yaşadıkları görülmektedir. Ne talihsizliktir ki korunma güçlüğü ve genellikle arazide kullanılmaları nedeniyle harita denilebilecek yapıtlardan pek azı günümüze ulaşabilmiştir. Babillilerden bugüne intikal etmiş en eski harita M.Ö. 3800 yıllarına aittir. Kil bir levha üzerine çizilmiş olan harita Kerkük'ün güneydoğusunda bugün "Yorgan Tepe" olarak anılan yöredeki Babil şehri Nuzi'deki kazılarda ortaya çıkarılmıştır. Kazı Honvard Üniversitesi arkeologları tarafından gerçekleştirilmiş ve tablet burada ele geçirilen 200 den fazla tabletle beraber halen Honvard Semitik Eserler Müzesinde sergilenmektedir. Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 11

İlk Haritalar - Babil ve Mısır Haritacılığı Bugünkü Dicle-Fırat nehirleri arasında kalan ve M.Ö. 3800 yıllarında ilk çağın en İleri uygarlıklarının kurulduğu Mezopotamya'da Fırat Nehrinin akışını gösteren balçık üzerine yapılmış haritalarla, Mısır'da bulunan haritalar, araştırmalara göre ilk haritadır. Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 12

İlk Haritalar - Çatalhöyük Şehir Planı (Uyarı) Fakat yakın zamanda bilinen bu tarih değişmiştir. Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesinde sergilenen ve M.Ö. 6200 yıllarından kalan Çatalhöyük Şehir Planı 5800 yıllık olarak bilinen harita tarihini 2400 yıl daha geriye götürmüştür. Bundan yaklaşık 8205 yıl önce yapılan ilk harita Çatalhöyük teki kazılarda bir evin duvarında bulunmuştur. Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 13

İlk Haritalar - Babil ve Mısır Haritacılığı Babilin kil levha üzerindeki haritası dışında, Nuzi, Babil ve Nippur kenti yakınlarındaki kazılarda Asur şehirlerinin planlarının gösterildiği çok sayıda başka kil levhalar da bulunmuştur. Bunlardan Nippur şehri planı çok ilginçtir. Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 14

İlk Haritalar - Babil ve Mısır Haritacılığı Nippur şehri planının M.Ö. 1500 yıllarında hazırlandığı tahmin edilmektedir. Söz konusu şehir planında Fırat, Fırat sularını tarım alanlarına taşıyan kanallar, şehir surları, sur kapıları, tapınak gibi karakteristik önemli yapılar gösterilmiştir. Bu eser de Amerika Birleşik Devletleri Pensilvanya Eyaleti müzesindedir. Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 15

İlk Haritalar - Babil ve Mısır Haritacılığı Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 16

İlk Haritalar - Babil ve Mısır Haritacılığı Antik çağda Mısır medeniyeti çok ilerlemiş ve özellikle Ortadoğu ve güneydoğu Avrupa'da zamanının kültürünü çok etkilemiş olduğu halde onlardan günümüze kayda değer bir kartografik ürün kalmamıştır. Kadastro haritaları dışında Antik Çağ Mısır'ından ele geçirilebilen kayda değer tek kartografik eser, Nubiyan altın madeni haritasıdır. Haritanın tarihi M.Ö. 1300 yılları olarak verilmektedir. Papirüs kağıt üzerine çizilmiş harita İtalya'da Torino Şehir Müzesindedir Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 17

İlk Haritalar - Çinlilerde Haritacılık Çinliler diğer bilim dallarında olduğu gibi haritacılık alanında da diğer toplumlardan bağımsız bir gelişme göstermişlerdir. Bazı Çin müzelerinde yeteri kadar incelenmemiş çok sayıda haritanın bulunduğu bilinmektedir. Çinliler M.Ö. 1160 yıllarında pusulanın çalışma prensibini bulmuşlardır. M.Ö. 100 yıllarında kağıdın bulunmasından sonra Çinliler birçok kentin haritasını yapmaya çalışmışlardır. Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 18

