KOBİ LERDE KURUMSAL YÖNETİM UYGULAMASININ KARA ETKİSİ; İSTANBUL İLİNDE BİR UYGULAMA

T.C. ATILIM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ KOBİ LERDE KURUMSAL YÖNETİM UYGULAMASININ KARA ETKİSİ; İSTANBUL İLİNDE BİR UYGULAMA MEHMET DEMİRCİ Ankara, 2010

T.C. ATILIM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI KOBİ LERDE KURUMSAL YÖNETİM UYGULAMASININ KARA ETKİSİ; İSTANBUL İLİNDE BİR UYGULAMA YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Mehmet DEMİRCİ Tez Danışmanı Doç. Dr. Mehmet ARSLAN Ankara, 2010

ÖNSÖZ Bu çalışma ile KOBİ lerde uygulanan kurumsal yönetim anlayışının kara etkisinin ortaya konması amaçlanmaktadır. Ayrıca, KOBİ lerdeki mevcut eksiklikleri tespit ederek yeni oluşturulacak sistem hakkında öneriler sunmaktır. Buna göre Ek- 1 de yer alan anket soruları işletmelere sorulmuş ve kurumsal yönetim uygulamasının kara etkisinin belirlenmesine yönelik görüşler ve öneriler alınmıştır. ii

ÖZET DEMİRCİ, Mehmet. KOBİ LERDE KURUMSAL YÖNETİM ANLAYIŞININ KARA ETKİSİ; İSTANBUL İLİNDE BİR UYGULAMA, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2010. Bu çalışma ile İstanbul İlindeki KOBİ lerin kurumsal yönetimi ne derece uyguladıkları ve kurumsal yönetim anlayışının karlarına ne derecede etki ettiğinin tespit edilmesi amaçlanmaktadır. Kurumsal yönetimin en önemli sonuçları etkinlik ve verimliliktir. Ayrıca kurumların uzun dönem varlıklarını sürdürebilmeleri de yine kurumsal yönetim anlayışıyla mümkün olmaktadır. Bu nedenle kurumsal yönetim üzerinde önemle durulması gereken bir konudur. KOBİ ler esnek ve küçük yapıları sayesinde büyük işletmelerden daha hızlı değişen piyasa şartlarına uyum sağlama şansına sahiplerdir. KOBİ lerin önemli olmasının nedenleri arasında güçlü ekonomilerin büyük işletmeler kadar küçük işletmelere de ihtiyacının olması ve sağlam bir KOBİ yapısı ile iktisadi gelişme, sosyal barış, siyasi istikrarın sağlanacak olması söylenebilmektedir. KOBİ'lerin işsizliğin azalması, verimliliği artırma, rekabeti güçlendirme ve bu yolla ülke refahını, yaşam standardını yükseltme gibi konularda çok olumlu katkıları olabilmektedir. Bu bağlamda KOBİ lerin küreselleşen dünya ve rekabetçi piyasada varlıklarını uzun dönemde sürdürmeleri ve karlılıkları arttırmaları kurumsal bir anlayışla mümkün olmaktadır. Bu araştırma ile elde edilen verilerin işletmelerin piyasada nasıl kalıcı olabileceklerine ve karlılıklarını ne şekilde arttırabileceklerine yönelik önemli katkılar sağlayacağı düşünülmektedir. Araştırmanın verileri anket yöntemi ile elde edilmiştir. Anahtar Sözcükler 1. KOBİ 2. Kurumsal Yönetim 3. Verimlilik iii

ABSTRACT DEMİRCİ, Mehmet. THE IMPACT OF CORPORATE GOVERNANCE APPROACH IN SMEs (SMALL AND MEDIUM SIZED ENTERPRISES) ON THEIR PTOFITS; A CASE STUDY IN THE PROVINCE OF ISTANBUL, Master of Science (Arts) Thesis, Ankara, 2010. The goal of this study is to determine to what extent the SMEs in İstanbul apply corporate governance and to what extent the corporate governance approach affects their profits. The most important results of corporate governance are effectiveness and efficiency. Furthermore, corporate governance approach makes it possible for corporations to continue their existence in the long run. Therefore, corporate governance is a significant issue that needs to be discussed in detail. SMEs have more chances to adapt themselves to the changing market conditions than the large enterprises due to their flexible and small structures. Some of the reasons why SMEs are guite significant are as follows: first, strong economies also need small enterprises as much as they need large enterprises (corporations) and then, a sound SMEs may also have positive contributions on the following issues: lowering unemployment, strengthening competiton, and increasing the prosperity and life standart in the Sayısıry by this way. In this context, the survival of the SMEs in the globalized world and competitive market in the long run and increase in their profitability will be possible with a corporate governance approach. It is thought that the data obtained in this study will provide important contributions towards how the enterprises may be permanent in the market and how they can increase their profitability. The data of the study have been obtained through survey. Key words, 1. SME 2. Corporate Governance 3. Efficiency iv

İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ...ii TÜRKÇE ÖZET iii İNGİLİZCE ÖZET...iv İÇİNDEKİLER...v TABLOLAR.....vii GİRİŞ..1 BİRİNCİ BÖLÜM.... 2 KOBİ LERİN TANIMI, ÖNEMİ... 2 1. KOBİ TANIMI... 2 1.1. KOBİ LERİN ÖNEMİ -------------------------------------------------------------------------- 5 1.2. AB MEVZUATINDA KOBİ LER VE KOBİ POLİTİKALARI -------------------------------- 6 1.3. TÜRKİYE DE KOBİ LER VE KOBİ POLİTİKALARI ---------------------------------------- 8 1.4. EKONOMİDE KOBİ'LERİN ÖNEMİ ------------------------------------------------------------ 13 1.4.1. Üretim Açısından KOBİ lerin Önemi ----------------------------------------- 14 1.4.2. Yenilik Geliştirme ve Piyasaya Sunma Açısından ---------------------- 16 1.4.3. İstihdam yaratma gücü açısından ---------------------------------------------- 16 1.4.4. Vergi gelirlerindeki payı açısından --------------------------------------------- 18 1.4.5. Rekabete cevap verebilme hızı ve değişen konjonktüre uyum açısından ----------------------------------------------------------------------------------------- 19 İKİNCİ BÖLÜM... 20 DİNAMİK EKONOMİK BİRİM OLAN KOBİ LERDE YÖNETİM UYGULAMALARI VE SORUN ALANLARI... 20 2.1.... YÖNETİM FONKSİYONLARI VE KOBİ LER AÇISINDAN UYGULAMADA DİKKATE ALINMASI GEREKEN HUSUSLAR... 20 2.1.1. KOBİ LERDE PLANLAMA UYGULAMALARI ------------------------------------------- 21 2.1.2. KOBİ LERDE ORGANİZASYON/ÖRGÜTLEME UYGULAMALARI --------------------- 23 2.1.3. KOBİ LERDE YÖNELTME UYGULAMALARI ------------------------------------------- 25 2.1.4. KOBİ LERDE EŞGÜDÜM UYGULAMALARI -------------------------------------------- 26 2.1.5. KOBİ LERDE KONTROL UYGULAMALARI --------------------------------------------- 26 2.2. KOBİ LERDE YÖNETİM SORUNLARI... 27 2.2.1. KOBİ LERİN PLANLAMA DÜZEYİNDE KARŞILAŞTIKLARI SORUNLAR ---------------- 27 2.2.2. KOBİ LERİN ÖRGÜTLEME (ORGANİZASYON) DÜZEYİNDE ----------------------------- 28 KARŞILAŞTIKLARI SORUNLAR ---------------------------------------------------------------------- 28 2.2.3. KOBİ LERİN YÖNELTME DÜZEYİNDE KARŞILAŞTIKLARI SORUNLAR ---------------- 29 2.2.4. KOBİ LERİN EŞGÜDÜMLEME DÜZEYİNDE KARŞILAŞTIKLARI SORUNLAR ---------- 30 2.2.5. KOBİ LERİN KONTROL (DENETİM) DÜZEYİNDE KARŞILAŞTIKLARI SORUNLAR ---- 31 2.3. KOBİ LERDE İŞLETMECİLİK FAALİYETLERİ ALANINDAN KARŞILAŞILAN SORUNLAR... 32 2.3.1. TEDARİK ALANINDA KARŞILAŞILAN SORUNLAR ------------------------------------------ 32 2.3.2. ÜRETİM PLANLAMA VE GERÇEKLEŞTİRME ALANINDA KARŞILAŞILAN SORUNLAR --- 33 v

