G-7 ÜLKELERİNDE KOBİ LER İÇİN ELEKTRONİK TİCARETİ DESTEKLEME STRATEJİLERİ Yar.Doç.Dr. Oya H. Yüregir, Çukurova Üniversitesi, Endüstri Mühendisliği Bölümü, Adana ÖZ: Teknolojideki ilerlemeler ve ülkelerin yönetim stratejilerindeki değişiklikler günümüzdeki ticaret anlayışının da değişmesine neden oldu. Yeni ticaret anlayışlarından belki de en önemlisi olarak bilinen elektronik ticaret yani tarafların doğrudan temasına ve fiziksel olarak değiş tokuşuna gerek kalmaksızın elektronik ortamda ilişki kurarak iş yapma gün geçtikçe gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde hızla yaygınlaşmaktadır. Her türlü verinin iletimi ve işlemlenmesine dayanan "elektronik ticaret (ET)", mal ve hizmet ticareti, çevrim-içi sayısal içerik taşınması, elektronik fon transferi, elektronik konşimento, elektronik müzayede, işbirliği içinde yapılan mühendislik, çevrim-içi kaynak bulma, devlet ihalesi, satış sonrası hizmet gibi bir çok farklı aktiviteyi içine almaktadır. Küreselleşen ve bölgesel entegrasyonunun ön plana çıktığı uluslararası ticaret ortamında Türkiye'deki KOBİ'lerin yaşayabilmeleri için ET stratejisini benimsemeleri gerektiği düşünülmektedir. ET'nin sınırları coğrafya veya ülke sınırları ile tanımlanmadığından ve sınırların limiti bilgisayar ağları olduğundan küçük ve orta boy işletmeler (KOBİ) bile kendilerini ve ürünlerini İnternet te tanıtarak dünya ticaretinde önemli rol oynayabilecek duruma gelmişlerdir. Bunun dışında ET nin KOBİ lere başka getirileri de bulunmaktadır: 1.Elektronik etkileşim ile üreticiler bireysel olarak her müşterisinin ihtiyaçları hakkında ayrıntılı bilgi edinebilmekte ve otomatik olarak bu ihtiyaçları ve istekleri ürünün yeniden şekillenmesinde kullanabilmektedirler. 2. ET, direkt üreticiden son müşteriye elden teslim olanağı ile klasik sunum zincirlerinin dramatik olarak kısaltılmasına neden olmakta ve bu da işletmelerin kar marjını yükseltmesini veya maliyeti azaltarak rekabetçi bir avantaj elde etmesini sağlamaktadır. 3. ET yarattığı kağıtsız çalışma düzeni ile hem işlem maliyetinin azaltılmasını, hem de oluşturulan elektronik ortam ile daha güncel ve hızlı bir iletişim atmosferinin yaratılmasını sağlamaktadır. Şüphesiz bütün bu avantajlarının yanı sıra elektronik ticaret'in sağlıklı gerçekleştirilmesini engelleyen bazı faktörler de vardır: özellikle KOBİ'ler için yüksek maliyet nedeni ile kısıtlı kullanım; bilişim altyapısının yeniden düzenlemesi; standartların oluşturulması (EDI vb.); kamu ve özel sektör işbirliği ve koordinasyonu; hukuksal altyapının kurulması (vergilendirme, elektronik imza ve elektronik noter, telif hakları, güvenlik kontrolü, kontrat mevzuatı); sosyal ve kültürel küreselleşme eksikliği. Bu sorunların aşılabilmesi ve ET nin KOBİ lerde yaygınlaştırılması için G-7 ülkelerinde çalışmalar yapılmaktadır. İşte bu araştırmanın amacı, G-7 ülkelerinde KOBİ ler için uygulanan ET destekleme stratejilerini ortaya koymak, yaşanan sorunlar ve alınan dersler ışığında Türkiye deki KOBİ ler için öneriler getirmeye çalışmaktır. 1. GİRİŞ: Küreselleşme ya da global bütünleşme, global entegrasyon, ülkeler arasındaki iktisadi, siyasi, sosyal ilişkilerin yaygınlaşması ve gelişmesi, ideolojik ayırımlara dayalı kutuplaşmaların çözülmesi, farklı toplumsal kültürlerin, inanç ve beklentilerin daha iyi tanınması, ülkeler arasındaki ilişkilerin yoğunlaşması gibi farklı görünen ancak birbirleriyle bağlantılı olguları içerir. Bu bağlamda küreselleşme, müşterinin seçiciliğinin ve ihtiyaçlarının artması, pazarların yeni ve çok çeşitli ürünler ile dolarak şirketlerin kar