TÜRKİYE KALKINMA BANKASI A.Ş. ZEYTİNYAĞI SEKTÖR ARAŞTIRMASI Ömür GENÇ Kd.Uzman ARAŞTIRMA MÜDÜRLÜĞÜ Ocak 2004 ANKARA

İÇİNDEKİLER Sayfa No TABLOLAR LİSTESİ... ii GRAFİKLER LİSTESİ... iii GİRİŞ... 1 1. SEKTÖRÜN VE ÜRÜNÜN TANIMI... 3 2. TÜRKİYE DE ZEYTİNYAĞI ÜRETİM VE TÜKETİM DURUMU... 6 2.1. Zeytin Üretimi... 6 2.2. Zeytinyağı Üretimi... 10 2.2.1. Kurulu Kapasite... 11 2.2.2. Kurulu Kapasitede Beklenen Gelişmeler... 13 2.2.3. Zeytinyağı Üretimi ve Kapasite Kullanım Oranı... 14 2.3. Talep... 16 2.3.1. Yurtiçi Talep... 16 2.3.2. Yurtiçi Talep Tahmini... 18 2.4. Dış Ticaret... 20 2.4.1. İhracat... 20 2.4.2. İthalat... 25 3. DÜNYADA ZEYTİNYAĞI ÜRETİM VE TÜKETİM DURUMU... 26 3.1. Üretim... 26 3.2. Tüketim... 29 3.3. Dış Ticaret... 33 3.3.1. İhracat... 33 3.3.2. İthalat... 36 4. GENEL DEĞERLENDİRME VE SONUÇ... 40 YARARLANILAN KAYNAKLAR... 45 i

TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1 : Zeytin Ağaçları Sayısı ve Kapladığı Alan... 7 Tablo 2 : Zeytin Ağacı Sayısının Bölgeler İtibariyle Dağılımı... 7 Tablo 3 : Türkiye Zeytin Üretimi... 9 Tablo 4 : Türkiye de Zeytin Üretiminde Verim Durumu... 10 Tablo 5 : Türkiye Zeytinyağı Fabrika Sayısı ve Kurulu Kapasiteleri... 12 Tablo 6 : Türkiye de Yıllar İtibariyle Zeytinyağı Üretimi... 14 Tablo 7 : Zeytinyağı Sektöründe Kapasite Kullanım Oranları... 15 Tablo 8 : Türkiye de Zeytinyağı Tüketimi ve Kişi Başına Tüketim Miktarları... 17 Tablo 9 : Zeytinyağı Yurtiçi Talep Projeksiyonu... 19 Tablo 10 : Türkiye nin Sezonlar İtibariyle Zeytinyağı İhracatı... 20 Sayfa No Tablo 11 : Zeytinyağı İhracatımızın Ambalaj Şekillerine Göre Dağılımı... 22 Tablo 12 : Türkiye nin Yıllar İtibariyle Çeşitlere Göre Zeytinyağı İhracatı... 23 Tablo 13 : Türkiye nin Yıllar İtibariyle Ülkelere Göre Zeytinyağı İhracatı... 24 Tablo 14 : Zeytinyağı İhracatının Üretime Oranı... 25 Tablo 15 : Türkiye nin Yıllar İtibariyle Zeytinyağı İthalatı... 25 Tablo 16 : Sezonlar İtibariyle Dünya Zeytinyağı Üretimi... 26 Tablo 17 : Ülkelere Göre Zeytinyağı Üretimi... 27 Tablo 18 : AB Ülkelerinde Zeytinyağı Üretimi... 29 Tablo 19 : Sezonlar İtibariyle Dünya Zeytinyağı Tüketimi... 30 Tablo 20 : Ülkelere Göre Zeytinyağı Tüketimi... 31 Tablo 21 : AB Ülkelerinde Zeytinyağı Tüketimi... 33 Tablo 22 : Ülkelere Göre Zeytinyağı İhracatı... 34 Tablo 23 : AB Ülkelerinin Zeytinyağı İhracatı... 36 Tablo 24 : Ülkelere Göre Zeytinyağı İthalatı... 37 Tablo 25 : AB Ülkelerinin Zeytinyağı İthalatı... 38 ii

GRAFİKLER LİSTESİ Grafik 1 : Bölgeler İtibariyle Zeytin Ağacı Dağılımı... 8 Grafik 2 : Yıllar İtibariyle Zeytin Üretimi... 10 Grafik 3 : Türkiye Zeytinyağı Sektörü Kurulu Kapasitesi... 11 Grafik 4 : Sezonlar İtibariyle Zeytinyağı Üretimi... 15 Grafik 5 : Zeytinyağı Sektörü Kapasite Kullanım Oranları... 16 Grafik 6 : Sezonlar İtibariyle Türkiye Zeytinyağı Tüketimi... 18 Grafik 7 : Sezonlara Göre Türkiye nin Zeytinyağı İhracatı... 21 Grafik 8 : Türkiye nin Zeytinyağı İhracatının Ambalaj Türlerine Göre Dağılımı. 22 Grafik 9 : Sezonlar İtibariyle Dünya Zeytinyağı Üretimi... 27 Grafik 10 : Ülkelere Göre Zeytinyağı Üretimi... 28 Grafik 11 : AB Ülkeleri Zeytinyağı Üretimi... 29 Grafik 12 : Sezonlar İtibariyle Dünya Zeytinyağı Tüketimi... 31 Grafik 13 : AB Ülkeleri Zeytinyağı Tüketimi... 32 Grafik 14 : Sezonlar İtibariyle Dünya Zeytinyağı İhracatı... 34 Grafik 15 : AB Ülkelerinin Zeytinyağı İhracatı... 35 Grafik 16 : Sezonlar İtibariyle Dünya Zeytinyağı İthalatı... 37 Sayfa No Grafik 17 : AB Ülkelerinin Zeytinyağı İthalatı... 39 iii

GİRİŞ İnsanlık tarihinin başlangıcına kadar uzanan daha uzun ve daha sağlıklı bir yaşam arzusu, geçtiğimiz yüzyılda sağlanan hızlı ekonomik gelişme ile toplumun hemen her kesiminin doğal bir talebi haline gelmiştir. Tıp alanında yapılan çalışmalarla beslenmenin insan sağlığı üzerindeki önemi ortaya çıkarken, sanılanın aksine sağlıklı beslenme kavramının, gelir düzeyi ile direkt ilişkili olmadığı da görülmüştür. Bu çalışmalar sonucunda, hayvansal ürünlere dayalı beslenme alışkanlıklarının, insan sağlığı üzerinde yarattığı çeşitli olumsuzlukların ortaya konulması, tüketim kalıpları içinde, eşdeğer besinlerin daha sağlıklı ve daha ucuza alınabileceği bitkisel ürünlerin payını arttırmıştır. Dünyada yaşanan gelişmeler, lezzetin ön planda tutulduğu ülkemiz beslenme alışkanlıklarında da önemli değişikliklerin yaşanmasına imkan sağlamıştır. Sağlıklı beslenme talebinin Türkiye de de kendini hissettirmesi sonucunda özellikle 1980 li yıllardan itibaren ülkemiz tarımsal sanayi sektöründe önemli gelişmeler yaşanmıştır. Böylece yurtiçi ve yurtdışı taleplerin karşılanmasına çalışılırken, diğer taraftan da ülkemizde yetiştirilen tarımsal ürünlerin katma değerinin arttırılması imkanına kavuşulmuştur. Söz konusu gelişmeler, ülkemiz tarımsal sanayinin önemli bir alt kolu olan bitkisel yağ sektöründe de hissedilmiş ve bu süreçte sektörün önemli bir yol aldığı görülmüştür. Ancak Türkiye nin bir tarım ülkesi olarak nitelendirilmesine rağmen yağlı tohumlar üretiminde ciddi düzeyde bir açığımızın bulunması, sektörü hammadde temini konusunda dışa bağımlı bir hale getirmektedir. Diğer taraftan ülkemiz tarımının doğal koşullara bağlı olması, tarımsal ürünlerde rekoltenin, yıldan yıla önemli oranlarda değişkenlik göstermesine neden olmaktadır. Bu nedenle sektör, gerek tarımda gerekse de yurtdışında yaşanan gelişmelerin etkisine açık halde bulunmaktadır. Bitkisel yağların bir alt kolu olan zeytinyağının durumu incelendiğinde ise, insan bünyesindeki fizyolojik etkileri ve biyolojik değeri itibariyle insan sağlığı yönünden zeytinyağının bilimsel verilere dayalı üstünlüğünün diğer bitkisel yağlara (ayçiçek, soya, fındık, pamuk vs) oranla daha etkili olduğunun kabul edilmesi, dünyada 1