2.3.3. PAZARLAMA VE DIŞ PAZARLARA ERİŞİM ALANINDA KARŞILAŞILAN SORUNLAR ---- 35 2.3.4. FİNANSMAN VE FİNANS KAYNAKLARINA ERİŞİM ALANINDA KARŞILAŞILAN SORUNLAR ---------------------------------------------------------------------------------------------------------- 37 2.3.5. AR GE VE YENİLİK GELİŞTİRME ALANINDA KARŞILAŞILAN SORUNLAR -------------- 40 2.3.6. KURUMSALLAŞMA VE KURUMSAL YÖNETİM ALANINDA KARŞILAŞILAN SORUNLAR 42 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM... 44 KOBİ LERDE KURUMSAL YÖNETİM UYGULAMALARI... 44 3.1. KURUMSAL YÖNETİM KAVRAMI... 44 3.1.1. DAR ANLAMDA KURUMSAL YÖNETİM KAVRAMI -------------------------------------- 44 3.1.2. GENİŞ ANLAMDA KURUMSAL YÖNETİM KAVRAMI ------------------------------------ 45 3.1.3. GELENEKSEL YÖNETİMDEN FARKLILIKLARI ------------------------------------------ 46 3.1.3.1. Geleneksel Yönetimin Tanımı --------------------------------------------------- 46 3.1.3.1. Geleneksel Yönetim Kurumsal Yönetim Ayırımı -------------------------- 48 3.2. KURUMSAL YÖNETİMİN ÖNEMİ VE ORTAYA ÇIKIŞ SEBEPLERİ... 50 3.2.1. ŞİRKET SKANDALLARI ------------------------------------------------------------------- 51 3.2.2. FİNANSAL KRİZLER ----------------------------------------------------------------------- 51 3.2.3. GLOBALLEŞME VE ULUSLARARASI SERMAYE HAREKETLERİNİN HIZ KAZANMASI51 3.2.4. ÖZELLEŞTİRME UYGULAMALARI ------------------------------------------------------- 52 3.4. KURUMSAL YÖNETİM KRİTERLERİ... 52 3.4.1.KURUMSAL YÖNETİM İLKELERİ ------------------------------------------------------------- 54 3.4.2. KAMUOYUNU AYDINLATMA VE ŞEFFAFLIK ------------------------------------------- 55 3.4.3. HESAP VERME YÜKÜMLÜLÜĞÜ -------------------------------------------------------- 56 3.4.3. ADALET VE EŞİTLİK ---------------------------------------------------------------------- 57 3.5. KURUMSAL YÖNETİM VE ŞİRKET PERFORMANS İLİŞKİSİ... 57 3.5.1. FİNANSAL PERFORMANSA ETKİSİ ------------------------------------------------------ 58 3.5.2. İŞGÜCÜ VERİMLİLİĞİNE ETKİSİ -------------------------------------------------------------- 60 3.5.3. FİRMA İMAJINA ETKİSİ ----------------------------------------------------------------------- 61 3.5.4. DİĞER FAYDALAR (PERFORMANSLARA ETKİLERİ) --------------------------------------- 61 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM... 64 ALAN UYGULAMASI... 64 4.1. ARAŞTIRMA KONUSUNUN ÖNEMİ, AMACI VE YÖNTEMİ... 64 4.1.2. ARAŞTIRMA KONUSUNUN ÖNEMİ ---------------------------------------------------------- 64 4.1.2. ARAŞTIRMA KONUSUNUN AMACI ---------------------------------------------------------- 65 4.1.3. ARAŞTIRMA KONUSUNUN YÖNTEMİ ------------------------------------------------------- 65 4.2. BULGULAR... 66 SONUÇ VE ÖNERİLER... 95 KAYNAKÇA... 99 EK.1.... 106 ANKET UYGULAMASI ÇALIŞMA SORULARI ----------------------------------------- 106 vi

TABLOLAR TABLO 1.1. AVRUPA BİRLİĞİNDE KOBİ YAPISI... 6 TABLO 1.2. AVRUPA BİRLİĞİNDE KOBİ LERİN SAYISAL DAĞILIMI... 7... TABLO 1.3. İMALAT SANAYİNDEKİ İŞLETMELERİN ÖLÇEKLERİNE GÖRE DAĞILIMI... 12 TABLO 1.4. TÜRKİYE DE İŞLETMELERİN ÖLÇEKSEL DAĞILIMI... 12 TABLO 1.5. 21.YY BAŞINDA SEÇİLMİŞ BAZI ÜLKE EKONOMİLERİNDE KOBİ LERİN ÖNEMİ... 12 TABLO 1.6. DÜNYADA KOBİ LERİN İSTİHDAMDAKİ PAYLARI 2004... 17 TABLO 2.1. BANKA GRUPLARI BAZINDA KREDİLERİN GELİŞİMİ... 38 TABLO 3.1. GELENEKSEL YÖNETİM İLE KURUMSAL YÖNETİM ARASINDAKİ FARKLILIKLAR... 48 TABLO 4.1. CİNSİYETE GÖRE DAĞILIM... 66 TABLO 4.2. FİRMANIN HUKUKİ DURUMU... 66 TABLO 4.3. FİRMA SAHİBİNİN İŞ TECRÜBESİ... 67 TABLO 4.4. FİRMA SAHİBİNİN EĞİTİM DURUMU... 67 TABLO 4.5. TOPLAM PERSONEL SAYISI... 68 TABLO 4.6. PAY SAHİPLERİ İLE İLİŞKİLER BİRİMİ... 68 TABLO 4.7. AİLE ŞİRKETİ Mİ?... 69 TABLO 4.8. AİLE ŞİRKETİ İSE AİLEDEN BAĞIMSIZ BİR YÖNETİCİ/ MÜDÜR BULUNMAKTA MIDIR?... 69 TABLO 4.9. KAMUYU AYDINLATMADAN SORUMLU VE İMZA YETKİSİNE HAİZ YÖNETİCİNİZ VAR MI?... 70 TABLO 4.10. ŞİRKETİNİZ FAALİYET RAPORLARINDA KURUMSAL YÖNETİM İLKELERİNE UYUP UYMADIĞI KONUSUNDA BİR BİLGİ VERMEKTE MİDİR?... 70 TABLO 4.11. ŞİRKETİNİZE AİT ÖZEL BİR İNTERNET SİTESİ VAR MI?... 70 TABLO 4.12. ŞİRKETİNİZİN MENFAAT SAHİPLERİNİN HAKLARININ KORUNMASINA İLİŞKİN OLARAK BELLİ BİR POLİTİKA VEYA PROSEDÜRÜ VAR MIDIR?... 70 TABLO 4.13. ÇALIŞANLARINIZIN ŞİRKET YÖNETİMİNE KATILMASINI DESTEKLEYİCİ MEKANİZMALAR OLUŞTURULMASINA YÖNELİK ÇALIŞMALARINIZ VAR MI?... 72 TABLO 4.14. ÇALIŞANLARIN BİLGİ, BECERİ VE GÖRGÜLERİNİ ARTIRMAYA YÖNELİK EĞİTİM PLANLARI VE POLİTİKALARI OLUŞTURMA KONUSUNDA NE DÜŞÜNÜYORSUNUZ?... 72 vii

TABLO 4.15. ŞİRKETİNİZDE MÜŞTERİ VE TEDARİKÇİLERLE İLİŞKİLER İÇİN OLUŞTURULMUŞ AYRI BİR BİRİM GÖREV YAPMAKTA MIDIR?... 73 TABLO 4.16. KAMUYA AÇIKLANMIŞ BİR MİSYON/VİZYONA SAHİP MİSİNİZ?... 73 TABLO 4.17. RİSK YÖNETİM VE İÇ KONTROL MEKANİZMASINA SAHİP MİSİNİZ?... 74 TABLO 4.18. ŞİRKET VE ÇALIŞANLAR İÇİN OLUŞTURULMUŞ ETİK KURALLARINIZ VAR MI?... 74 TABLO 4.19. PERSONEL ALIMINA VE TERFİ MEKANİZMASINA İLİŞKİN YAZILI OLARAK BELİRLENMİŞ KRİTERLER VAR MIDIR?... 75 TABLO 4.20. ŞİRKETİNİZDE TÜM ÇALIŞANLARA YÖNELİK BİLGİ, BECERİ, TECRÜBE VE EĞİTİM BAKIMINDAN BULUNMASI GEREKEN NİTELİKLERE DAİR KISTASLARINIZ VAR MIDIR?... 75 TABLO 4.21. ÇALIŞANLARA YÖNELİK MALİ HAKLARIN TESPİTİNDE PERFORMANSA GÖRE ÖDÜLLENDİRME UYGULANMAKTA MIDIR?... 76 TABLO 4.22. ŞİRKETİNİZDE ÖNCEDEN BELİRLENMİŞ BİR KAR DAĞITIM POLİTİKASI VAR MI?... 76 TABLO 4.23. ŞİRKETİN FİNANSAL İMKANLARI, ÜCRET, KARİYER, EĞİTİM, SAĞLIK GİBİ KONULARDA ÇALIŞANLARA YÖNELİK BİLGİLENDİRME TOPLANTILARI YAPILARAK GÖRÜŞ ALIŞVERİŞİNDE BULUNULMAKTA MIDIR?... 77 TABLO 4.24. SOSYAL SORUMLULUK ÇERÇEVESİNDE SOSYAL, KÜLTÜREL VE BAZI SPORTİF FAALİYETLERİ DESTEKLİYOR MUSUNUZ?... 77 TABLO 4.25. ŞİRKETİNİZ HEDEFLERİNE ULAŞMA DERECESİNİ, FAALİYETLERİNİ VE GEÇMİŞ PERFORMANSINI NE SIKLIKLA GÖZDEN GEÇİRMEKTEDİR?... 78 TABLO 4.26. ŞİRKETİNİZDE BELLİ BAŞLI BİR KURUMSAL YÖNETİM UYGULAMASI/ANLAYIŞI VAR MIDIR?... 78 TABLO 4.27. VARSA BUNU NE DERECE UYGULUYORSUNUZ?... 79 TABLO 4.28. KURUMSAL YÖNETİM ANLAYIŞIYLA BERABER ŞİRKETİNİZİN KARLILIĞINDA NASIL BİR DEĞİŞİM OLDU?... 79 TABLO 4.29. FİRMANIN HUKUKİ DURUMU & KAMUYU AYDINLATMADAN SORUMLU VE İMZA YETKİSİNE HAİZ YÖNETİCİNİZ VAR MI?... 80 TABLO 4.30. FİRMANIN HUKUKİ DURUMU & ŞİRKETİNİZ FAALİYET RAPORLARINDA KURUM SAL YÖNETİM İLKLERİNE UYUP UYMADIĞI KONUSUNDA BİR BİLGİ VERMEKTE MİDİR?... 81 TABLO 4.31. FİRMANIN HUKUKİ DURUMU & ŞİRKETİNİZE AİT ÖZEL BİR İNTERNET SİTESİ V AR MI?... 81 TABLO 4.32. FİRMANIN HUKUKİ DURUMU & ŞİRKETİNİZİN MENFAAT SAHİPLERİNİN HAKLARININ KORUNMASINA İLİŞKİN OLARAK BELLİ BİR POLİTİKA VEYA PROSEDÜRÜ VAR MIDIR?... 82 viii