marjının azalması, bilim ve teknolojideki hızlı değişiklikler ve yenilikler, hukuksal düzendeki değişiklikler ve hükümetlerin politikaları, telekomünikasyondaki ilerlemeler ve İnternet'in yaşamımıza girmesi sonucu dünya ticaretinin işleyiş biçiminde radikal değişiklikler olmaktadır (DPT,1995). Ticaret, her türü mal ve hizmet alım satımını kapsayan ekonomik etkinlik iken, Elektronik Ticaret (ET) ise bu işlemin belli başlı süreçlerinin elektronik ortamda bilgisayarlar yardımıyla gerçekleşmesidir diyebiliriz. Bugün, gelişmiş ülkelerde zorunlu hale gelen bu yeni eğilimler 2000'li yıllarda gelişmekte olan ülkelerin pazarda kalabilmeleri için şart olacaktır. Dünya ticaretinde satın alma ve satış süreçleri Internet'in ve bilişimin sunduğu teknolojik ve yapısal olanaklar nedeniyle radikal bir değişime uğrayarak değişim mühendisliği evrelerinden geçirilmek zorunda bırakılmıştır. Hem 343
kamu kesimi, hem de özel sektör dünya ticaretinde yerlerini koruyabilmek için konuyu ciddi şekilde ele almaktadırlar. Çünkü avantajlarının yanı sıra elektronik ticaret, yarattığı bir takım tehditler nedeniyle ciddi altyapı hazırlık çalışması da gerektirmektedir. Devlet ve özel şirketler hukuksal, ticari, sosyal ve teknik değişimlere ayak uydurmak için detaylı implementasyon planı hazırlayarak bu değişime ayak uydurabileceklerdir. Dünya ekonomisinde olduğu gibi ülkemiz ekonomisinde de KOBİ lerin rolü çok önemlidir. Çünkü Türkiye de imalat sanayinde faaliyet gösteren işletmelerin % 99.5 ini oluşturan KOBİ ler, istihdamın da % 61.1 ini sağlamaktadır. Ayrıca yaratılan katma değerde KOBİ lerin payı % 27.3 dür. Türkiye ekonomisinde bu kadar önemli bir yere sahip KOBİ lerin yukarıda bahsedilen değişimlerden etkilenmemesi mümkün görünmemektedir. Bu işletmelerin küreselleşme ile artan tehditlerden en az oranda etkilenmesi ve fırsatlardan da en çok yararlanması için bir takım koruma, destekleme ve sıçratma politikalarının ortaya konulmasında fayda olacağı düşünülmektedir. 2. ÇALIŞMANIN AMACI: Bu araştırmada, dünyada ve gelişmiş ülkelerde KOBİ ler için bir kaldıraç görevi gören elektronik ticaretin etkin uygulaması için saptanan ve uygulanan ET stratejileri incelenmeye ve bu doğrultuda da Türkiye için öneriler getirilmeye çalışılmıştır. 3. ÇALIŞMANIN YÖNTEMİ: Bu araştırmada, stratejik yönetim teknikleri kullanılarak, dünya pazarındaki değişimler ortaya konmaya çalışılmıştır. Ayrıca bu değişim içinde yaşamak zorunda olan KOBİ lerin güçlü ve zayıf yanları belirtilerek, bunları yönetebilmeleri için sunulan stratejiler incelenmiştir. Seçilen strateji, teknolojiye dayalı bir sistem olan elektronik ticarettir. Yapılan literatür tarama ile dünyadaki, özellikle gelişmiş ülkelerdeki elektronik ticaret ile ilgili inisiyatifler ve yaptırımlar araştırılarak ortaya konmaya çalışılmıştır. Bu çalışmalardan alınan derslerden yararlanarak ülkemiz için öneriler sunulmuştur. 4. ÇALIŞMANIN BULGULARI: Bu bölümün ilk aşamasında öncelikle dünya ekonomisindeki gelişmelerden ve KOBİ lerin bu değişime ne kadar ayak uydurabileceklerinden bahsedilecek, ikinci aşamada dünyadaki ET ile ilgili çalışmalardan kısaca söz edilecektir. Üçüncü aşamada ise G7 ülkelerindeki Küresel Bilgi Ağı Projesi çalışmaları ele alınacaktır. 