İlk Haritalar - Çinlilerde Haritacılık Çinliler diğer bilim dallarında olduğu gibi haritacılık alanında da diğer toplumlardan bağımsız bir gelişme göstermişlerdir. M.Ö. 3000 yılında ise bilgin Yu-Kong, Çin'in bir haritasını çizmiştir. Bazı Çin müzelerinde yeteri kadar incelenmemiş çok sayıda haritanın bulunduğu bilinmektedir. Çinliler M.Ö. 1160 yıllarında pusulanın çalışma prensibini bulmuşlardır. M.Ö. 100 yıllarında kağıdın bulunmasından sonra Çinliler birçok kentin haritasını yapmaya çalışmışlardır. Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 19

İlk Haritalar - Eski Yunan Haritacılığı Eski Yunanlılar, Antik Çağda ancak küçük bölgelerin haritalarını yapabilmişlerdir. Hatta büyük tarihçi HEREDOT ve ARİSTO nun eski yunan haritaları ile alay ettiği bilinmektedir(m.ö.385-220). Ancak PTOLEMAUS zamanında (M.S. 87-150) coğrafya, bugünün kartografyasının önemli uğraşlarından biri olan, bilinen dünyanın grafik gösterimi biçiminde tanımlanmaya başlamıştır. Bu tanımı yapanların ise, araziye ait geometrik ya da diğer bilgileri toplayan kişiler değil, coğrafyayı felsefenin bir alt disiplini olarak gören filozofların olması ilginçtir. Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 20

İlk Haritalar - Eski Yunan Haritacılığı Zamanın filozoflarına göre, dünya yüzen bir disk, silindir parçası ya da bir küre olabilirdi. Bu dünya düşüncesine göre örneğin, tüm Dünyayı çevreleyen okyanusu besleyen dört deniz vardı: Hazar Denizi, Arap Denizi (Kızıldeniz), Basra Denizi ve Akdeniz. Buna karşın HEREDOT'a anlatılanlara bakılırsa, Miletliler Hazar Denizini bir iç deniz olarak gösteren birkaç dünya haritası çizmişlerdir. Fakat HEREDOT bu haritaları görmediğini söylemektedir. Bu dönemlerde HEREDOT'un alay etmesini haklı kılacak biçimde dünya, insan ve değişik hayvanlara (kertenkele ya da aslan gibi) benzetilmiştir. Yunanlıların harita yapımında daha ileri bir aşamaya geçtikleri M.Ö. 550 yılında Anaxamandros'un oldukça geliştirilmiş haritalar çizdiği görülmüştür. Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 21

İlk Haritalar - Eski Yunan Haritacılığı - Geometrinin Gelişimi Miletli tüccar THALES (M.Ö. 640-548), Babil ve Mısır biliminden yararlanmasını bilen İlk Yunanlılardan biridir. THALES, Ortadoğu'ya yaptığı gezilerde gördüklerini değerlendirerek geometride önemli gelişmelere adını yazdırmış bir kişidir. Güneş tutulmasının önceden söylemesi nedeniyle zamanında kendisine "ermiş" lakabı takılmıştır. Bu tahminini de Çin ve Babil kaynaklı bilgilere dayanarak yapan THALES, geometri dışında başka gerçekleri de ortaya koyabilmeyi başarmıştır. Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 22

İlk Haritalar - Eski Yunan Haritacılığı - Geometrinin Gelişimi THALES'in yanında yetişmiş olan PISAGOR da geometrinin gelişimine büyük katkılarda bulunmuştur. PISAGOR bugün geometride kendi adıyla anılan, bir düzlem dik üçgende uzun kenarın(hipotenüs) karesinin, diğer İki dik kenar uzunluklarının karelerinin toplamına eşit olduğunu ifade eden İlişkiyi ortaya koymuştur. Daha sonra, bu bağıntının Uzakdoğu kültüründe PİSAGOR'dan 1000 yıl önce bilindiğini gösteren belgeler bulunmuştur. Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 23