TABLO 4.33. FİRMANIN HUKUKİ DURUMU & ŞİRKETİNİZDE MÜŞTERİ VE TEDARİKÇİLERLE İ LİŞKİLER İÇİN OLUŞTURULMUŞ AYRI BİR BİRİM GÖREV YAPMAKTA MIDIR? 82 TABLO 4.34. FİRMANIN HUKUKİ DURUMU & KAMUYA AÇIKLANMIŞ BİR MİSYON/VİZYONA SAHİP MİSİNİZ?... 82 TABLO 4.35. FİRMANIN HUKUKİ DURUMU & RİSK YÖNETİM VE İÇ KONTROL MEKANİZMASI NA SAHİP MİSİNİZ?... 83 TABLO 4.36. FİRMANIN HUKUKİ DURUMU & ŞİRKET VE ÇALIŞANLAR İÇİN OLUŞTURULMUŞ... 85 ETİK KURALLARINIZ VAR MI?... 85 TABLO 4.37. FİRMANIN HUKUKİ DURUMU & PERSONEL ALIMINA VE TERFİ MEKANİZMASIN A İLİŞKİN... 85 YAZILI OLARAK BELİRLENMİŞ KRİTERLER VAR MIDIR?... 85 TABLO 4.38. TOPLAM PERSONEL SAYISI & ŞİRKETİNİZDE TÜM ÇALIŞANLARA YÖNELİK BİL Gİ, BECERİ, TECRÜBE VE EĞİTİM BAKIMINDAN BULUNMASI GEREKEN NİTELİ KLERE DAİR KISTASLARINIZ VAR MIDIR?... 86 TABLO 4.39. TOPLAM PERSONEL SAYISI & ÇALIŞANLARA YÖNELİK MALİ HAKLARIN TESPİT İNDE PERFORMANSA GÖRE ÖDÜLLENDİRME UYGULANMAKTA MIDIR?... 86 TABLO 4.40. TOPLAM PERSONEL SAYISI & ŞİRKETİNİZDE ÖNCEDEN BELİRLENMİŞ BİR KA R DAĞITIM POLİTİKASI VAR MI?... 88 TABLO 4.41. TOPLAM PERSONEL SAYISI & ŞİRKETİN FİNANSAL İMKANLARI, ÜCRET, KARİY ER, EĞİTİM, SAĞLIK GİBİ KONULARDA ÇALIŞANLARA YÖNELİK BİLGİLENDİRM E TOPLANTILARI YAPILARAK GÖRÜŞ ALIŞVERİŞİNDE BULUNULMAKTA MIDIR?... 89 TABLO 4.42. TOPLAM PERSONEL SAYISI & SOSYAL SORUMLULUK ÇERÇEVESİNDE SOSYA L,... 90 KÜLTÜREL VE BAZI SPORTİF FAALİYETLERİ DESTEKLİYOR MUSUNUZ?... 90 TABLO 4.43. TOPLAM PERSONEL SAYISI & ŞİRKETİNİZ HEDEFLERİNE ULAŞMA DERECESİ Nİ,... 91 FAALİYETLERİNİ VE GEÇMİŞ PERFORMANSINI NE SIKLIKLA GÖZDEN GEÇİRM EKTEDİR?... 91 TABLO 4.44. FİRMANIN HUKUKİ DURUMU & ŞİRKETİNİZDE TÜM ÇALIŞANLARA YÖNELİK BİL ix

Gİ, BECERİ, TECRÜBE VE EĞİTİM BAKIMINDAN BULUNMASI GEREKEN NİTELİ KLERE DAİR KISTASLARINIZ VAR MIDIR?... 91 TABLO 4.45. FİRMANIN HUKUKİ DURUMU & ŞİRKETİNİZDE BELLİ BAŞLI BİR KURUMSAL YÖ NETİM UYGULAMASI/ANLAYIŞI VAR MIDIR?... 91 TABLO 4.46. FİRMANIN HUKUKİ DURUMU & VARSA BUNU NE DERECE UYGULUYORSUNUZ?... 92 TABLO 4.47. FİRMANIN HUKUKİ DURUMU & KURUMSAL YÖNETİM ANLAYIŞIYLA BERABER ŞİRKETİNİZİN KARLILIĞINDA NASIL BİR DEĞİŞİM OLDU?... 95 x

1 GİRİŞ KOBİ lerin toplam işletmelere oranı, istihdama katkısı yüksek olurken; toplam yatırım ve toplam üretime oranı orta düzeylerde, ihracata oranı ise kısmen düşüktür. KOBİ ler sadece ekonomik yaşamda değil, sosyal yaşamda da önemli birer işlev üstlenebilmektedirler. Bu nedenle, önemi daha iyi kavranmakta ve rekabetçi güçlerinin geliştirilmesi ve korunması yönünde pek çok yasal ve ekonomik önlemler alınmaktadır. KOBİ ler Türkiye de geniş bir alana yayıldıkları için bölgesel gelişmişlik farklarının giderilmesinde, mülkiyetin genel bir alana yayılmasında, istihdam olanağı yaratılmasında ve demokratik yaşamın desteklenmesinde oldukça önem taşıyabilmektedirler. KOBİ girişimcilerinin mülkiyet tutkuları, başarılı olma arzuları, cesaretli adımları ve yatırım yapma istekleri siyasi istikrarın da temel mekanizmaları arasında kabul görebilmektedir. Günümüzde Ülkemiz Büyük Ölçekli İşletmeleri ile beraber KOBİ ler de, küreselleşme ve Gümrük Birliği kapsamında hareket etme zorunluluğu ile karşı karşıya kalmışlardır. Bu nedenle, Ülkemiz ekonomik ve sosyal yaşamında özel bir öneme sahip olduğu her kesim tarafından kabul edilen KOBİ sahip veya yöneticilerinin, teorik yapı, uygulama güçlükleri ve olası stratejiler hakkında bilgilendirilmesi önem taşımaktadır.