zeytinyağının giderek artan oranda tüketildiğini görmekteyiz. Nitekim, 1980 li yılların başında 1,5 milyon ton seviyesinde olan dünya zeytinyağı tüketimi, zeytinyağının tıbbi açıdan faydalarının yoğun tanıtım faaliyetlerinin neticesinde kamuoyuna yansımasının da etkisiyle bugün 2,6 milyon ton düzeylerine yükselmiştir. Bölgesel nitelikli bir ürün olan zeytinyağının tüketimi de üretici bölgelerde (başta Akdeniz ülkelerinde olmak üzere) yoğunluk kazanmakla birlikte, son yıllarda dünya genelinde zeytinyağı tüketimine yönelik yapılan tanıtım faaliyetleri neticesinde diğer ülkelerde de tüketimin arttığı görülmektedir. Özellikle AB üyesi ülkelerden İspanya, İtalya ve Yunanistan ile ABD, zeytinyağı tüketiminin yüksek olduğu önemli ülkeler arasında yer almaktadır. Türkiye nin zeytinyağı tüketim miktarına baktığımızda ise; ülkemizin zeytinyağı üretiminde, ortalama 100 bin ton üretim (son 13 yılın ortalama üretim düzeyi) ile AB ülkelerinden (İspanya, Yunanistan ve İtalya) ve Tunus dan sonra beşinci sırada gelmesi ve dünya üretiminin %4,6 sını oluşturmasına rağmen, yıllık ortalama olarak 63 bin ton tüketim miktarı ile dünya tüketiminin %2,9 unu oluşturduğu dikkati çekmektedir. Bu verilerden de anlaşılacağı üzere önemli zeytinyağı üreticilerinden biri olan Türkiye'de tüketimin pek fazla artırılamaması sektörde önemli bir sorun olarak görülmektedir. Kişi başına zeytinyağı tüketiminin, Yunanistan da 20 kg, İtalya da 12 kg, İspanya da 10 kg, Tunus ta 10 kg, Suriye de 6,2 kg, Portekiz de 5 kg ve ülkemizde 1 kg olduğu dikkate alındığında ülkemiz kişi başına zeytinyağı tüketim miktarının çok düşük bir düzeyde olduğu daha da çarpıcı bir şekilde anlaşılacaktır. Nitekim, Türkiye; kişi başına yıllık 1 kilogramlık zeytinyağı tüketimi ile zeytinyağı üreticileri arasında, son sırada yer almaktadır. Zeytinyağı sektörünün mevcut durumu ve gelişme potansiyeli ile, sorunlarının ele alındığı bu çalışmada; zeytinyağı sektörünün yapısı ve Türkiye zeytinyağı sektörünün dünya geneli içindeki durumunun ortaya konulması birincil amaç olarak ele alınmıştır. Ayrıca, Bankamızda bu konuda yapılacak yapılabilirlik etüdü ve proje değerlendirme raporlarına bir temel teşkil etmesi; yöresel uygun yatırım alanları araştırmalarında ise önerilecek yatırım konularının tespit edilmesine yönelik çalışmalara da bir fikir vermesi bu çalışmanın bir diğer amacını teşkil etmektedir. 2

1. SEKTÖRÜN VE ÜRÜNÜN TANIMI Zeytinyağı, sadece zeytin ağacının olgun meyvelerinden elde edilen, hiçbir kimyasal işlem görmeden doğal hali ile tüketilebilen, oda sıcaklığında sıvı olan bir yağdır. Zeytinyağı sektörü; zeytinin ağacından hasat edilip zeytinyağı üretim tesisinde nihai ürün olan zeytinyağına dönüştürülmesi sürecindeki işlemler ile yurtiçi ve yurtdışına dökme ya da ambalajlı şekilde pazarlanması işlemlerinin bütününü kapsamaktadır. Zeytinyağı üretimi, Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) sınıflandırmasına göre, imalat sanayii alt sektörlerinden gıda sanayii içerisinde bitkisel yağ ve mamulleri sanayii alt başlığı altında yer almaktadır. Söz konusu üretim kolu, zeytinyağı ile birlikte çok sayıda bitkisel kökenli yağ türünü de kapsamaktadır. Zeytinin yağa dönüşmesi kısaca şöyle özetlenebilir: zeytin, parçalanmak suretiyle macun haline getirilir, sıcak su yardımıyla yumuşatılan hücre duvarları bir pres ile parçalanır ve yağ+su olmak üzere posasından ayrılır. Suyun yağdan uzaklaştırılması ile de natürel yağ elde edilmiş olur. Asitlik derecesine göre bunlar farklı isimlerde gruplandırılır. Zeytinyağı üretiminde zeytinlerin sıkılması işlemi; geleneksel ya da klasik sistem olarak adlandırılan hidrolik presler (sulu sistem) ve süper presler (kuru sistem) ile modern sistem olarak adlandırılan santrifüjlü preslerde (kontinu sistem) yapılmaktadır. Üretimde kullanılan zeytinin cinsine bağlı olarak değişmekle birlikte modern kontinu sistemlerle üretim yapan yağ tesisleri, diğer sistemlerle (hidrolik veya süper preslerle) üretim yapan yağ tesislerine göre daha fazla verim ve daha kaliteli yağ elde etmektedirler. Zeytinyağı üretim sürecinde, zeytinin sıkılması sonucunda elde edilen yağın dışında geriye pirina ve karasu kalmaktadır. Zeytin yağı üretimi esnasında elde edilen pirinada, yağın sıkılması esnasında kullanılan sisteme göre değişen oranda yağ kalmakta olup, pirinanın işlenmesinden elde edilen yağ da pirina yağı adı ile kalitesine göre, rafine edildikten sonra tüketime sunulabilmekte ya da düşük kaliteli ise sanayi amaçlı olarak sabun vs yapımında kullanılmaktadır. 3

Zeytinyağı, ham maddenin yapısı ve kalitesi ile işleme tekniği sonrası elde edilen ürünün oleik asit içeriğine bağlı olarak farklı gruplara ayrılır. Uluslararası Zeytinyağı Konseyi (UZK) ve Türk Standartları Enstitüsü (TSE) nin tanımlamalarına göre 3 tip zeytinyağı bulunmaktadır: a) Natürel zeytinyağı b) Rafine zeytinyağı c) Riviera tip zeytinyağı 1. Natürel Zeytinyağı: Zeytin ağacı meyvesinden, doğal özelliklerini değiştirmeyecek bir sıcaklıkta sadece mekanik veya fiziksel işlemler uygulanarak elde edilen, berrak, yeşilden sarıya değişebilen renkte, kendine özgü tat ve kokuda olan doğal halinde gıda olarak tüketilebilen yağlardır. Süper kalite için gerekli tüm koşulları içermesinden dolayı en yüksek biyolojik değere sahiptir. Oleik asit cinsinden serbest asitlik derecesi % 3,3 ten az olduğunda tüketim için uygun kabul edilmektedir. Asitlik derecesine göre, natürel zeytinyağları kendi içinde üç grup altında piyasaya verilir: a) Natürel Sızma Zeytinyağı: Kokusu ve tadında kusur olmayan, serbest asitlik derecesi (oleik asit cinsinden) en çok % 1 olan natürel zeytin yağıdır. Natürel sızma zeytinyağı her tür yemeklere uygun olmakla beraber salatalar için idealdir. b) Natürel Birinci Zeytinyağı: Kokusu veya tadında çok hafif kusurları bulunabilen, serbest asitlik derecesi (oleik asit cinsinden) en çok % 2 olan natürel zeytinyağıdır. c) Natürel İkinci Zeytinyağı: Kokusu veya tadında tolere edilebilen kusurları bulunan, serbest asitlik derecesi (oleik asit cinsinden) en çok % 3,3 olan natürel zeytinyağıdır. 2. Rafine Zeytinyağı: Zeytin ham yağının yapısında değişikliğe yol açmayan metodlarla rafine edilmesi sonucu elde edilen, sarının değişik tonlarında rengi olan kendine özgü tat ve kokuda bir yağdır. Oleik asit cinsinden serbest asitlik derecesi %0-0,3 arasında değişen ve aroması olmayan bir zeytinyağıdır. Rafine zeytinyağı 4

elde edebilmek için yağlar, asiditenin giderilmesi (nötralizasyon), renginin açılması (ağartma) ve kokusunun giderilmesi (deodorizasyon) olarak bilinen üç değişik aşama ve türde işleme tabi tutulur. 3. Riviera tip zeytinyağı: Rafine ve natürel zeytinyağlarının belli oranlarda (%10-20 natürel, % 80-90 rafine) karışımından elde edilir. Kullanılan yağların türü ve karışım oranlarına bağlı olarak bu yağların asitlik dereceleri, renkleri ve organoleptik özellikleri ( tat ve aromaları ) farklılık gösterir. İyi kalitede riviera zeytinyağı elde edebilmek için, iyi kalitede rafine edilmiş "rafine zeytinyağı" ile özellikle keskin tada sahip "natürel zeytinyağı" kullanılır. Karışım için kullanılan natürel zeytinyağının asitlik derecesinin % 3'ü geçmemesi istenir. Riviera tip zeytinyağının serbest asitlik derecesi (oleik asit cinsinden) en çok % 1,5 tur. Zeytinyağının canlı ve kuvvetli kokusuna pek alışık olmayanlar bu tip zeytinyağını tercih edebilirler. Zeytinyağı türlerine ait armonize sistem numaraları ise aşağıda verilmektedir: Armonize Sistem No. Ürün Adı 1509 Zeytinyağı ve Fraksiyonları 150910 Saf Zeytin Yağı 150910100000 Saf Lampant Zeytinyağı 150910900011 Ekstra Natürel Zeytinyağı 150910900012 İnce Natürel Zeytinyağı 150910900019 Diğerleri (Karma Zeytinyağı) 150990 Diğerleri 150990000013 Rafine Zeytinyağı 150990000019 Diğerleri 5