4.1. DÜNYADAKİ TEHDİTLER VE FIRSATLARDA KOBİ LERİN YERİ Dünyadaki Durum: Ticaretteki rekabet işletmeleri daha ucuza ve daha kaliteli üretmeye ve hizmet vermeye zorlamaktadır. Bu nedenle yönetim anlayışına birçok yenilikler gelmiş ve işletmeler tarafından değişik yönetim yöntemleri de kullanılmaya başlamıştır. Toplam Kalite Yönetimi, "Tam Zamanında Üretim (JIT)", "International Standards Organization (ISO) Standartları", Esnek Üretim, Amaçlara Göre Üretim (MBO) vb. ile işletmeler daha profesyonel ve etkin yönetilmeye başlamışlardır. Diğer yandan da teknolojideki özellikle bilişim, iletişim ve üretim teknolojisindeki gelişmeler de işletmelere yeni fırsatlar sunmaktadır. "Bilgisayar ile Bütünleşik İmalat (CIM)", "Elektronik ticaret ve elektronik veri değişimi (EC/EDI)", "sanal ticaret noktaları, Bilgisayara dayalı bilişim sistemleri (CBIS), vb. işletmelere rekabetçi avantaj sağlamaktadırlar. Yönetimdeki ve teknolojideki değişimler de işletmeleri ve ülkeleri süreçleriyle, organizasyon yapılarıyla ve ölçüm yöntemleriyle (benchmarking) yeniden yapılandırmaya zorlamaktadır. Bu da yine bazı yaklaşımlar ile aşılmaya çalışılmıştır. Organizasyonel yapılanmada Uluslararası İşletmelerin sayısı artarken, müşteriye yakınlığın ön plana çıkması ile yerinden yönetim anlayışı rağbet görmektedir. Ayrıca daha bilinçli ve kalifiye uzmanların yönetime katılımcı istekleri ve bürokrasinin azaltılması amacıyla da hiyerarşik organizasyondan düz organizasyona doğru tercihler artmaktadır. Süreçlerin yapılandırılmasında ise sürekli iyileştirme- (Kaizen) ve radikal değişim olarak da İş Süreçlerinin Yeniden tasarlanması (BPR-Reengineering) gündeme gelmiştir. 344
Bu değişimlere ayak uydurmak veya benimsemek şüphesiz ki beraberinde bir maliyet de getirmektedir. İşte, dünyada KOBİ lerin bu fırsatlardan yararlanarak ayakta kalabilmeleri özellikle gelişmiş ülkelerin güçlü uluslararası büyük şirketlerinin yarattığı zorlu rekabet arenasında yaşayabilmesi için devletler ve KOBİ ler tarafından planlı ve programlı bazı altyapı çalışmaları gerekmektedir. Bu çalışmada ele alınan elektronik ticaret stratejik yönetim çözümünün önemi ise ET nin artan rakamları ile belirtilebilir. Bilgisayar kullanıcılarını birbirine bağlayan açık bir bilgisayar ağı olan İnternet'e dünyanın pek çok ülkesinden ulaşılabilmektedir. Bu bilgi ağında bir tanıtım sayfası, yani web sitesi hazırlayan herhangi bir firma, ürünlerini yaygın bir alıcı kitlesinin incelemesine sunmuş olmaktadır.1993 yılında dünyada yalnızca 30 tane olan İnternet web ağı sunucusu bugünlerde 500 bini aşmıştır. Herkesin erişimine açık web sayfası sayısının ise 2000 yılının sonuna kadar 1.1 milyara ulaşacağı öngörülmektedir. İnternet üzerinde bugün 35-40 milyon olduğu sanılan kullanıcı sayısı, pek çok ülkede hızla artmaktadır. İnternet te firma-tüketici arası elektronik ticaret toplam değeri için ise, 1996 yılında 500 milyon dolar iken, 2000 yılı için 6.6 milyar dolar gibi tahminler verilmektedir. Firma/firma arasındaki E- ticaret toplam değerlerinin bu sayılardan çok daha fazla olacağı ve müşteri/firma arasındakilerin 100 katına ulaşabileceği düşünülmektedir. Forrester Research ün istatistiklerine göre, firma-firma (iş-iş) tipi elektronik ticaretin toplam hacmi 2002 yılında 327 milyar ABD doları olarak tahmin edilmektedir. Firmaların kendi aralarındaki ticari işlemlerde, otomasyon ve elektronik veri değişimi (EVD) uygulamalarının daha anlamlı olacağı, zamandan, iş gücünden ve kağıt kullanımından yapılan tasarrufların, fiyatları önemli ölçüde düşüreceği savunulmaktadır. Şüphesiz ki İnternet dışında daha güvenilir ortamlarda da firma/firma ET yapılabilmektedir. Bunun için gerekli altyapı kiralık hat (leased line) ve EDI yazılımıdır. (TÜBİTAK/BİLTEN, 1999). ET'nin sınırları coğrafya veya ülke sınırları ile tanımlanmadığından ve sınırların limiti bilgisayar ağları olduğundan küçük ve orta boy işletmeler (KOBİ) bile kendilerini ve ürünlerini İnternet te tanıtarak dünya ticaretinde önemli rol oynayabilecek duruma gelmişlerdir. Bunun dışında ET nin KOBİ lere başka getirileri de bulunmaktadır: 1.Elektronik etkileşim ile üreticiler bireysel olarak her müşterisinin ihtiyaçları hakkında ayrıntılı bilgi edinebilmekte ve otomatik olarak bu ihtiyaçları ve istekleri ürünün yeniden şekillenmesinde kullanabilmektedirler. 