2 BİRİNCİ BÖLÜM KOBİ LERİN TANIMI, ÖNEMİ 1. KOBİ TANIMI Bütün ekonomilerin temel dinamiğini oluşturmalarına rağmen, bugün Dünya literatüründe üzerinde görüş birliği sağlanmış KOBİ tanımı bulunmamaktadır (Sarıaslan, 1994, s.12). Zaten doğaları gereği bu işletmeler için kesin bir tanımlama yapmak olanaksızdır. Sanayileşme düzeyine, işletmelerin bağlı oldukları işkollarına ve üretim tekniklerine bağlı olarak ülkeler arasında, hatta aynı ülkenin farklı bölgeleri ve işkolları arasında KOBİ tanımlamaları değişebilmektedir (Karataş, 1991, s. 25). KOBİ lere yönelik çalışan kurumların her biri kendine göre bazı tanımlar yapabilmektedirler. Tanımlardaki sınırlar, genellikle ülkelerin ekonomilerinin büyüklüğüne bağlı olarak değişmektedir. Bu nedenle, KOBİ deyimi, hukuki olmaktan çok ekonomik bir anlam taşıyabilmektedir. Diğer ülkelerde olduğu gibi tüm bu tanımlamalarda kullanılan ölçüt, bir iktisadi teşebbüste istihdam edilen kişi sayısıdır. Kimi kuruma göre KOBİ lerde çalışan kişi sayısının 250 nin altında olması gerekirken, bazıları bu sayıyı 99 olarak verebilmektedirler. Bu genel ölçüte ek olarak bazı kuruluşlarca farklı kriterler de kullanılmıştır. Burada. KOBİ literatürü açısından oldukça önemli olan Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı (KOSGEB) tanımlaması ile Türkiye Halk Bankası nın KOBİ sınıflandırması ele alınmıştır. Ayrıca, son düzenlenen KOBİ teşvik kararnamesinde yer alan tanımlamaya da yer verilmiştir. Türk hukukunda Küçük ve Orta Ölçekli İşletme deyimi çeşitli mevzuatlarda yer almaktadır. Ancak bu kavramın tanımı sadece, Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı kurulması hakkındaki kanunda yer almaktadır. Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı, ülkemiz sanayinde önemli bir yeri olan küçük ve orta ölçekli sanayi işletmelerini desteklemek, rekabet güçlerini geliştirmek ve böylece ulusal ekonomiye

3 katkılarını artırmak amacıyla 12 Nisan 1990 tarihinde 3624 sayılı yasa ile kurulmuştur. Sanayi ve Ticaret Bakanlığının ilgili kuruluşu olarak çalışmalarını sürdüren KOSGEB; Süreç Grupları, Enstitüler, TEKMER'ler ve KÜGEM'ler aracılığıyla faaliyetlerini çeşitli illerde sürdürmektedir (http://www.kosgeb.gov.tr; Dünya da ve Türkiye de KOBİ Tanımları, 2000, s.9). Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı hakkındaki kanunun tanımlara ilişkin 2.Maddesinde kanunda geçen işletmeler deyiminden ne anlaşılması gerektiği şöyle belirtilmektedir; imalat sanayi sektöründe 1-50 arası işçi çalıştıran sanayi işletmeleri küçük sanayi işletmelerini; 51-150 arası işçi çalıştıran sanayi işletmeleri orta ölçekli sanayi işletmelerini ifade eder. KOSGEB, Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmelerini üniversite ve yüksekokul mezunu nitelikli eleman istihdamına yönlendirmek ve bu faaliyetlerinin desteklenmesi ile verimliliklerini artırarak ulusal ve uluslararası ticarette güçlenerek rekabet edebilmelerini sağlamak amacıyla uyguladığı İstihdam Desteği nden, yararlanmak isteyen işletmelerden; 1-150 arasında işçi çalıştırmak, imalat sanayinde faaliyet göstermek ve gerçek usulde defter tutmak koşullarını istemektedir. Aynı şekilde, Ortak Kullanım Atölyesi/Laboratuarına Yönelik Makine-Teçhizat Desteği kapsamında da işgören sayısı ile ilgili aynı rakamlara rastlanmaktadır. Türkiye' de KOBİ' lere finansman desteği sağlayan Türkiye Halk Bankası' nın yaptığı tanımlar şöyledir (http://www.halkbank.gov.tr; Dünya da ve Türkiye de KOBİ Tanımları, 2000, s.9): Halkbank, teşvik belgeli işletmelerde işgören sayısı 1-150 arası olup, sabit yatırımları 100 Milyar TL yi aşmayanları; normal KOBİ lerde ise işgören sayısı 1-250 arası olup, toplam makina ve ekipmanlarının kayıtlı net değeri 400 Milyar TL' yi aşmayanları KOBİ olarak değerlendirmektedir. 18 Ocak 2001 tarih ve 2429 sayılı KOBİ Teşvik Kararnamesi nde yer alan tanımlama ise aşağıdaki gibidir: İmalat ve tarımsal sanayi sektöründe faaliyette bulunan işletmelerden; kanuni defter kayıtlarında arsa ve bina hariç, makine ve teçhizat, tesis taşıt araç ve gereçleri döşeme ve demirbaşları toplamının net tutarı 400 milyar TL yi geçmeyen işletmelerden; 1 ile 9 arası işgören çalıştıranlar mikro ölçekli, 10 ile 49 arası işgören çalıştıranlar küçük ölçekli, 50 ile 250 arası işgören çalıştıranlar ise orta ölçekli işletme sınıfına girmektedir.

4 Dünya ekonomisine yön veren Ülker topluluğu Avrupa Birliğine ve yine dünya ekonomisinde hatırı sayılır ülkeler olan ABD ve Japonya daki tanımlamalar şöyledir: ABD de küçük isletmelere her türlü bilgi ve finansman desteği veren federal bir kuruluş olan SBA (Small Business Administration) tanımlamasına göre küçük işletme kriteri olarak imalat sanayinde personel sayısı (500 1500 kişi), toptancı kuruluşlarında personel sayısı ve yıllık satış gelirleri (500 e kadar personel ve 25 Milyon Dolar Satış), perakendeciler ve hizmet isletmeleri için de yıllık satış gelirleri (3 13 Milyon Dolar) göz önüne alınmaktadır (Şengezer, 1992: 25). Avrupa Birliği (AB), KOBİ tanımları konusunda gerek ulusal gerekse birlik bazında karışıklığa neden olmamak için 1 Ocak 2005 yılında KOBİ tanımını güncellemiştir. Yeni tanımda KOBİ ler, isçi sayısı, bilânço büyüklüğü ve bağımsızlık derecesine bağlı olarak izah edilmiştir. Aşağıdaki tabloda, bahsedilen kriterlere göre KOBİ ler farklı işletme ölçeğinde tanımlanmıştır http://www.gau.edu.tr/bildiriler/bildiri1.pdf Erişim Tarihi: 26.05.2010): -Mikro Ölçekli İşletme çalışan sayısı 10'dan az, yıllık cirosu ve bilançosu 2 milyon Euro ya kadar, -Küçük Ölçekli İşletme çalışan sayısı 50'den az, yıllık cirosu ve bilançosu 10 milyon Euro'ya kadar, -Orta Ölçekli İşletme çalışan sayısı 250'den az, yıllık cirosu 50 milyon Euro'ya kadar ve bilançosu 43 milyon Euro ya kadar. Japonya da Küçük ve Orta Boy İşletmeler tanımlanırken, çalışan işgören sayısı ve sermaye miktarları dikkate alınmıştır. Ölçeğe göre daha ayrıntılı bir tanımda, imalat sanayi sektöründe 5 den az işgören çalıştıran işletmeler mikro, 20 den az işgören çalıştıran işletmeler çok küçük, 20 ile 299 işgören çalıştıran işletmeler ise Küçük ve Orta Boy İşletme olarak kabul edilmektedir. İmalat sanayindeki Küçük ve Orta Boy İşletmelerin sermayesi, 100 Milyon Yen den fazla olmamaktadır. Aşağıdaki tabloda, Japonya da sektör bazında Küçük ve Orta Boy İşletme tanımları yapılmaktadır(http://www.samsuntso.org.tr/bilgi_bankasi/kobi_sorunlar_destekler.pdf Erişim Tarihi: 26.05.2010).

5 1.1. KOBİ lerin Önemi Küreselleşen dünya ekonomisi ile beraber işletmeler ulusal pazarlardan daha çok uluslararası pazarlara üretim yapmaya yönelmişlerdir. KOBİ ler esnek yapıları sayesinde farklı pazarlardaki farklı talepleri karşılayabilmekte aynı zamanda yeni ve yaratıcı ekonomik faaliyet alanları doğurabilmektedirler. KOBİ ler ABD, Japonya ve AB için ekonomik büyümenin sağlanmasında önemli bir unsur olarak değerlendirilmektedir. KOBİ ler bağımsız ekonomik birimler olarak mal ve hizmet sunarak ekonomiye katkıda bulundukları gibi büyük işletmeler için bir yan sanayi görevi de görerek bu işletmelerin gelişimini tamamlamaktadır. Tüm dünyada KOBİ lerin önemli olmasının nedenleri arasında güçlü ekonomilerin büyük işletmeler kadar küçük işletmelere de ihtiyacının olması, küçük işletmelerin optimum büyüklüğe ulaşması için resmi ve özel kuruluşların çaba göstermesinin gerekliliği ve sağlam bir KOBİ yapısı ile iktisadi gelişme, sosyal barış, siyasi istikrarın sağlanacak olması söylenebilmektedir. KOBİ lerin ekonomik ve toplumsal kalkınmada üstlendikleri rol, ülkelerin ekonomik ve sosyal yapısını yansıtacak şekilde farklılık göstermektedir. Küreselleşme süreci ile önem kazanan KOBİ ler esnek yapıları ile dünya ekonomisinde gözde kuruluşlar haline gelmişlerdir (http://www.usak.org.tr/makale.asp?id=258 Erişim Tarihi: 04.03.2009). Günümüz dünyasında teknoloji düzeyi ve buna bağlı olarak üretim teknolojisi hızla değişmektedir. Bununla birlikte tüketici eğilimleri de sürekli değişim göstermektedir, insanlar artık sıradanlaşan; herkesin kullandığı ürünler yerine kendini özel hissedeceği ürünleri tercih eder hale geldi. Bu durum KOBİ lerin önemini daha da arttırmaktadır. Çünkü değişimlere esnek ve küçük yapıları sayesinde büyük işletmelerden daha hızlı değişen piyasa şartlarına uyum sağlama şansına sahiplerdir. KOBİ ler ekonomideki daralma ve hareketlenmelere hantal büyük işletmelerden daha kolay uyum sağlarlar. Bu esneklik onlara avantaj sağlar.