2. TÜRKİYE DE ZEYTİNYAĞI ÜRETİM VE TÜKETİM DURUMU Türkiye, bulunduğu coğrafi konum ve sahip olduğu Akdeniz iklimi özellikleriyle İtalya, İspanya, Yunanistan ve Tunus gibi diğer Akdeniz ülkeleriyle birlikte dünyanın önde gelen zeytin ve zeytin yağı üreticilerindendir. Türkiye, dünya sofralık zeytin üretiminde ikinci, yağlık zeytin ile zeytinyağı üretiminde ise dördüncü büyük üretici ülke konumundadır. Ülkemizde zeytin Ege, Akdeniz, Marmara ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yetiştirilmekte olup, toplam zeytin üretimi, var yıllarında ortalama olarak 1,8 milyon ton, yok yıllarında ise ortalama 300 bin ton civarındadır. Türkiye zeytin üretiminin ise ortalama olarak %30 u sofralık zeytin, %70 i de zeytinyağı üretimi için yağlık zeytin olarak ayrılmaktadır. 2.1. Zeytin Üretimi Türkiye nin özellikle Ege, Marmara ve Akdeniz bölgelerinde yetiştirilen zeytin, fazla olmamakla beraber Kilis ve Gaziantep in Nizip ilçesinde de önemli bir tarımsal faaliyet alanıdır. Türkiye de yaklaşık 26 milyon hektar olan tarım alanları toplamının %2,3 ünü zeytin ağaçları kaplamaktadır. Devlet İstatistik Enstitüsü nün (DİE) 2001 yılı verilerine göre 600 bin hektar kapalı alanda 90 milyonu meyve veren, 9 milyonu ise meyve vermeyen olmak üzere toplam 99 milyon zeytin ağacı bulunmaktadır. Bu rakam dünyadaki zeytin ağacı sayısının yaklaşık %10 unu oluşturmaktadır (İspanya da zeytin ağacı sayısı 185 milyon iken, İtalya da 160 milyon, Yunanistan da ise 120 milyon zeytin ağacı bulunmaktadır). Ülkemizdeki toplam zeytin ağaçlarının yaklaşık olarak %91 i meyve veren yaşta olup, %9 u da meyve vermeyen yaştadır (meyve veren ağaçların oranı 1990 lı yılların başında %86-88 civarında bulunmaktaydı). Tablo 1 de ülkemizdeki zeytin ağaçlarının sayısı ve kapladığı alan miktarı verilmektedir. 6

TABLO 1: ZEYTİN AĞAÇLARI SAYISI VE KAPLADIĞI ALAN. Yıllar Zeytin Ağacı Sayısı (Bin Adet) Kapladığı Alan Meyve Meyve Toplam (Ha) Veren Yaşta Vermeyen Yaşta 1990 80.600 5.960 86.560 866.000 1991 81.520 6.185 87.705 877.000 1992 81.260 5.828 87.088 871.000 1993 81.703 5.460 87.163 872.000 1994 82.192 5.955 88.147 881.000 1995(*) 81.437 6.144 87.581 556.000 1996 83.200 6.540 89.740 568.000 1997 85.780 9.950 95.730 658.000 1998 85.850 7.600 93.450 600.000 1999 87.130 8.370 95.500 595.000 2000 89.200 8.570 97.770 600.000 2001 90.000 9.000 99.000 600.000 (*): 1995 yılından itibaren sadece zeytin kapalı alanları verilmiş olup, dağınık ağaçların kapladığı alan dahil edilmemiştir. Kaynak: DİE Zeytin ağaçlarının sayısı bölgeler itibariyle incelendiğinde, en fazla ağaç sayısının Ege Bölgesi nde olduğu görülmektedir (Tablo 2). 2001 yılı itibariyle Ege Bölgesi ndeki toplam zeytin ağacı (meyve veren yaşta ve vermeyen yaşta olmak üzere) sayısı 55,8 milyon adet olup, Türkiye toplamının %56,3 ünü oluştururken, Marmara Bölgesi %26 sını, Akdeniz Bölgesi ise %12,3 ünü oluşturmaktadır (Tablo 2). TABLO 2: ZEYTİN AĞACI SAYISININ BÖLGELER İTİBARİYLE DAĞILIMI (2001) Yıllar Meyve Veren Yaşta Zeytin Ağacı Sayısı (Adet) Meyve Vermeyen Yaşta Toplam Türkiye İçindeki Yeri (%) Ege Bölgesi 51.849.310 3.935.581 55.784.891 56,3 Marmara Bölgesi 24.276.628 1.443.035 25.719.663 26,0 Akdeniz Bölgesi 9.523.832 2.607.391 12.131.223 12,3 Güneydoğu Anadolu Bölgesi 3.928.906 902.013 4.830.919 4,9 Karadeniz Bölgesi 297.084 67.550 364.634 0,4 İç Anadolu Bölgesi 124.240 44.430 168.670 0,2 Doğu Anadolu Bölgesi 0 0 0 0,0 Türkiye Toplamı 90.000.000 9.000.000 99.000.000 100,0 Kaynak: DİE 7

GRAFİK 1: BÖLGELER İTİBARİYLE ZEYTİN AĞACI DAĞILIMI (2001) Akdeniz Bölgesi %12 Marmara Bölgesi %26 Ege Bölgesi %57 Diğer %5 Türkiye de zeytin üretimini incelediğimiz zaman; zeytin ağacının özelliğinden kaynaklanan periyodisiteden dolayı zeytin üretiminin yıllara göre inişli çıkışlı bir grafik izlediği görülür. Başka bir ifadeyle zeytinde, üretime bağlı olarak bir yıl düşük (yok yılı), bir yıl yüksek (var yılı) ürün alınmaktadır. 1994 yılına kadar kuraklık ve don zararı gibi iklim etkilerinin yanı sıra ekonomik sebepler nedeniyle üretim düşük seyretmiştir. Ancak son 7-8 sezonda iklim koşullarının düzelmesi, yeni zeytin fidanlarının dikimi ve üreticinin zeytin üretimine özendirilmesi ile birlikte uygun bakım, hasat ve sulama konusunda eğitilmesine yönelik çalışmalar sonucunda zeytin üretimi artış göstermiştir. Yine de var yıllarında ağaçların çok mahsullü bir yıl geçirmelerinden dolayı hasatın uzaması sebebiyle zeytin ağaçlarındaki yeni ürün verecek olan sürgünlerin zarar görmesi gibi nedenlerden dolayı var ve yok yılları arasındaki makas büyük olmaktadır. 1990 sonrası dönemde zeytin üretimi bazı yıllar 500 bin tona düşerken, bazı yıllar da 1,8 milyon tona kadar çıkmaktadır. Yani üretimde çok şiddetli bir periyodisite vardır. Zeytin üretiminde bu kadar iniş ve çıkışlar görülmesine rağmen ikişer yılın ortalaması alınarak yapılan hesaplamada Türkiye zeytin üretiminin 1990 2001 döneminde genelde artan bir seyir izlediği görülmektedir. (Tablo 3). 8

Yıllar TABLO 3: TÜRKİYE ZEYTİN ÜRETİMİ Zeytin Üretimi (Ton) Toplam Sofralık Yağlık İki dönemin Ortalaması Olarak Zeytin Üretimi (Ton) 1990 1.100.000 337.000 763.000 1991 640.000 181.000 459.000 1992 750.000 231.000 519.000 1993 550.000 200.000 350.000 1994 1.400.000 350.000 1.050.000 1995 515.000 206.000 309.000 1996 1.800.000 435.000 1.365.000 1997 510.000 200.000 310.000 1998 1.650.000 430.000 1.220.000 1999 600.000 240.000 360.000 2000 1.800.000 490.000 1.310.000 2001 600.000 235.000 365.000 Kaynak: DİE 870.000 650.000 957.500 1.155.000 1.125.000 1.200.000 Zeytin üretiminde verim düzeyi incelendiğinde ise, ülkemizde ağaç başına verim düzeyinin diğer ülkelere göre daha düşük düzeyde olduğu dikkati çekmektedir. Türkiye de zeytin ağaçlarına genellikle var yıllarına girerken bakım çalışması yapılmakta ve bu durum ise periyodisitenin şiddetini artırmaktadır. Oysa düzenli bir verim elde etmek için yok yıllarında da bakım çalışmalarının yapılması gerekmektedir. Bunun yanı sıra özellikle geleneksel yöntemlerle budama ve hasat çalışmalarının yapıldığı bölgelerde yok yıllarındaki verim düşüklüğü kendini daha çok hissettirmekte ve yok yıllarında sıfıra yakın bir verim alınmaktadır. Türkiye de zeytin üretiminde verim düzeyi yok yıllarında hektar başına ortalama olarak 900-1.000 kg iken, var yıllarında 3.000 kg a kadar çıkmaktadır. Verim düzeyi ağaç başına göre değerlendirildiğinde ise yok yıllarında 5 kg a, var yıllarında 20 kg a çıktığı dikkati çekmektedir (verim düzeyi var ve yok yıllarında yaklaşık olarak %75 oranında değişiklik göstermektedir). Zeytin üreticisi diğer ülkelerde verim miktarı ise, sezonlara göre, Yunanistan da ortalama 18 ile 20 kg, İtalya da 15 ile 25 kg, İspanya da da 20 ile 30 kg arasında 9