İlk Haritalar - Eski Yunan Haritacılığı - Geometrinin Gelişimi Bu arada ÖKLİD'in (M.Ö.320-275) geometriye katkılarını unutmamak gerekir. Başka bir yunan Geometri bilgini HERON (M.Ö.150-90) trigonometrik yükseklik ölçmelerine temel oluşturmak üzere "Metrika" adlı bir kitap kaleme almıştır. Açı Ölçme amaçları için kullanılan aletler geliştirerek, bir yüzeye düşen ışınla, bu yüzeyden yansıyan ışının yüzey normali ile eşit açı yaptığı belirlenmiştir. HERON ayrıca, üç kenarı bilinen üçgenin alanını veren ve bugün Heron Formülü olarak anılan eşitliği bulmuştur. Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 24

İlk Haritalar - Eski Yunan Haritacılığı - HEREDOT'un Dünya Haritası M.Ö. 484-424 yılları arasında yaşayan Heredot, coğrafya ile ilgilenmiş ve yerin şeklini oval bir düzlem varsayarak opladığı bilgiler ve okuduğu kitaplardan yararlanarak bir dünya haritası çizmiştir. Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 25

İlk Haritalar - Eski Yunan Haritacılığı - HEREDOT'un Dünya Haritası HEREDOT'a göre Dünya Avrupa, Asya ve Libya(Afrika) adlı üç büyük kara parçasından oluşuyordu. Bu harita, genel çerçevesi İle, Afrika ve Asya hariç, o zamanki bilinen dünyayı oldukça iyi yansıtmaktadır. Bu haritada Hazar Denizi ilk kez bir iç deniz olarak ifade edilmektedir. Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 26

İlk Haritalar - Eski Yunan Haritacılığı ARİSTO (ARİSTOTELES) Dünya Haritası M.Ö. 340 yıllarında, filozof Platon un öğrencisi olan Aristo, dünyanın bugünkü ölçülerle yaklaşık 74.000 km çevreli bir küre olması gerektiğini savunmuş ve tezini destekleyici kanıtlar olarak şunları ile sürmüştür: Deniz yüzeyi düzlem değil, eğriliği olan bir yüzeydir, Değişik enlemlerde yıldız yüksekliği değişik değerler almaktadır, Değişik boylamlarda güneş yüksekliği farklı olmaktadır, Ay tutulmasında Yerin gölgesi Ay'da yuvarlak oluşmaktadır. Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 27

İlk Haritalar - Eski Yunan Haritacılığı ARİSTO (ARİSTOTELES) Dünya Haritası ARİSTO'dan ders almış olan İmparator Büyük İskender'in emri ile yeniden düzenlenen Mısır'ın İskenderiye kenti geçen zaman içinde bu destek ile devrinin bilim ve kültür dünyasının merkezi haline gelmiştir. Şehirde sayısız müze, kütüphane ve araştırma enstitüleri kuruldu. Devrin ileri gelen filozof ve bilim adamlarının eserleri temin edilerek oluşturulan kurullarca inceletildi. Bu süreç içinde başka bir büyük geometrici ÖKLİD (M.Ö.320-275) yetişti. ÖKLİD'i izleyen yıllarda ARİSTARCH, güneş ve yıldızların hareketsiz olduklarını ve dünyanın güneş etrafında gök ekvatoru düzlemine göre eğik bir yörünge düzlemi oluşturacak biçimde döndüğünü söyledi. Ayrıca yerin kendi ekseni etrafında bir tam dönüşünü bir günde tamamladığını da ARİSTARCH ortaya koymuştur. Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 28

İlk Haritalar - Eski Yunan Haritacılığı İlk Yer Ölçmeleri Dünya çevresinin bilimsel olarak hesaplanması için ilk girişimin M.Ö. 287-212 yıllan arasında yaşamış Siracusalı bilgin ve yine ÖKLİD'in öğrencilerinden biri olan ARŞİMED'den gelmiştir. ARŞİMED bu amaçla yerin eğriliğinden yararlanmış ve tam bir meridyen uzunluğunu ARISTO'nun 74000 km sine karşılık yaklaşık 55000 km olarak bulmuştur. Bu hesaptan sonra başka Yunanlılar da yerin çevresini hesaplamak için girişimlerde bulunmuştur. Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 29