6 1.2. AB Mevzuatında KOBİ ler ve KOBİ Politikaları Günümüz piyasalarında özelikle büyük işletmelerde istihdam azalırken KOBİ'lerin sağladığı istihdam artmakta ve AB için KOBİ'ler ekonominin içinde bulunduğu durgunluğu aşmada önemli bir araç olmaktadır. KOBİ'lerin işsizliğin azalması, verimliliği artırma, rekabeti güçlendirme ve bu yolla AB'nin refahını, yaşam standardını yükseltme gibi konularda çok olumlu katkılarda bulunabileceği göz önünde tutularak, iyileştirme ve geliştirilmelerine yönelik bir politika oluşturulmuştur. Avrupa Birliği KOBİ Politikası, Ortak Pazarda KOBİ'lerin gelişimini desteklemek amacıyla girişimcilik politikasını formüle ve koordine etmeyi ve tüm üye ülke ve çevrelerinde KOBİ'lerin gelişimine her yönden elverişli bir ortamın teşvik edilmesini amaçlamaktadır. AB KOBİ politikası geniş müzakere forumlarından, Topluluk Programlarından, iletişim, tavsiye ve başarılı deneyimlerin paylaşımından oluşmaktadır (http://www.gaziantepeic.org/index.php?sf=13, Erişim Tarihi 02.03.09). Şimdi Avrupa Birliği nde KOBİ lerin yapısına, sayısal olarak dağılımına tablolar eşliğinde, kısaca bir göz atalım; Tablo 1.1. Avrupa Birliğinde KOBİ Yapısı Toplam İşletme Sayısı Toplam İstihdam (%71.48 si KOBİ lerde istihdam) : 16.350.000 (%99,78 si KOBİ) : 101.350.000 Ortalama İstihdam : 6 İşçi/işletme KOBİ İşgücü Verimliliği : 45.000 Euro/İşçi Katma Değer'de İşgücü Maliyetinin Oranı : %59 Kaynak: http://www.samsuntso.org.tr/bilgi_bankasi/kobi_rehberi.pdf Erişim 25.01.2009.

7 Tablo 1.2. Avrupa Birliğinde KOBİ lerin Sayısal Dağılımı Ölçek İşletme Çalışan Ort. Sayısı Sayısı İstihdam Mikro 0-9 15.210.000 31.450.000 2 Küçük 10-19 20-49 605.000 370.000 8.250.000 12.250.000 13 33 Orta 50-99 100-249 250-499 70.000 60.000 15.000 4.950.000 10.400.000 5.100.000 71 173 340 Büyük 500(+) 20.000 28.900.000 1445 Toplam 16.350.000 28.9000 Kaynak: http://www.samsuntso.org.tr/bilgi_bankasi/kobi_rehberi.pdf, Erişim 25.01.2009. AB KOBİ lerin rekabet gücünün arttırılması ve Avrupalılaşma ile uluslararasılaşmalarının teşvik edilmesi amaçlanmaktadır. Avrupa Komisyonu tarafından yapılan bir araştırmada AB deki KOBİ'lerin temel sorunları kalifiye eleman temini, finansal kaynaklara erişim, idari düzenlemeler, altyapı olarak belirlenmiş ve bu sorunların çözümüne yönelik oluşturulacak politika için 5 temel prensip ortaya koymuştur (http://www.gaziantepeic.org/index.php?sf=13 Erişim Tarihi: 28.02.09) Bunlar; Bilgi temelli uluslar arası bir ekonomide şirketlerin rekabet güçlerinin artırılması ve büyümelerinin sağlanması Girişimciliğin önplana çıkarılması Şirketler için bürokratik düzenlemelerin basitleştirilmesi ve yenilenmesi böylece yenilik, yaratıcılık ve girişimciliğin geliştirilmesinin sağlanması İşletmeler, özellikle KOBİ ler için mali şartların iyileştirilmesi İşletmelerin AB destek hizmetleri, programları ve bilgi ağlarına daha kolay erişimlerinin sağlanması. Bu hizmetler arasındaki koordinasyonun sağlanması

8 Bu temel prensipler çerçevesinde oluşturulan Küçük İşletmeler için Avrupa Şartı, 2000 yılında Portekiz de düzenlenen Feira Avrupa Konseyi nde AB üye ülke devlet ve hükümet başkanları tarafından imzalamışlardır. Bu Şart 2002 yılında AB ne aday bütün ülkeler tarafından da kabul edilmiştir. Türkiye de aday ülke olarak bu şarta uymakta ve denetim amacıyla kurulan komisyona her yıl rapor sunmaktadır. Şart, KOBİ politikasının temel prensipleri çerçevesinde imzalayan devletlerden şu beklentileri içermektedir: Girişimcilerin eğitimi, Mevzuat ve tüzüklerin KOBİ ler için elverişli hale getirilmesi, İş becerilerinin geliştirilmesi, Kamu idarelerinin online hale getirilmesi, İşletmelerin faaliyetlerini kolaylaştıracak vergi sistemleri uygulanması, Finansman kaynaklarına erişimin kolaylaştırılması, Küçük işletmelerin teknoloji kapasitesinin güçlendirilmesi, Küçük işletmelerin ulusal ve uluslararası düzeyde daha güçlü ve daha etkili bir biçimde temsilinin sağlanması, Görüldüğü gibi Avrupa Birliği KOBİ ler üzerinde önemle durmaktadır. Gerek istihdam gerek bağımsız ve hızlı karar alan yapıları nedeniyle önemli bir ekonomik birim haline gelen KOBİ lerin; gelişen, küresel bir köy konumuna gelen günümüz ekonomi dünyasında yeri ve önemi artmakta, onlar için özel politikalar belirlenmektedir. 1.3. Türkiye de KOBİ ler ve KOBİ Politikaları KOBİ ler, tüm dünyada olduğu gibi, Türkiye ekonomisinin de dinamik ve sürükleyici unsurlarından biri olup, ülkemizin sosyo-ekonomik gelişmesi açısından çok büyük öneme sahiptirler. Genel olarak KOBİ'ler, az sermaye kullanımı yanında daha çok el emeği ile çalışan, çabuk karar verme yeteneğine sahip, düşük düzeyde yönetim giderleri ile çalışan ve ucuz bir üretim gerçekleştiren iktisadi teşebbüsler olarak ifade edilebilir (Uludağ, 1990, s.14).

9 Günümüzde, küçük işletmeler denilince, eskiden olduğu gibi başarısız olduğu için büyüyememiş, küçük ölçeklerde kalmış işletmeler kastedilmemektedir. Tam tersine küçük işletmeler dinamik, yenilikçi, fırsatları zamanında değerlendirebilen işletmelerdir (Erkan, 1990, s.23). Küçük işletmelerin tanımlanması ve büyüklük kriterlerinin saptanması tartışmalı bir konudur. Büyüklük ölçüsü olarak hangi kriterlerin alınacağı ve bunların miktarı konusunda ülkemizde çeşitli görüşler bulunmaktadır (Dinçer, 1992, s.314). KOBİ lerin tanımı konusunda yaşanan karmaşa, sağlıklı bir envanter çalışmasının yapılmasına da engel teşkil etmektedir. Küçük bir büfe, tek kişilik pencere yıkama işlerinden imalat sektörüne kadar birçok kuruluş küçük işletme olarak kabul edilmektedir. İşletme ölçeği için tanımlama yapmanın oldukça pratik nedenleri bulunmaktadır. Devlet desteği alabilmek, kredi avantajlarından yararlanabilmek, ilgili danışmanlık kuruluşlarından destek alabilmek ve sözleşmeler yapabilmek için firma ölçeğinin belirlenmesi gerekmektedir. Bununla birlikte her tür işletmenin geliştirilmesi ve desteklenmesine yönelik politikaların belirlenmesinde de tanımlamalar büyük kolaylık sağlayacaktır (Koçel, 1993, s.9). KOBİ' leri tanımlayabilmek için birçok kriter kullanılmıştır. KOBİ tanımını etkileyen belli başlı faktörler aşağıdaki gibi sıralanabilir (Çetin, 1996, s.35) : - Zaman, - Ekonomik düzey, - Sanayileşme düzeyi, - Kullanılan teknoloji, - Pazarın büyüklüğü, - Faaliyette bulunulan işkolu, - Kullanılan üretim tekniği, - Üretilen malın özellikleri, - İşgören sayısı, - Kuruluş ve araştırmalar. Bu faktörlerden bir kaçına değinirsek, Zaman Faktörü: Üstte açıklandığı üzere; geçmiş zamanlarda KOBİ lerin gelişimini tamamlayamamış kuruluşlar olarak düşünülmesi, günümüzde ise dinamik, yenilikçi, fırsatları zamanında