dalgalanmaktadır. Bu ülkelerde periyodisiteden dolayı verim sezonsal olarak %20-30 civarında dalgalanma göstermektedir Bin Ton 2.000 GRAFİK 2: YILLAR İTİBARİYLE ZEYTİN ÜRETİMİ 1.800 1.600 1.400 1.200 1.000 800 600 400 200 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Yıllar Tablo 4 te ülkemiz zeytin yetiştiriciliğindeki verim düzeyi yıllar itibariyle verilmektedir. TABLO 4: TÜRKİYE DE ZEYTİN ÜRETİMİNDE VERİM DURUMU Yıllar Zeytin Üretimi (Ton) Ağaç Sayısı (Bin Adet) Ağaç Başına Verim (Kg/Ağaç) Zeytinlik Alan (Ha) Alan İtibariyle Verim (Kg/Ha) 1995 515.000 87.581 5,9 556.000 926 1996 1.800.000 89.740 20,1 568.000 3.169 1997 510.000 95.730 5,3 658.000 775 1998 1.650.000 93.450 17,7 600.000 2.750 1999 600.000 95.500 6,3 595.000 1.008 2000 1.800.000 97.770 18,4 600.000 3.000 2001 600.000 99.000 6,1 600.000 1.000 Kaynak: DİE istatistiklerinden yararlanılarak hazırlanmıştır 2.2. Zeytinyağı Üretimi Zeytin ağacında görülen periyodisiteden doğal olarak zeytinyağı üretimi de etkilenmektedir. Zeytinyağı üretiminde büyük yükseliş ve düşüşler olmasına rağmen, var ve yok yılları ayrı ayrı incelendiğinde, zeytinyağı üretiminde de son 7-8 sezonda 10

artan bir seyir olduğu göze çarpmaktadır. Zeytin üretimindeki olumlu gelişmelere paralel olarak son yıllarda zeytin sıkma tesislerinin modernleşmesi, kapasitelerinin artması ve modern rafine zeytinyağı işleme tesislerinin devreye girmesi ile zeytinyağı üretimi ve kalitesinde de ilerleme kaydedilmiştir. 2.2.1. Kurulu Kapasite Daha önce de belirtildiği gibi, Türkiye de zeytin üretimi daha ziyade Ege Bölgesi nde yoğunlaşmış olup, bunun sonucunda doğal olarak zeytinyağı üretim tesisleri de yoğun olarak Ege Bölgesi nde bulunmaktadır. Bin Ton 350 GRAFİK 3: TÜRKİYE ZEYTİNYAĞI SEKTÖRÜ KURULU KAPASİTESİ 300 250 200 150 100 50 0 1990/91 1991/92 1992/93 1993/94 1994/95 1995/96 1996/97 1997/98 1998/99 1999/00 2000/01 2001/02 Türkiye de zeytinyağı üreten tesislerin yapısına bakıldığında, son yıllarda yağhanelerin kapasitelerinin artması ve modernleşmesi ile kontinu sistemle çalışan yağhanelerin sayısında da artış olduğu dikkati çekmektedir. Başka bir ifadeyle sektörün kendini yenileme ve geliştirme çabasında olduğu ve kaliteli zeytinyağı üretimi için yeni yatırımların yapıldığı gözlenmektedir. Bununla birlikte, halihazırda yağhanelerin yaklaşık olarak yarısında hidrolik preslerle üretim yapılmaktadır. Hidrolik presler ile yapılan zeytinyağı üretiminde ise kalite önemli ölçüde olumsuz etkilenmekte olup, natürel zeytinyağı üretiminin az olmasına neden olmaktadır. Ayrıca bu sistem ile üretilen zeytinyağından arta kalan karasu ve pirinada fazla oranda yağ kalması nedeniyle çıktı (yağ) miktarında da kayıplar olmaktadır. 11

Türkiye de zeytinyağı üretiminde kontinu sistemle çalışan tesislerin sayısı ise %50 civarındadır (Tablo 5). Zeytincilik Araştırma Enstitüsü nün kayıtlarına göre zeytinyağı sektöründe faaliyet gösteren işletme sayısı 2001/2002 sezonu itibariyle 980 adettir. Bu işletmelerin yarısı (450 adet) modern sistem ile üretim yapan tesislerden oluşmakta iken, geriye kalan yarısı da klasik sistemle (hidrolik ve süper preslerle) üretim yapan tesislerden oluşmaktadır. Klasik sistemle çalışan yağhanelerin ise %85 i sulu sistem (hidrolik presler), %15 i de kuru sistem (süper presler) ile üretimde bulunmaktadır. TABLO 5: TÜRKİYE ZEYTİNYAĞI FABRİKA SAYISI VE KURULU KAPASİTELERİ Sezon Kurulu Kapasite (Ton) Klasik Sistemler (Pres Sayısı) (Adet) Hidrolik pres (sulu) Süper pres (kuru) Modern Sistem (Adet) Kontinu (santrifüj) Fabrika Sayısı (adet) 1982/83 204.700 1.235 220 1 1.000 1992/93 225.600 900 200 150 935 1993/94 231.600 875 180 175 920 1994/95 243.000 825 155 220 900 1995/96 251.300 820 150 240 925 1996/97 292.800 675 130 375 940 1997/98 300.000 650 120 400 945 1998/99 303.600 600 110 425 950 1999/00 304.000 590 105 430 950 2000/01 317.600 585 105 460 960 2001/02 331.500 583 103 490 980 Kaynak: Zeytincilik Araştırma Enstitüsü, Ekonomi ve İstatistik Şubesi, Bornova/İzmir Tablodan da görüldüğü gibi, son yıllarda klasik sistemle üretim yapan işletme sayısı azalırken, modern sistem olarak adlandırılan kontinu sistemle çalışan tesislerin sayısı önemli oranda artış göstermiştir. 1982 yılında 1.000 adet işletmeden yalnızca bir tanesi kontinu sistemle çalışırken, bugün 980 işletmede yaklaşık 490 adet kontinu sistem bulunmaktadır. Modern sistemle çalışan zeytinyağı tesislerinin hemen hepsinde dolum ünitesi de bulunmakta ve bu tesisler hem iç tüketime hem de ihracata yönelik üretim yapmaktadırlar. 12

2.2.2. Kurulu Kapasitede Beklenen Gelişmeler Daha önce de belirtildiği gibi, hali hazırda, ülkemizdeki zeytinyağı tesislerinin %50 si klasik sistemle (hidrolik ve süper preslerle) çalışan tesislerden oluşmakta iken, geriye kalan %50 si de modern sistem olarak adlandırılan kontinu sistemle çalışmaktadır. Hidrolik presler ile yapılan zeytinyağı üretiminde kalite (kontinu sisteme göre) önemli ölçüde olumsuz etkilenmekte olup, natürel zeytinyağı üretiminin az olmasına neden olmaktadır. Ayrıca bu sistem ile üretilen zeytinyağından arta kalan karasu ve pirinada fazla oranda yağ kalması nedeniyle çıktı (yağ) miktarında da kayıplar olmaktadır. Bu gibi nedenlerden ötürü, klasik sistemle zeytinyağı üreten firmalar tesislerini modernize ederek kontinu sistemle üretim yapabilecek hale getirmektedirler. Nitekim, 1980 li yılların başına kadar yalnızca klasik sistemle üretimin yapıldığı ülkemizde, modern sistemle üretim yapan firmaların sayısı 1990 lı yılların başından itibaren artmaya başlamıştır. 1992/93 sezonunda Türkiye de modern sistemle çalışan tesis sayısı 150 iken, bu rakam 1996/97 sezonunda 375 e, 2001/02 sezonunda da 490 a yükselmiştir. Türkiye zeytinyağı kurulu kapasitesinde önümüzdeki dönemde yaşanabilecek gelişmeler, Hazine Müsteşarlığı, Teşvik ve Uygulama Genel Müdürlüğü tarafından verilen Yatırım Teşvik Belgeleri çerçevesinde ortaya konulmaya çalışılmıştır. Teşvik ve Uygulama Genel Müdürlüğü, Bilgi İşlem Merkezi nden alınan istatistiklere göre, 2001 yılında toplam 10 firmaya 31.988 ton/yıl kapasiteli yatırım teşvik belgesi verilirken, 2002 yılında 15 firmaya 43.848 ton/yıl ve 2003 de de toplam 11 firmaya 34.760 ton/yıl kapasiteli yatırım teşvik belgesi verilmiştir. Sektördeki firma yetkilileri ile yapılan görüşmelerden de yararlanılarak, yatırım teşvik belgesi almış yatırımların iki yıl sonra faaliyete geçeceği, başka bir ifadeyle, sektör kurulu kapasitesinde artış yaratacağı varsayılmıştır. Bu varsayımlar altında, Türkiye nin zeytinyağı üretim kapasitesinin 2003/04 sezonunda 363.488 ton, 2004/05 sezonunda 407.336 ton ve 2005/06 sezonunda da 442.096 ton olacağı tahmin edilmektedir. 13