İlk Haritalar - Eski Yunan Haritacılığı PTOLEMAUS (Batlamyus) un Dünya Düşüncesi İsa'nın doğumundan sonra da İskenderiye'nin uzun süre dünyanın bilim merkezi olma özelliğini koruduğu görülür. Amasyalı yerbilimci STRABON, İskenderiye'ye yerleştikten sonra burada "Coğrafya" adlı 18 ciltlik bir eser kaleme almıştır. Bu eserinde STRABON, sıcaklık değişiminin doğu-batı doğrultusunda kuzey-güney doğrultusuna göre çok daha az olması nedeniyle, Dünyanın doğu-batı doğrultusundaki uzunluğunun, kuzey-güney doğrultusundaki uzunluğundan büyük olması gerektiğini savunmuş ve bu özelliği ile daha sonra ERATOSTHENES tarafından çizilen dünya haritasını da etkilemiştir. Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 30

İlk Haritalar - Eski Yunan Haritacılığı PTOLEMAUS (Batlamyus) un Dünya Düşüncesi Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 31

İlk Haritalar - Eski Yunan Haritacılığı PTOLEMAUS (Batlamyus) un Dünya Düşüncesi Milattan sonra 100-178 yıllan arasında İskenderiye'de başka bir büyük yerbilimci, Batlamyus un varlığına tanık olunmaktadır. Batlamyus biri coğrafya, diğeri astronomi alanında olmak üzere İki büyük eser kaleme almıştır. Batlamyus'un astronomi alanında yazdığı kitap M.S. 827 yılında Almagest (Yıldız Kataloğu) adı altında arapçaya çevrilmiştir. Batlamyus tarafından yazılıp yazılmadığı bazen tartışma konusu yapılan ve adı "Harita Çizimi için Coğrafi Esaslar" ya da bugün için adı yalnızca "Coğrafya" olarak bilinen 8 ciltlik bir eser daha vermiştir. Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 32

İlk Haritalar - Eski Roma Haritacılığı Romalılar eski Yunan zenginliğinin yalnızca kullanıcısı ve yayıcısı olarak bilinirler. Bu yaklaşımın, Roma zenginliğine çok yenilik getirmediği ise açıktır. Anılan eksiklik haritacılık alanında da kendini göstermektedir. Eski Romalılardan bize ulaşan en önemli kartografik eser orduların savaşa gidiş yollarını, ticaret merkezlerini ve şifalı su kaynaklarını gösteren rulo biçimindeki haritalardır. Tabula Peutingeriana olarak anılan haritalarda İstanbul, Kadıköy, Bergama, Asos, Sakarya Irmağı, Gemlik Körfezi ve Bursa civarındaki dağlar açıkça görülebilmektedir. Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 33

İlk Haritalar - Eski Roma Haritacılığı Kaynak: http://www.euratlas.net/cartogra/peutinger/ Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 34

İlk Haritalar - Eski Roma Haritacılığı Kaynak: http://www.euratlas.net/cartogra/peutinger/ Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 35

GELECEK HAFTA: 16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI Divânu Lügati't-Türk teki harita (11. yüzyıl) Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 36

KAYNAKLAR Haritacılık Bilim Tarihi Ders Notları, Yrd. Doç. Dr. Aycan Murat MARANGOZ, Bülent Ecevit Üniversitesi Müh. Fak. Geomatik Müh. Bölümü, Fotogrametri ABD Sunuları, 2015 Haritacılık Tarihi Dersi, Yrd. Doç. Dr., Serdar BİLGİ, İTÜ Türk Haritacılık Tarihi (1895-1995), Prof. Dr. Muzaffer Şerbetçi, HKMO Yayınları, İstanbul 1999 Harita Bilim Tarihinde Biyografiler ve Türk Haritacılığı Tarihi, Muzaffer Şerbetçi, Haritacılık Tarihi Ders Notları, Prof. Dr. Doğan Uçar Haritacılığın 5000 Yıllık Yürüyüşü, Prof. Dr. Erol Köktürk, HKMO Jeodezi- Jeoinformasyon, Arazi Yönetimi Dergisi, TMMOB Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası Yayın Organı, Ocak 2004, Sayı: 2004/90, ISSN: 1300-3534, s: 32-40.; Temmuz 2004, Sayı: 2004/91, s: 55-64 http://www.euratlas.net/cartogra/peutinger/ Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ 37