10 değerlendirebilen işletmeler olarak tanımlanması şeklinde ifade bulabilir. Faaliyet Alanı Faktörü: KOBİ tanımı yine üstte açıklandığı üzere işletmenin imalat veya tarımsal olup olmamasıyla da yakından ilişkilidir. Keza Kuruluş yönünden bakarsak: KOSGEB in tanımıyla Halk Bankası nın tanımları da birbirinden farklıdır Türkiye de ilk kez 1923 İzmir İktisat Kongresi ile başlayan ekonomi politikaları savaştan yeni çıkmış bir ulusun bağımsız bir ekonomik yapıya kavuşturulmasında önemli bir başlangıç olmuştur. İzmir İktisat Kongresi nde gündem başlıklarını; hammaddesi yurt içinde olan endüstri kollarının kurulması, özel girişimcilerin desteklenmesi, yatırımcılara kredi sağlayacak bankaların kurulması, önemli kuruluşların millileştirilmesi, sanayii teşvik edici yasaların çıkarılması gibi konular oluşturmuştur. 1930 lu yıllar ise İzmir İktisat Kongresi nde belirtilen hedefleri hayata geçirme, ulusal bir ekonomi oluşturma ve sanayileşmenin başlatılıp kapitalist sistemin gelişiminde önemli bir dönem olmuştur. 1929 İktisat Buhranı nın yarattığı etkilerin de kaçınılmaz sonucu olarak Türkiye devletçi ve korumacı bir iktisat politikası ile ilk sanayileşme hamlesini başlatmıştır. 1940-1945 döneminde ise II. Dünya Savaşının patlak vermesi sonucu savaş öncesinde başlayan planlama çalışmaları ve sanayi yatırım programları, savunma harcamalarının bütçeye hakim olması nedeniyle tümüyle ertelenmiş ve iktisadi gelişme süreci kesintiye uğramıştır. 1946 yılından sonra kapalı, korumacı, dış dengeye dayalı ve içe dönük sanayileşme ve iktisat politikaları yavaş yavaş gevşetilmiş ve dış pazarlara yönelik tarım, madencilik ve inşaat sektörüne öncelik veren bir kalkınma anlayışı gündeme gelmiştir. Ancak 1954 yılı sonrası ihraç mallarına yönelik talepteki düşmeler ve dış kaynakların belli bir düzeyi aşmaması yüzünden doğan dış tıkanmaya tepki olarak ithalat sınırlandırmalarına gidildiği ve kamu yatırımlarının genişletildiği bir dönem olarak nitelendirilebilir. Bu dönemde sanayi sektörü tarım sektörüne göre daha hızlı büyümüş ve milli hasıla içindeki oranı artmıştır. 1954 yılındaki göreli durgunluk konjonktürüne karşı uygulanan istikrar ve uyum politikaları 1961 yılına gelindiğinde son bulmaktadır. 1962 yılında başlayan planlı kalkınma dönemi yatırım politikaları üzerinde belirleyici olmuştur. Gelişme biçimi bakımından planlı kalkınma dönemi, korumacı, iç pazara dönük ve ithal ikameci görüntüsüyle 1930 lu yıllara ve 1954-1961 dönemine benzer görünmekle birlikte sanayileşmenin içeriği, yatırımların dağılımı ve sektör öncelikleri

11 bakımından tamamen farklı özellikler taşımaktadır. Beş Yıllık Kalkınma Planı nın sanayileşme stratejisi ithal ikameci sanayileşme modeli olmuştur. İlk bakışta ekonominin dışa bağımlılığını azaltacakmış gibi görünen bu sanayileşme modeli beklenenin aksine ithalata bağımlılığı arttırmıştır. Bu olgunun arkasındaki önemli bir etken sanayi malları kesiminde sağlanan gelişmenin ara mallardan geride kalması olmuştur. Aşırı ithal bağımlılığı ve ihracattaki göreli durgunluk 1961-1976 döneminde Türkiye ekonomisini önemli boyutlarda dışa bağımlı hale getirmiş ve kronik bir hal almasına neden olmuştur. Ekonomide gelişme yaşanmış, milli gelir içinde sanayi kesiminin payı artmıştır fakat ekonomide sürekli dış açıklar yaşanmıştır. 1980 li yıllara gelinceye dek ekonomide kamu sektörünün payı göreli olarak azalmış, 1980 li yıllar ise bir dönüm noktası olmuştur (N. Güldiken, iibf.cumhuriyet.edu.tr ). Türkiye de 1980 li yıllara kadar sürdürülen ithal ikameci sanayileşme politikaları 1980 li yıllardan sonra yerini liberalizasyon sürecinde özel, kamu ve yabancı sermaye arasında fark gözetmeyen yansız sanayileşme politikalarına bırakmıştır. Yine 1980 sonrasında kamu yatırımları aracılığıyla sanayi dallarında doğrudan üretici olma konumundan vazgeçip 1990 sonrası dönemde özelleştirme süreci ile yerini yerli ve yabancı sermayeye bırakmıştır. Sanayileşmenin büyük ölçüde gündemden düştüğü 1980 sonrası dönemde devletin bu sektörlere yönelik oluşturduğu politikalar, yatırım teşvikleri ve 1990 ların ortalarından itibaren KOBİ politikaları ile sınırlı kalmıştır. 1990 lardan sonraki kalkınma planlarında ve teşvik politikalarında KOBİ lerin önemi sürekli vurgulanmasına karşılık bu politikaların bu kuruluşlara katkıları da tartışmalı bir konudur (Şenes ve Taymaz, 2003 s.429-461). Bütün dünyada KOBİ rüzgarı eserken istihdam edilebilirlikten bölgesel kalkınmaya, sanayileşmeden, büyümeye ekonomik ve sosyal politikaların hemen hemen tümünde çözüm olarak önerilmiş ve zihinlerde bütün sorunları çözecek sihirli değnek imajı yaratılmıştır. Gelişmiş ülkeler tarafından gelişmekte olan ülkelere biçilen rol rekabetçi endüstrilerde faaliyet gösteren KOBİ lerin taşeron olarak çalışması ve giderek çok uluslu şirketlere daha da bağımlı hale gelmesi olmuştur. Tüm dünyada olduğu gibi Türkiye de de KOBİ ler işletmelerin büyük bir kısmını oluşturmaktadır. Sanayinin bel kemiğini oluşturan imalat sanayinde de KOBİ ler 246.899 işyeri sayısı ile oldukça büyük bir paya sahiptir.

12 Tablo 1.3. İmalat Sanayindeki İşletmelerin Ölçeklerine Göre Dağılımı Çalışan Sayısı İşletme Sayısı % Sadece işletme sahibi 1.509 0,61 1 9 220.030 89,12 10 49 20.325 8,24 50 99 2.453 0,99 100 150 946 0,38 151 250 719 0,29 250 + 917 0,37 Toplam 246.899 100,00 Kaynak: T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı KOBİ Stratejisi ve Eylem Planı, Ocak-2007-2009. Türkiye de işletmelerin büyük bir çoğunluğunu oluşturan KOBİ ler arasında 1-9 arası işçi çalıştıran mikro ölçekli işletmeler toplam işletmeler içinde % 89,12 ile birinci sırada bulunmaktadır. Büyük işletme grubuna giren işletmeler ise işyeri içindeki oran dikkate alındığında oldukça düşük bir paya sahip iken (% 0,37) en yüksek istihdam oranına sahiptir. KOBİ ler esnek yapıları sayesinde ve istihdam yaratma dolayısıyla işsizliği önleyici/azaltıcı politikalar arasında büyük bir öneme sahiptir. Ancak güncel piyasa koşulları dikkate alınmadan uygulanacak tek taraflı bir KOBİ politikası birçok dezavantajı da beraberinde getirecektir. Yüksek katma değere sahip, uluslararası rekabet gücü kazandırabilecek dinamik ürün imalatında bulunan, gelişime, yeniliğe açık ve çağın koşullarına ayak uydurabilecek potansiyele sahip KOBİ lerin desteklenmesi yerine bütün KOBİ lerin desteklenmesi ülkenin kalkınma stratejisi açısından olumsuzlukla sonuçlanacaktır. Genel olarak değerlendirildiğinde Türkiye de KOBİ lerin toplam katma değer içindeki oranı oldukça yetersizdir. Bütün işletmeler arasında yarattığı katma değer %25,97 dir. Oysa 251 ve üzeri işçi çalıştıran büyük ölçekli işletmelerin yarattığı katma değer %63,96 ile büyük bir paya sahiptir.