2.2.3. Zeytinyağı Üretimi ve Kapasite Kullanım Oranı Türkiye de zeytinyağı üretimi, zeytin üretimine paralel olarak Ege Bölgesi, Marmara ve Akdeniz Bölgesinde yoğunlaşmıştır. Ancak, zeytinyağı üretiminin büyük bir kısmı Ege Bölgesi nde gerçekleştirilmektedir. Aydın, İzmir, Muğla, Balıkesir, Manisa ve Çanakkale zeytin üretiminin ve dolayısıyla zeytinyağı üretimin yoğun olarak gerçekleştiği başlıca illerimizdir. Daha öncede belirtildiği gibi ülkemizde zeytin üretimi yıllar itibariyle periyodisite nedeniyle dalgalı bir seyir izlemektedir. Zeytin ağacında görülen periyodisiteden doğal olarak zeytinyağı üretimi de etkilenmektedir. Aynı dalgalanmanın ikişer yıllık (var ve yok yılı) üretim ortalaması alındığında da 1994/95 sezonuna kadar devam ettiği görülürken, 1996/97 sezonundan sonra ise var yılı ve yok yılı ortalamaları 120 bin ton olarak aynı seviyede gerçekleşmiştir. Bununla birlikte zeytinyağı üretiminde büyük yükselişler ve düşüşler olmasına rağmen, var ve yok yılları ayrı ayrı incelendiğinde üretimde artan bir seyir olduğu da ayrıca dikkati çekmektedir (Tablo 6). TABLO 6: TÜRKİYE DE YILLAR İTİBARİYLE ZEYTİNYAĞI ÜRETİMİ Sezon İki Dönemin Zeytinyağı Üretimi Ortalaması Olarak Zeytinyağı Üretimi Miktar (Ton) Değişim (%) Miktar (Ton) Değişim (%) 1990/91 80.000-1991/92 60.000-25,0 70.000-1992/93 56.000-6,7 1993/94 48.000-14,3 52.000-25,7 1994/95 160.000 233,3 1995/96 40.000-75,0 100.000 92,3 1996/97 200.000 400,0 1997/98 40.000-80,0 120.000 20,0 1998/99 170.000 325,0 1999/00 70.000-58,8 120.000 0,0 2000/01(*) 175.000 150,0 2001/02(**) 65.000-62,9 120.000 0,0 (*): Gerçekleşme Tahmini (**): Tahmin Kaynak: Uluslararası Zeytinyağı Konseyi İstatistikleri (UZK) Türkiye nin 1994/95 sezonu öncesindeki dört sezonda ortalama zeytinyağı üretimi 61 bin ton iken bu sezondan sonra ortalama 115 bin ton olmuş ve dünya üretimindeki 14

payı %5 e yaklaşmıştır. Türkiye nin zeytinyağı üretiminde var yıllarında dünya üretiminden aldığı pay %8 lere çıkarken, yok yıllarında %2-3 ler olmaktadır. Uluslararası Zeytinyağı Konseyi nin raporlarına göre var sezonu olan 2002/2003 sezonunda Türkiye nin zeytinyağı üretim miktarı 140 bin ton olarak tahmin edilmektedir. Bin Ton GRAFİK 4: SEZONLAR İTİBARİYLE ZEYTİNYAĞI ÜRETİMİ 250 200 150 100 50 0 1990/91 1991/92 1992/93 1993/94 1994/95 1995/96 1996/97 1997/98 1998/99 1999/00 2000/01 2001/02 Yıllar Zeytin işleme tesisleri zeytinin doğal yapısından kaynaklanan periyodisite nedeniyle kapasite kullanımı yönünden oldukça büyük sorunlarla karşı karşıya kalmaktadır. İşletmelerin kapasite kullanım oranı ürünün var yıllarında bile %68 leri geçmezken, yok yıllarında bu oran %13 e kadar düşmektedir (Tablo 7). Hatta ürünün az olduğu sezonlarda bir çok işletme tesislerini bile açmamaktadır. TABLO 7: ZEYTİNYAĞI SEKTÖRÜNDE KAPASİTE KULLANIM ORANLARI Sezon Toplam Kapasite Üretim Miktarı Kapasite Kullanım (Ton) (Ton) Oranı (%) 1990/91 237.160 80.000 34 1991/92 238.600 60.000 25 1992/93 225.600 56.000 25 1993/94 231.600 48.000 21 1994/95 243.000 160.000 66 1995/96 251.300 40.000 16 1996/97 292.800 200.000 68 1997/98 300.000 40.000 13 1998/99 303.600 170.000 56 1999/00 304.000 70.000 23 2000/01 317.600 175.000 55 2001/02 331.500 65.000 20 15

% GRAFİK 5: ZEYTİNYAĞI SEKTÖRÜ KAPASİTE KULLANIM ORANLARI 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1990/91 1991/92 1992/93 1993/94 1994/95 1995/96 1996/97 1997/98 1998/99 1999/00 2000/01 2001/02 2.3. Talep 2.3.1. Yurtiçi Talep Ülkemizde yağ tüketimi ağırlıklı olarak bitkisel yağlardan oluşmaktadır. Hayvansal yağ ürünlerinin pahalı olması nedeniyle, bu ürünlere karşı olan talep oldukça düşüktür. Bitkisel yağlarda ise ağırlıklı olarak tüketim, zeytinyağı dışındaki diğer rafine sıvı yağlarda (ayçiçek, pamuk, mısır, soya, fındık yağları vs) yoğunlaşmıştır. Bu yağların fiyat olarak zeytinyağının oldukça altında olması, zeytinyağı tüketim miktarının düşük olmasını etkileyen temel faktördür. Halihazırda markalara göre çok az değişmekle beraber bir litrelik çiçek yağının perakende fiyatı 2.750.000 TL civarında iken, zeytinyağının fiyatı 6.250.000 TL dolaylarındadır. Dolayısıyla aralarındaki 2,3 lük parite özellikle orta ve düşük gelir grubundaki tüketicileri zeytinyağından diğer bitkisel yağlara kaydırmaktadır (hesaplanan paritede, riviera tip zeytinyağının perakende satış fiyatı alınmıştır, dolayısıyla sızma zeytinyağı fiyatları dikkate alındığında parite 3 ün üzerine çıkmaktadır). 16

TABLO 8: TÜRKİYE DE ZEYTİNYAĞI TÜKETİMİ VE KİŞİ BAŞINA TÜKETİM MİKTARLARI Sezonlar Zeytinyağı Tüketimi Miktar (Ton) Değişim (%) Kişi Başına Tüketim Kg 1990/91 55.000-1,0 1991/92 50.000-9,1 0,9 1992/93 50.000 0,0 0,9 1993/94 54.000 8,0 0,9 1994/95 55.000 1,9 0,9 1995/96 63.000 14,5 1,0 1996/97 75.000 19,0 1,2 1997/98 85.500 14,0 1,3 1998/99 85.000-0,6 1,3 1999/00 60.000-29,4 0,9 2000/01 72.500 20,8 1,1 2001/02(*) 55.000-24,1 0,8 2002/03(**) 60.000 9,1 0,9 (*): Gerçekleşme Tahmini (**): Tahmin Not: Kişi başına düşen zeytinyağı tüketim rakamları hesaplanırken, DİE yıl ortası Nüfus tahmini kullanılmıştır. Kaynak: Uluslararası Zeytinyağı Konseyi İstatistikleri (UZK) Tablodan da görüldüğü gibi, 1990/91-1994/95 sezonları arasında zeytinyağı tüketimi ortalama 53 bin ton iken, rekor üretim ve yok sezonlarına devreden stoklar sonucu toplam arzda görülen artışlar ve bunun neticesinde düşen fiyatlar, tüketimi de artırmış, 1995/96 sezonundan sonra tüketim ortalaması 70 bin ton olmuştur. Türkiye nin 1990/91-1999/2000 sezonları arasında ortalama 64 bin tonluk tüketimi ile dünya tüketiminden aldığı pay %3 civarındadır. Türkiye de kişi başına düşen zeytinyağı tüketim miktarı incelendiğinde ise, tüketim düzeyinin bir kilogram gibi oldukça düşük bir seviyede olduğu dikkati çekmektedir. Tablo 8 den görüleceği üzere, kişi başına tüketimin en yüksek olduğu yıllar 1,3 kilogram ile 1997 ve 1998 yılları iken, en düşük tüketim ise 0,8 kilogram ile 2001 yılında gerçekleşmiştir. Dünyada kişi başına zeytinyağı tüketimine baktığımızda en yüksek tüketimin 20 kg/yıl ile Yunanistan a ait olduğu görülürken, bu rakam İtalya da 12 kg, İspanya da 10 kg, Tunus ta 10 kg, Suriye de 6,2 kg ve Portekiz de ise 5 kg/yıl dır. 17

Bin Ton GRAFİK 6: SEZONLAR İTİBARİYLE TÜRKİYE ZEYTİNYAĞI TÜKETİMİ 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1990/91 1991/92 1992/93 1993/94 1994/95 1995/96 1996/97 1997/98 1998/99 1999/00 2000/01 2001/02 2002/03 Türkiye de kişi başına düşen zeytinyağı tüketiminin düşük olmasının en önemli nedeni, daha öncede belirttiğimiz gibi, zeytinyağı fiyatlarının ikame ürünlerin (bitkisel yağlar) fiyatlarından yaklaşık olarak 2,5-3 kat daha yüksek oluşudur. Ürünler arasındaki bu fiyat farkı, özellikle orta ve düşük gelirli nüfusun yağ talebini bitkisel yağlara kaydırmaktadır. Ayrıca, zeytinyağının değerinin tüketici tarafından yeterince anlaşılamaması ve genel olarak tüketicinin gelir ve alım gücünün düşük olması gibi nedenlerle talebin doğal olarak ikame ürün olan diğer yağlara kayması da zeytinyağı tüketimini olumsuz etkilemektedir. Bitkisel yağlar (ayçiçek, pamuk, mısır, soya vs) için yapılan yoğun tanıtım faaliyetleri de tüketici talebini bu yağlara çekmekte önemli etkide bulunmaktadır (özellikle ayçiçeği yağındaki yoğun reklam kampanyaları ve düşük fiyat, zeytinyağı tüketiminin, bilinçli tüketicilerin dışına çıkamamasına neden olmuştur). Türkiye de zeytinyağı tüketimi daha ziyade üretim bölgeleri olan Ege ve Akdeniz de yoğunlaşmıştır. Özellikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde hayvansal yağ tüketimi fazla olduğundan bu bölgelerin kişi başına düşen tüketime olan katkısı da çok az olmaktadır. 2.3.2. Yurtiçi Talep Tahmini Ülkemizde zeytinyağı, daha ziyade üretimin yoğun olarak yapıldığı başta Ege Bölgesi olmak üzere Marmara ve Akdeniz bölgelerinde yaygın biçimde tüketilmektedir. 18

Özellikle Ege Bölgesi ndeki zeytinyağı tüketimi, diğer bölgelerden ve özellikle de Türkiye genelinden oldukça yüksek seviyede olup, AB ülkeleri seviyesinin yarısı düzeyindedir (kişi başına 5-6 kg). Ancak, Türkiye genelinde zeytinyağı tüketimine bakıldığında ise tüketimin 0,8 kg ile bir kg arasında olduğu dikkati çekmektedir. Sektörde faaliyet gösteren firma yetkilileri ile yapılan görüşmelerde, önümüzdeki dönemlerde de bu tüketim miktarlarının pek değişmeyeceği tahmin edilmektedir. Zeytinyağı tüketimine yönelik talep tahmini yapılırken, kişi başına düşen tüketim miktarları esas alınmıştır. Bu amaçla nüfus projeksiyonu rakamları ile önümüzdeki yıllara yönelik beklenen kişi başına tüketim miktarları çarpılarak, gelecek yıllar için yurtiçi zeytinyağı tüketim miktarları tespit edilmeye çalışılmıştır. 2000 Genel Nüfus Sayımı sonuçlarına göre Türkiye nin toplam nüfusu 67.803.927 olup, 1990-2000 yılları arasında ülke nüfusu yıllık binde 18,28 oranında artış hızı gerçekleştirmiştir. Bu nüfus artış hızının önümüzdeki yıllarda da geçerli olacağı varsayımıyla, Türkiye nüfusunun 2007 de 77.062.740 a ulaşacağı tahmin edilmektedir. Tablo 9 da kişi başına düşen zeytinyağı tüketim miktarları ve nüfus projeksiyonu rakamları kullanılarak tahmin edilen zeytinyağı yurtiçi talep miktarları verilmektedir. TABLO 9: ZEYTİNYAĞI YURTİÇİ TALEP PROJEKSİYONU Yıllar Nüfus Tahmini Kişi Başına Zeytinyağı Tüketimi (Kg) Zeytinyağı Yurtiçi Talep Tahmini (Ton) 2003 71.627.363 0,9 64.465 2004 72.949.166 0,9 65.654 2005 74.295.362 1,0 74.295 2006 75.466.401 1,0 75.666 2007 77.062.740 1,0 77.063 Tablodan da görüldüğü gibi, nüfus projeksiyonları dikkate alınarak yapılan yurtiçi talep tahmini çalışmasında, zeytinyağı yurtiçi talebinin 65 bin ile 75 bin ton arasında olacağı beklenmektedir. Ancak, bu talep miktarı var yılı ve yok yılını içeren sezonlarda çok fazla değişmemekle birlikte (özellikle üretimde yaşandığı gibi), %15-20 oranında bir değişim gösterebilmektedir. 19

2.4. Dış Ticaret Türkiye, zeytinyağı dış ticaretinde net zeytinyağı ihracatçısı ülkeler arasında yer almaktadır. Ancak, bu ihracat üretimimizin yeterli seviyede oluşundan değil, tüketimin, ülke içi talep darlığından dolayı yetersiz oluşundan kaynaklanmaktadır. Daha öncede açıklandığı üzere, ülkemizde kişi başına yılda 0,8 ila 1 kg arasında zeytinyağı tüketilmektedir. Halbuki gelişmiş AB üyesi ülkelerde bu miktar çok yüksek seviyede bulunmaktadır. Bu itibarla, ülkemizde her yıl arz fazlası ihracata yönelik ürün söz konusu olmaktadır. 2.4.1. İhracat Türkiye nin zeytinyağı ihracatı yıldan yıla zeytin ve buna bağlı olarak zeytinyağı üretiminde meydana gelen dalgalanmalar sebebiyle keskin artışlar ve düşüşler göstermektedir. İşleme teknolojisi, pazarlama politikaları ve diğer zeytinyağı üreticisi rakiplerimizin (İtalya, İspanya, Yunanistan, Tunus vs) zeytinyağı üretimindeki artış ve düşüşler de ihracatımızı etkileyen önemli etkenler arasında yer almaktadır. Tablo 10 da Türkiye nin yıllar itibariyle zeytinyağı ihracatı verilmektedir. TABLO 10: TÜRKİYE NİN SEZONLAR İTİBARİYLE ZEYTİNYAĞI İHRACATI Sezonlar Miktar Değer Kg Değişim (%) ABD $ Değişim (%) $/Kg 1992/93 7.261.376-12.569.713-1,73 1993/94 10.673.892 47,0 15.025.567 19,5 1,41 1994/95 58.142.640 444,7 112.763.760 650,5 1,94 1995/96 22.313.709-61,6 70.403.261-37,6 3,16 1996/97 48.677.391 118,2 97.127.941 38,0 2,00 1997/98 43.346.976-11,0 70.180.993-27,7 1,62 1998/99 103.407.960 138,6 172.161.448 145,3 1,66 1999/00 14.685.498-85,8 31.432.316-81,7 2,14 2000/01 91.150.368 520,7 127.620.410 306,0 1,40 2001/02 25.351.075-72,2 45.222.480-64,6 1,78 Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı 20

Ülkemiz net zeytinyağı ihracatçısı ülkeler arasında bulunmaktadır. 1988-1994 yılları arasında ortalama zeytinyağı ihracatımız 8 bin ton iken, son yıllarda özellikle üretimde yaşanan artışlarla birlikte İhraç pazarlarımızın genişlemesi ve 1994 yılından itibaren dökme zeytinyağı ihracatına izin verilmesinin de etkisiyle son beş sezonda ihracatımız ortalama 60 bin ton ve 100 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. Zeytin üretimindeki var ve yok yıllarına bağlı olarak zeytinyağı üretimindeki dalgalanmalar ihracata da yansımaktadır. 1989/90 sezonunda üretimdeki azalmadan dolayı zeytinyağı ihracatımız 3 bin ton ile son on yılın en düşük seviyesinde kalırken, var sezonu olan 1998/99 sezonunda yüksek seviyedeki üretimle ihracatımız da 103 bin ton karşılığı 172 milyon dolarlık gelir ile tüm sezonların en büyük rakamlarına ulaşarak rekor kırmıştır. 2000/20001 sezonunda Türkiye nin zeytinyağı ihracatı 91 bin ton olup, yok sezonu olan 2001/20002 sezonunda ise ihracat 25 bin ton karşılığı 45 milyon dolar civarında gerçekleşmiştir. Bin Ton GRAFİK 7: SEZONLARA GÖRE TÜRKİYENİN ZEYTİNYAĞI İHRACATI 120 100 80 60 40 20 0 1992/93 1993/94 1994/95 1995/96 1996/97 1997/98 1998/99 1999/00 2000/01 2001/02 İhracat fiyatlarımız incelendiğinde ise, Tablo 9 dan da görüldüğü dibi, ihraç fiyatlarında da dalgalanmalar olduğu göze çarpmaktadır. AB nin piyasa şartlarına göre oluşturduğu ihracat yardımları zaman zaman fiyatlarımızın dünya fiyatları üzerinde kalmasına ve ihracatımızın azalmasına neden olmaktadır. Bunun yanısıra 21