13 1.4. Ekonomide KOBİ'lerin Önemi 20. Yüzyılın ilk yarısında işletmelerin giderek büyümeleri nedeniyle, KOBİ' lerin yaşamlarına devam edemeyecekleri düşüncesi gündeme gelmişti. Ancak günümüzde KOBİ' ler ortadan kalkmamış, aksine 1970' li yıllardan itibaren teknolojinin gelişmesi, kişi ve toplumlardaki bağımsızlık eğiliminin artması ve bilgi toplumuna geçiş gibi nedenlerden dolayı daha önemli hale gelmiş bulunmaktadırlar (Dinçer, 1995, s.2). Gelişmiş ülkelerdeki Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerin ekonomi içindeki paylarına baktığımızda, küçük farklılıklarla ülkemizdekine benzer özellikler görebiliriz. Tablo 4. de Türkiye de İşletmelerin Ölçeksel Dağılımı, Tablo 5. de ise 21.YY Başında Seçilmiş Bazı Ülke Ekonomilerinde KOBİ'lerin Önemi ele alınmıştır (Dünya da ve Türkiye de KOBİ Tanımları, 2000, s.11; Küçükçirkin, 2001, s.2-5; http://www.kosgeb.gov.tr/kos.htm ; http://www.die.gov.tr). Tablo 1.4. Türkiye de İşletmelerin Ölçeksel Dağılımı 1.720.598 794.715 246.899 244.490 163.122 271.372 Ticaret İmalat Ulaştırma, Depolama, Haberleşme Otel, Lokanta Diğer Toplam Kaynak: www.kobizirvesi.org.tr/sunumlar/.../yesim_akdeniz.ppt Erişim 25.02.2010

14 Tablo 1.5. 21.YY Başında Seçilmiş Bazı Ülke Ekonomilerinde KOBİ lerin Önemi Kaynak: http://www.die.gov.tr Erişim 25.02.2009 KOBİ'lerin, sadece ekonomik hayatta değil, sosyal hayatta da önemli rolleri vardır. KOBİ'ler, ülkede geniş bir alana yayıldıkları için bölgesel gelişmişlik farklarını gidermede, mülkiyeti geniş bir alana yaymada, istihdam olanağı meydana getirip, bunu sürdürmede ve demokratik hayatı canlı tutmada önemli bir güçtür. KOBİ girişimcilerinin mülkiyet tutkuları, başarılı olma arzuları, cesaretli adımları ve yatırım yapma istekleri siyasi istikrarın temel mekanizmalarındandır. Başarılı girişimciler, potansiyel girişimcileri etkileyecek, onların da ekonomiye girmelerine neden olacak ve demokratik bir ortamda, psikolojik tatmin gittikçe artacaktır. Güçlü KOBİ'ler, büyük işletmeleri de olumlu yönde etkileyecek ve sosyal yönden bir rahatlama olacaktır. 1.4.1. Üretim Açısından KOBİ lerin Önemi KOBİ' lerin birer mesleki okul niteliği taşımaları ve üretebilme yetenekleri, bölgesel gelişmede ve göçleri önlemede önemli bir rol oynar. Gelip-geçici, dönemsel veya mevsimlik krizlerden en az etkilenme özellikleri, toplumsal barışın korunmasına ve bunalımların aşılmasına da katkıda bulunabilir (İsmailoğlu, 1992, s.4-10). Tüketicilerin günlük, sürekli ihtiyaçlarını karşılamaları, toplumun tüm kesimleri ile direkt ilişki kurabilmeleri, tüketici isteklerine ve yeniliklere hızla uyum sağlayabilmeleri KOBİ' lerin ekonomik ve sosyal hayatta istikrar unsuru olmalarının

15 göstergeleridir. Gelişmiş ülke ekonomilerinde büyük bir pay sahibi olan KOBİ' ler, yerine getirdikleri işlevler nedeniyle ekonomik sistemin önemli ve vazgeçilmez bölümünü meydana getirmektedirler. Büyük firmaların sürekli değişen ve çeşitlenen tüketici taleplerine yanıt vermekte zorlanmaları, yeni tüketim biçimi karşısında yığın üretimin geçerliliğini kaybetmesi, değişen piyasa koşullarına ve teknolojik gelişmelere kolayca adapte olamamaları, hiyerarşik-bürokratik örgütlenme biçimini esnek ve dinamik bir temele oturtamamaları gibi nedenlerden dolayı rekabet güçlerinin sınırlı olduğu görülmektedir. Buna karşılık, KOBİ lerin hacim itibariyle optimal düzeye kavuşturulmaları ve güçlendirilmeleri durumunda; piyasalarda ve teknolojik alanda meydana gelen değişmelere hızlı ve kolay adaptasyon, ürün çeşitliliği, az girdi ile çok çıktı elde etme vb. bakımlardan oldukça avantajlı olmaları rekabet güçlerini arttırıcı işlev görmektedir (Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.e-sosder.com Y.2004 C.3 S.7 82-91 Erişim Tarihi: 15.03.2010). - Daha çabuk karar verme olanaklarına sahip oldukları gibi, daha az yönetim ve genel işletme gideriyle çalıştıklarından bu konuda çabuk ve ucuz üretim işlevinde bulunurlar. -Üretim ve sanayileşmeyi bütün yurda yaymada da etkin bir araç olarak yararlanılabilmektedir. -Uzun dönemde büyük endüstri işletmelerinin girdilerinin ve ara mallarının üreticisi olma durumundadırlar. - Savaş ekonomisinde büyük endüstrilerin zedelenmesi durumunda, küçük işletmeler önemli işlevleri yerine getirmektedirler. Bu durumlarda KOBİ' ler üretime devam edip, küçük ölçüde de olsa, gereksinmeleri karşılamaya devam etmektedirler. Görüldüğü gibi KOBİ ler küçük yapılarına rağmen ekonomik yapıdaki devasa payları nedeniyle önem arz etmektedirler. Köylüsünden şehirlisine, üniversitelisinden alaylısına kadar mal ve hizmet götüren bu işletmeler gelecek piyasalarında yerini sağlamlaştırarak alacaklardır (İsmailoğlu, 1992, s.4-10).

16 1.4.2. Yenilik Geliştirme ve Piyasaya Sunma Açısından KOBİ ler, mevcut piyasadaki rekabetçi ortama adapte olmak ve ayakta kalmak için; ürün kalitesinin geliştirilerek iyileştirilmesi, yenilikçi ürünlerin piyasaya sunulması, dış pazarlara açılım gibi stratejilere başvurmaktalar. Dolayısıyla KOBİ ler yeni fikirlerin ve buluşların kaynağı olup, endüstride gereken esnekliğin sağlanmasına katkıda bulunurlar. 2007 2013 yılları arasındaki dönemi kapsayan ve Türkiye nin 10 Mart 2008 de katıldığı Rekabetçilik ve Yenilikçilik Programı (Competitiveness and Innovation Programme CIP) aracılığıyla AB düzeyinde KOBİ lere yönelik bir eylem planı oluşturulması söz konusudur. 3,6 milyon Euro luk bir bütçeye sahip olan Rekabetçilik ve Yenilikçilik Programı aracılığıyla, genel olarak, bilginin ve yenilikçiliğin Avrupa nın büyüme sürecindeki rolüne işaret edilmekte; KOBİ lerin teknoloji, pazarlama, lojistik, tasarım ve organizasyon kapasitelerinin artırılması ve girişimciliğin desteklenmesi öngörülmektedir (http://www.bilgicagi.com/index.php?option=com_content&task=view&id=885&itemid =188&limit=1&limitstart=1 Erişim 22.12.2008). 1.4.3. İstihdam yaratma gücü açısından KOBİ lerin ekonomiye katkılarının en fazla gözlemlendiği alan yarattığı istihdam hacmidir. KOBİ ler genelde emek yoğun olmaları nedeniyle bölgesel istihdam olanaklarının artırılmasına önemli katkıda bulunarak küçük şehirlerden büyük şehir merkezlerine insan göçünün engellenmesine ve bölgenin kendi potansiyeli içinde kalkınmasına temel oluşturmaktadırlar (Alpugan, 1988, s.10). -Kişisel inisiyatiflerin ortaya çıkmasında önemli rol oynadıkları gibi, istihdam ve eğitimdeki payları da büyüktür. Bu işletmeler birçok kalifiye elemanın teknik eğitimlerini aldıkları ilk kuruluşlar durumundadırlar.