ihracatın daha çok katma değeri düşük olan dökme formda gerçekleşmesi de ihraç fiyatlarının ve gelirlerinin düşmesine neden olmaktadır. 2000/20001 sezonunda ihracatımızın yaklaşık %76 sı dökme, %12 si varilli ve %12 si kutu olarak ihraç edilmiştir (Tablo 11). Bu sezonda ortalama ihraç fiyatı 1.400 $/ton olarak gerçekleşmiştir. TABLO 11: ZEYTİNYAĞI İHRACATIMIZIN AMBALAJ ŞEKİLLERİNE GÖRE DAĞILIMI Sezonlar Dökme (%) Varilli (%) Ambalajlı (%) 1994/95 58,1 20,1 21,8 1995/96 59,0 27,0 14,0 1996/97 56,7 27,2 16,0 1997/98 54,9 25,2 19,9 1998/99 77,8 12,6 9,5 1999/00 42,9 21,5 35,6 2000/01 76,1 11,9 12,1 Kaynak: Ege İhracatçı Birlikleri GRAFİK 8: TÜRKİYE'NİN ZEYTİNYAĞI İHRACATININ AMBALAJ TÜRLERİNE GÖRE DAĞILIMI (2000/2001) Ambalajlı %12 Varilli %12 Dökme %76 Zeytinyağı ihracatımız türlerine göre değerlendirildiğinde, daha önceleri rafine zeytinyağı ihracatı toplamda en büyük paya sahipken, son yıllarda ekstra natürel zeytinyağı ile riviera olarak adlandırılan karma zeytinyağı ihracatının toplam ihracat içindeki payının rafineye göre daha büyük bir paya sahip olduğu görülmektedir. Son 22

dört yılda toplam ihracatımızın ortalama %26 sı rafine iken, %32 si riviera, %23 ü ekstra natürel ve %12 si de natürel zeytinyağından oluşmaktadır. Son üç yılda ise özellikle ekstra natürel ve natürel zeytinyağı paylarının büyük artış sağladığı görülmektedir (Tablo 12). TABLO 12: TÜRKİYE NİN YILLAR İTİBARİYLE ÇEŞİTLERE GÖRE ZEYTİNYAĞI İHRACATI (M: Ton, D: Bin ABD$) Ürün Adı 1999 2000 2001 2002 M D M D M D M D Ekstra natürel zeytinyağı 22. 630 41.528 5.081 9.627 31.946 46.852 5.359 10.261 İnce natürel zeytinyağı 11.819 16.243 1.453 2.587 19.470 24.985 2.425 4.264 Rafine zeytinyağı 26.144 44.143 1.844 3.747 21.731 29.987 11.446 20.402 Saf zeytinyağı,diğer (riviera) 36.291 64.066 6.250 13.077 21.172 30.810 5.889 11.023 Diğer 6.209 4.070 1.786 1.369 4.290 3.119 229 333 Toplam 103.093 170.050 16.414 30.407 98.610 135.754 25.347 46.283 Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı Tablodan da izleneceği üzere, ekstra natürel zeytinyağının 1996 yılında toplam zeytinyağı ihracatındaki payı %5 iken, yıllar itibariyle artarak 1999 yılında %24 e, 2000 yılında %32 ye, 2001 yılında da %35 e ulaşmıştır. Dünyada zeytinyağına yönelik talebin artması Türkiye için yeni ihraç pazarlarının ortaya çıkmasını sağlamış ve son yıllarda, daha önce zeytinyağı ihracatı yapılmamış ülkeler Türkiye ye yeni olanaklar sunmuştur. Bugün, Türk zeytinyağı başta İspanya, İtalya, ABD olmak üzere Japonya, Kanada, Avustralya, BDT, Orta Doğu ve Güney Amerika Ülkeleri ile birlikte yaklaşık 70 ülkeye ihraç edilmektedir. Üretici-ihracatçı konumdaki İspanya ve İtalya ihracatımızdaki en önemli yere sahip pazarlardır. Zeytinyağı ihracatımız bu ülkelerin üretim ve talep durumları ile birlikte, belirleyici rol oynadıkları dış piyasa oluşumlarına bağlı bulunmaktadır. Bu nedenle AB ülkeleri, Türkiye için hem büyük bir pazar oluşturmakta, hem de diğer pazarlarda en büyük rakip olmaktadır. Üretimlerinin düşük gerçekleştiği yıllarda ihracatımız artmakta ancak bu ülkelere dökme formda ihraç ettiğimiz zeytinyağı daha sonra ambalajlanarak diğer pazarlarda İspanyol ve İtalyan markaları altında rakip olarak karşımıza çıkmaktadır. 23

Son yıllarda Türkiye açısından en önemli ve istikrarlı zeytinyağı ithalatçısı ABD olmuştur. ABD nin ihracatımızdaki payı son beş yıl itibariyle %23 olmuştur. Son üç yıl ortalamasına göre, ABD nin yanısıra Suudi Arabistan, Kanada, Arjantin, İsrail ve Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) diğer önemli ihraç pazarlarımızı oluşturmuştur (Tablo 13). TABLO 13: TÜRKİYE NİN YILLAR İTİBARİYLE ÜLKELERE GÖRE ZEYTİNYAĞI İHRACATI (M: Ton, D: Bin ABD$) Ülkeler 2000 2001 2002 M D M D M D İtalya 938 1.752 47.381 63.506 12.018 21.135 A.B.D. 5.264 10.922 12.998 19.319 5.629 9.996 Suudi Arabistan 1.597 2 711 2.815 4.120 1.591 2.949 Kanada 324 725 1.017 1.634 1.255 2.407 Birleşik Arap Emirlikleri 706 1.223 963 1.365 716 1.309 Fas 0 0 1.755 2.306 465 825 Japonya 80 202 373 878 371 817 Norveç 63 100 301 558 326 667 Güney Kore Cumhuriyeti 143 315 336 720 260 593 Almanya 161 472 139 308 204 562 Kuveyt 295 517 623 809 312 546 Fildişi Sahili 46 72 1.204 1.845 289 541 İsrail 602 929 2.202 2.784 255 422 Avustralya 107 229 562 864 184 359 Rusya Federasyonu 32 89 39 103 122 293 Diğer 6.092 10.219 25.903 34.635 1.351 2.862 Toplam 16.449 30.479 98.610 135.754 25.347 46.283 Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı Daha öncede belirtildiği gibi, Türkiye net zeytinyağı ihracatçısı ülke konumundadır. Bu ihracat ise daha ziyade ülke içi tüketimin yetersizliğinden kaynaklanmaktadır. Bu itibarla, ülkemiz her yıl arz fazlası zeytinyağını başta AB olmak üzere yurt dışı pazarlara ihraç etmektedir. Zeytinyağı ihracatımızın üretime oranı incelendiğinde bu oranın 1997/98 sezonunda en yüksek değeri olan %108,4 düzeyine çıktığı görülmektedir. Son on sezon itibariyle ise ihracatın üretime oranı %42 olmuştur (Tablo 14). 24

TABLO 14: ZEYTİNYAĞI İHRACATININ ÜRETİME ORANI Sezon Üretim (1) Ton İhracat (2) Ton (2) / (1) (%) 1992/93 56.000 7.261 13,0 1993/94 48.000 10.674 22,2 1994/95 160.000 58.143 36,3 1995/96 40.000 22.314 55,8 1996/97 200.000 48.677 24,3 1997/98 40.000 43.347 108,4 1998/99 170.000 103.408 60,8 1999/00 70.000 14.685 21,0 2000/01 175.000 91.150 52,1 2001/02 65.000 25.351 39,0 2.4.2. İthalat Türkiye, zeytin üretiminde ve dolayısıyla zeytinyağı üretiminde kendi kendine yeterli olmasına karşın, düzenli olmamakla birlikte az miktarlarda zeytinyağı ithalatı da yapmaktadır. İthalat daha çok üretimin yetersiz olduğu yıllarda yapılmaktadır. Zeytinyağı ithalatının gerçekleştiği ülkeler arasında Tunus, İtalya, Suudi Arabistan ve Mısır bulunmaktadır. Zeytinyağı ithalatının yıllar itibariyle gelişimi Tablo 15 de verilmektedir. TABLO 15: TÜRKİYE NİN YILLAR İTİBARİYLE ZEYTİNYAĞI İTHALATI (M: Ton, D: Bin ABD$) Yıl M D 1994 1.180 1.582 1995 17 62 1996 144 494 1997 19 44 1998 80 138 1999 229 449 2000 1.088 2.061 2001 29 28 2002 2.082 3.453 Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı 25

3. DÜNYADA ZEYTİNYAĞI ÜRETİM VE TÜKETİM DURUMU 3.1. Üretim Daha önce de belirtildiği üzere zeytinin esas üretim bölgesinin Akdeniz havzası olması itibariyle, zeytinyağı da karakteristik olarak bu bölgenin ürünü olarak nitelendirilmektedir. Dünyada 8 milyon hektar alan üzerinde toplam 800 milyon adet zeytin ağacı bulunmakta olup, bu ağaçların %98 i Akdeniz havzasında yer almaktadır. Dünya zeytinyağı üretiminin ise %95 i Akdeniz ülkeleri tarafından gerçekleştirilmektedir. 1980 li yılların başında 1,5 milyon ton seviyesinde olan dünya zeytinyağı üretimi, zeytinyağının sağlık yönünden faydalarının belirlenmesi ve bu yöndeki bilincin yaygınlaşması sonucu yapılan tanıtım faaliyetlerinin de etkisiyle tüketim talebi ile birlikte, üretimde gelişerek bugün ortalama 2,8 milyon ton düzeyine ulaşmıştır (Tablo 16). TABLO 16: SEZONLAR İTİBARİYLE DÜNYA ZEYTİNYAĞI ÜRETİMİ Sezon Üretim Bin Ton Değişim % 1990/91 1.453,0-1991/92 2.206,0 51,8 1992/93 1.811,5-17,9 1993/94 1.825,0 0,7 1994/95 1.845,5 1,1 1995/96 1.735,5-6,0 1996/97 2.595,0 49,5 1997/98 2.465,5-5,0 1998/99 2.402,5-2,6 1999/00 2.374,5-1,2 2000/01 2.565,5 8,0 2001/02 (*) 2.825,5 10,1 2002/03 (**) 2.404,5-14,9 (*): Gerçekleşme Tahmini (**): Tahmin Kaynak: Uluslararası Zeytinyağı Konseyi İstatistikleri (UZK) 1990/91-1999/2000 sezonları arasında dünya zeytinyağı üretimi ortalama 2.071 bin ton olarak gerçekleşmiş olup, bunun %75,8 i AB ne, %8,3 ü Tunus a, %4,5 i de Türkiye ye aittir. 2002/03 sezonunda da dünyada toplam 2.404 bin tonluk bir üretimin olacağı tahmin edilmektedir. Bu üretimde ise AB nin payının %77,5 olacağı beklenirken, Türkiye nin %5,8 ve Tunus un %2,9 luk bir pay alacağı tahmin 26

edilmektedir (Tablo 17). Son yıllarda üretimde önemli gelişmeler sağlayan Suriye nin dünya üretimindeki payı ise (2002/03 sezonu itibariyle) %6,9 olup, AB ülkelerinden sonra ikinci sıraya yükselmiştir. AB ye üye ülkeler içerisinde de Akdeniz ülkeleri olarak İspanya, İtalya ve Yunanistan başlıca üreticiler olarak dikkat çekerken, Türkiye, var yıllarında dünya üretiminde AB ülkelerinden sonra dördüncü sırada yer almaktadır. Ancak, 1990/91-1999/2000 dönemini kapsayan 10 yıllık ortalamaya bakıldığında, Türkiye nin Tunus un da arkasından beşinci sırada bulunduğu görülür. Bin Ton 3.000 GRAFİK 9: SEZONLAR İTİBARİYLE DÜNYA ZEYTİNYAĞI ÜRETİMİ 2.500 2.000 1.500 1.000 500 0 1990/91 1991/92 1992/93 1993/94 1994/95 1995/96 1996/97 1997/98 1998/99 1999/00 2000/01 2001/02 (*) 2002/03 (**) (*) Gerçekleşme Tahmini (**): Tahmin TABLO 17: ÜLKELERE GÖRE ZEYTİNYAĞI ÜRETİMİ Ülkeler 1990/91-1999/2000 2000/2001 2001/2002 (*) 2002/2003 (**) (10 Sezon Ort.) Bin Ton % Bin Ton % Bin Ton % Bin Ton % AB Ülkeleri 1.569,5 75,8 1.940,5 75,6 2.463,5 87,2 1.863,5 77,5 Tunus 172,8 8,3 130,0 5,1 35,0 1,2 70,0 2,9 Türkiye 92,4 4,5 175,0 6,8 65,0 2,3 140,0 5,8 Suriye 83,3 4,0 165,0 6,4 92,0 3,3 165,0 6,9 Fas 52,9 2,6 35,0 1,4 60,0 2,1 40,0 1,7 Cezayir 31,3 1,5 26,5 1,0 25,5 0,9 12,5 0,5 Diğer 69,0 3,3 93,5 3,6 84,5 3,0 113,5 4,7 Dünya 2.071,2 100,0 2.565,5 100,0 2.825,5 100,0 2.404,5 100,0 (*): Gerçekleşme Tahmini (**): Tahmin Kaynak: Uluslararası Zeytinyağı Konseyi İstatistikleri (UZK) 27

Avrupa Birliği ülkelerinde zeytinyağı üretimi başta İspanya olmak üzere İtalya, Yunanistan, Portekiz ve çok az miktarda olmakla beraber Fransa da yapılmaktadır. 1990/91-1999/2000 sezonları arasını kapsayan 10 yıllık dönem içinde, İspanya yıllık ortalama 677 bin ton üretim ile dünya zeytinyağı üretiminin %32,7 sini karşılarken, AB üretiminin de %43,1 ini karşılamaktaydı. İspanya nın zeytinyağı üretimi periyodisitenin de etkisiyle bazı yıllar düşmekle birlikte, yine de artış göstermiş, 2000/01 sezonunda 974 bin ton seviyesine yükselmiştir. Uluslararası Zeytinyağı Konseyi nin istatistiklerine göre, İspanya nın 2001/02 sezonunda 1,4 milyon ton, 2002/03 sezonunda ise 865 bin ton zeytinyağı üreteceği tahmin edilmektedir. AB içinde İspanya dan sonra diğer önemli ülkeler arasında ise İtalya ve Yunanistan gelmektedir. 1990/91-1999/2000 sezonları arasında bu üç ülkenin zeytinyağı üretimi yıllık ortalama olarak 1,5 milyon ton olup, bu üretim dünya zeytinyağı üretiminin % 73,8 ini, AB nin de %97,4 ünü oluşturmakta idi. 2000/01 sezonu itibariye ise bu üç ülkenin üretim miktarı toplamı 1,9 milyon ton gerçekleşmiş ve İspanya, İtalya ve Yunanistan a ait bu üretim, dünya üretiminin %74,6 sını, AB nin de %98,6 sını teşkil etmektedir (Tablo 18). Bin Ton 2500 GRAFİK 10: ÜLKELERE GÖRE ZEYTİNYAĞI ÜRETİMİ Dünya 2000 Dünya AB 1500 AB 1000 500 0 Tunus Türkiye Suriye Diğer Türkiye Suriye Diğer Tunus 1990/91-1999/2000 Yıllık Ortalama 2002/2003 (*) (*): Tahmin 28

TABLO 18: AB ÜLKELERİNDE ZEYTİNYAĞI ÜRETİMİ Ülkeler 1990/91-1999/2000 2000/2001 2001/2002 (*) 2002/2003 (**) (10 Sezon Ort.) Bin Ton % Bin Ton % Bin Ton % Bin Ton % İspanya 676,8 32,7 973,7 38,0 1.411,4 50,0 865,0 36,0 İtalya 498,9 24,1 509,0 19,8 656,7 23,2 590,0 24,5 Yunanistan 352,7 17,0 430,0 16,8 358,3 12,7 375,0 15,6 Portekiz 38,4 1,9 24,6 1,0 33,7 1,2 29,0 1,2 Fransa 2,6 0,1 3,2 0,1 3,6 0,1 4,7 0,2 AB Ülkeleri 1.569,5 75,8 1.940,5 75,6 2.463,5 87,2 1.863,5 77,5 Dünya 2.071,2 100,0 2.565,5 100,0 2.825,5 100,0 2.404,5 100,0 (*): Gerçekleşme Tahmini (**): Tahmin Kaynak: Uluslararası Zeytinyağı Konseyi İstatistikleri (UZK) Zeytin üreticisi ülkelerden, sadece AB ülkeleri, özellikle İtalya da ve İspanya da periyodisitenin üretime olan olumsuz etkisi minimuma indirilmiş olup, diğer ülkelerde Fas, Tunus, Suriye de ise ülkemizdeki gibi periyodisite, üretimi sınırlayan önemli etken olarak kendisini göstermektedir. Bin Ton 3000 GRAFİK 11: AB ÜLKELERİ ZEYTİNYAĞI ÜRETİMİ 2500 Dünya 2000 Dünya AB Top. 1500 AB Top. 1000 500 İtalya Yunanistan İspanya Yunanistan İtalya İspanya 0 1990/91-1999/200 Yıllık Ortalama 2002/2003 (*) (*): Tahmin 3.2. Tüketim Bölgesel nitelikli bir ürün olan zeytinyağının tüketimi de üretici bölgelerde yoğunluk kazanmaktadır. Özellikle AB üyesi ülkelerden İspanya, İtalya ve ABD zeytinyağı 29