17 -Sosyal ve politik bakımından kullanılmayan işgücü, hammadde ve finansman kaynaklarının daha küçük yatırımlarla işletilmesi olanaklarını sağlayarak yaşam düzeyinin yükselmesinde de etkili olabilmektedirler. - Küçük birikimler ve aile birikimlerinin doğrudan yatırımlara yansıtılabilmesinde de önemli işlevleri yerine getirirler. Tablo 1.6. Dünyada KOBİ lerin İstihdamdaki Payları 2004 A.B.D Almanya Japonya Fransa İngiltere G.Kore Hindistan Türkiye KOBİ lerin Tüm İşletmeler İçindeki Yeri Toplam İstihdam İçindeki Yeri Toplam Yatırım İçindeki Yeri Yaratılan Katma Değer İçindeki Yeri Toplam İhracat İçindeki Payı Toplam Krediden Aldıkları Pay 97,2 99,8 99,4 99,9 96,0 97,8 98,6 99,5 50,4 64,0 81,4 49,4 36,0 61,9 63,2 61,1 38,0 44,0 40,0 45,0 29,5 35,7 27,8 56,5 36,2 49,0 52,0 54,0 25,1 34,5 50,0 37,7 32,0 31,1 38,0 23,0 22,2 20,2 40,0 8,0 42,7 35,0 50,0 48,0 27,2 46,8 15,3 4,0 Kaynak: www.kobizirvesi.org.tr/sunumlar/.../yesim_akdeniz.ppt Erişim Tarihi: 26.01.2010

18 Kısaca KOBİ ler olarak bilinen küçük ve orta boy işletmeler, her ülkede olduğu gibi ülkemiz ekonomisinde de son derece önemli bir paya ve ağırlığa sahip olmakta ve adeta ekonomik canlılığın ve istihdamın birer parametresi/göstergesi durumundadırlar. KOBİ ler yalnızca büyük işletmelerin ürettiği aynı mal ve hizmetleri üretip onları rekabetçi ortama çekerek rekabetçi ortam yaratan birimler değil, aynı zamanda büyük işletmelerin kullandıkları mamul ya da yarı mamul girdileri üreterek onların gelişimini de tamamlar; bu da KOBİ lerin istihdam hacmini yükseltmekte ekonomiye canlılık kazandırmaktadır. KOBİ lerin daha çok emek yoğun üretim tekniklerini tercih etmeleri büyük işletmelere oranla, toplam istihdamı artırmada çok daha etkin olmalarını sağlamaktadır. Türkiye de KOBİ lerin istihdam olanakları yaratmadaki potansiyeli büyük ölçekli işletmelere oranla daha yüksektir. KOBİ ler gerek gelişmiş gerekse gelişmekte olan ülkelerde gerçekleştirdikleri üretim miktarıyla vazgeçilmez bir öneme sahiptirler (Sarıaslan, 1996, s.25) 1.4.4. Vergi gelirlerindeki payı açısından Gelir yelpazesinin içindeki denge unsurunun kuvvetini sağlarlar. Bu denge yalnızca sosyal yönden değil, ekonomik açıdan da önem taşır. Tüm dünyada ekonominin vazgeçilmez temel bileşeni olan KOBİ ler istihdam, yatırım, üretim, katma değer, ihracat ve ödedikleri vergiler bakımından hemen hemen tüm ekonomik alanlarda önemli bir yere sahiptirler. Toplam işletmeler içindeki % 99.8 lik pay ve oluşturulan katma değer de % 38 lik payı ile ekonominin temel dinamiği konumundadırlar (www.samsuntso.org.tr/bilgi_bankasi/kobi_sorunlar_destekler.pdf Erişim Tarihi: 28.11.2009).

19 1.4.5. Rekabete cevap verebilme hızı ve değişen konjonktüre uyum açısından Ticari rekabetin ekonomik sistem olarak benimsendiği toplumlarda sistemin sağlıklı olarak işleyişiyle KOBİ'lerin sistem içindeki varlıkları ve güçleri arasında yakın bir ilişki vardır. KOBİ lerin çoğu, büyük işletmelerin yerine getiremediği bir takım fonksiyonları yerine getirdikleri için sisteme olumlu katkıda bulunmaktadırlar. Kimileri yapılan işin özelliklerinden dolayı KOBİ kalmak durumundadır. Kimileri için de KOBİ kalmak arzu edilen bir durumdur. Bu çerçevede konuya yaklaşılırsa; piyasa ekonomisinin dinamik yapısı ve gücü, büyük ölçüde sistemdeki KOBİ' lerin varlıklarıyla ve güçleriyle yakından ilişkilidir denilebilir (Alpugan, 1991, s.1). Gerek ülkemizde, gerekse dünya ekonomilerinde KOBİ' ler yaşanan önemli krizlerden fazlaca etkilenmemiş ve hatta bu krizlerin atlatılmasında önemli roller üstlenmişlerdir. KOBİ' ler sadece geri kalmış ülkelerde yaygın değildir. Bizim gibi gelişmekte olan ülkelerle, sanayisini tamamlamış gelişmiş ülkelerdeki KOBİ' ler, sayı, istihdam ve katma değer olarak karşılaştırılırsa, gelişmiş ekonomilerde de KOBİ' lerin önemli bir yeri olduğu görülür (Gülseren, 1996, s.52). Ulusal ekonomimizde, özellikle istihdam yönünden, önemli bir yere sahip bulunan KOBİ'lerin sisteme olan katkıları şu şekilde sıralanabilir (Çetinkaya, 1992, s.251-257): 1. Bölge sanayisinin gelişmesine başlangıç oluşturmak, 2. Bölge sanayisinin tamir ve bakım yönünden sorunlarını çözmek, 3. Özel beceri ve teknik isteyen kimi malları üretmek, 4. İkincil (tali) kontrol yoluyla büyük sanayi işletmelerine yardımcı olmak. Avrupa Topluluğu'nun KOBİ'lere ilişkin bir raporunda sözkonusu işletmelerin ekonomik sisteme olan katkıları şu biçimde özetlenmektedir; "sayıları ve değişik konulardaki çalışmaları, üretim, ticaret ve hizmet alanlarında yer alan tüm sektörlerde var olan etkileri, istihdama ve belli yörelerin refah düzeylerine katkıları nedeniyle bu işletmeler ticari ve endüstriyel yapının gerekli bir bölümüdürler. Bunun yanısıra, ekonominin dinamikliğinin ve canlılığının da kaynağıdırlar". Yapılan açıklamalardan sonra KOBİ' lerin Türk Ekonomisi açısından taşıdıkları önem açıklanmıştır. (Gücelioğlu, 1994, s.1; Alpugan, 1988, s.14; Sarıaslan, 1994, s.22; Algan, 1994, s.19).

20 İKİNCİ BÖLÜM DİNAMİK EKONOMİK BİRİM OLAN KOBİ LERDE YÖNETİM UYGULAMALARI VE SORUN ALANLARI 2.1. Yönetim Fonksiyonları ve KOBİ ler Açısından Uygulamada dikkate alınması gereken hususlar KOBİ lerde, tüm işletme fonksiyonları bir veya birkaç kişi tarafından yürütülmekte olup, bu fonksiyonları organizasyon içinde yürütebilecek asgari kadro bulunmamaktadır. Orta ve büyük ölçekli işletmeler, işletme fonksiyonlarıyla ilgili faaliyetlerinin her birisinin gerçekleştirilebilmesi için ayrı ayrı yöneticilere ihtiyaç duyarlar, oysa KOBİ lerde bu faaliyetler atanmış bir yönetici ya da işletmenin bizzat sahibi tarafından yürütülmektedir. Dolayısıyla burada belirtilmesi gereken en önemli nokta, KOBİ yöneticilerinin genellikle işletmenin aynı zamanda sahibi olmaları ve bu nedenle de hem personel, hem finansman, hem muhasebe v.b. yöneticisi olmak zorunda kalmalarıdır. Günümüzün çarpıcı bir hızla değişen piyasa koşullarında, ekonomik kalkınmada önemli rolü bulunan küçük ve orta ölçekli işletmelerin, insan ve diğer örgütsel kaynaklarını etkin biçimde yönetmesi ve örgütlemesi gerekmektedir. Etkin yönetimin gerçekleşmesi ise KOBİ yöneticilerinin bilgi ve beceri düzeylerinin yükseltilerek yönetimdeki başarılarının artırılmasına bağlıdır. KOBİ yöneticisinin elinde, insan kaynağı, sermaye, makine, yöntem, zaman gibi kaynaklar kısıtlı olduğundan, etkili yönetim becerileri, hızlı ve doğru karar alma daha büyük bir önem taşımaktadır. Bu nedenle küçük işletmeler kaliteli işgücüne ve güçlü yöneticilik özelliklerine sahip olan çalışanlara ihtiyaç duyarlar. Sürekli değişen/gelişen pazar koşulları ve küreselleşme süreci içinde; bilgi akışını sağlıklı, doğru ve kapsamlı bir şekilde alabilen, bu bilgiyi doğru ve zamanında kullanabilen işletmeler rekabette üstünlük sağlamaktadır (http://www.fortune.com.tr/kobilerdeyonetim.asp Erişim Tarihi: 13.08.2009).