2. ET, direkt üreticiden son müşteriye elden teslim olanağı ile klasik sunum zincirlerinin dramatik olarak kısaltılmasına neden olmakta ve bu da işletmelerin kar marjını yükseltmesini veya maliyeti azaltarak rekabetçi bir avantaj elde etmesini sağlamaktadır. 3. ET yarattığı kağıtsız çalışma düzeni ile hem işlem maliyetinin azaltılmasını, hem de oluşturulan elektronik ortam ile daha güncel ve hızlı bir iletişim atmosferinin yaratılmasını sağlamaktadır. 4. ET nin altyapısı olarak kurulmak zorunda olan bilişim teknolojisi ve bilişim sistemleri, KOBİ yöneticilerine doğru, güncel, öz ve hızlı bilgi sunarak, onların daha hızlı ve etkin karar vermelerini sağlamaktadır. 5. ET, bilişim sektörünün canlanmasını ve ABD deki gibi bilişim sektöründe yeni KOBİ lerin ortaya çıkmasını sağlayacaktır. 6.Bilişim uzmanlarına, İnternet i ve bilgisayarı çok iyi kullanan işletme mezunlarına olan işgücü talebi artacaktır. 7.Bütün bunların yanı sıra web tasarımcılığı gibi yeni işlerin yaratılmasına da katkıda bulunan ET, ülke ekonomisini de daha dinamik ve gelişmeye açık tutacaktır. (Timmers, 1998). Şüphesiz bu kadar artısının yanısıra bir takım tehditleri de beraberinde getiren ET ile ilgili ele alınması gereken konular şunlardır: finansal sorunlar (KOBİ lerin yatırım sermayesinin yetersizliği), yasal sorunlar (telif haklarının ve özel hayatın korunması; güvenlik ve gizlilik konuları; vergilendirme), teknolojik sorunlar (öncelikle ülke telekomünikasyon altyapısının hazır, güvenilir ve hızlı olması; EDI, kriptografi vb. konularda teknik standartların oluşturulması). Türkiye deki KOBİ lerin Durum Değerlendirmesi: KOSGEB'in tanımına göre; 1-50 arası işçi çalıştıran işletmeler küçük ölçekli işletmeleri, 51-150 arası işçi çalıştıran işletmeler de orta ölçekli işletmeleri oluşturmaktadır. 345
KOBİ deyimi ise her ikisini de içermektedir. KOSGEB in derlediği bilgilere göre KOBİ lerin güçlü ve zayıf yanları Çizelge-1 de verilmiştir. Çizelge-1 KOSGEB e göre KOBİ lerin Güçlü ve Zayıf Yanları (www.kosgeb.gov.tr/kos.htm) KOBİ LERİN GÜÇLÜ YANLARI 1. Daha az yatırımla daha çok üretim ve ürün çeşitliliği sağlamaktadır. 2. Daha düşük yatırım maliyetleri ile istihdam imkanı yaratmaktadır. 3. Yapıları itibariyle ekonomik dalgalanmalardan daha az etkilenmektedir. 4. Talep değişikliklerine ve çeşitliliklerine daha kolay uyum gösterebilmektedir. 5. Teknolojik yeniliklere daha yatkındır 6. Bölgelerarası dengeli kalkınmayı sağlar. 7. Gelir dağılımındaki çarpıklıkları asgariye indirir. 8. Ferdi tasarrufları teşvik eder, yönlendirir ve hareketlendirir. 9. Politik ve sosyal sistemlerin denge ve istikrar unsurudur. 10. Demokratik toplumun ve liberal ekonominin ana sigortalarından biridir. KOBİ LERİN ZAYIF YANLARI 1. Kredi temininde güçlük çekmektedirler. 2. Teşviklerden hemen hemen hiç yararlanamamaktadırlar. 3. Diğer finansman araçlarından yeterince yararlanamamaktadırlar. 4.Teknoloji düzeyleri genellikle düşüktür 5. Kalifiye eleman sıkıntısı çekmektedirler. 6. Gümrük Birliği şartlarında rekabet güçlerinin geliştirilmesine ihtiyaç duymaktadırlar Ülkemiz ekonomisinde KOBİ lerin rolü çok önemlidir. Çünkü imalat sanayinde faaliyet gösteren işletmelerin % 99.5 ini oluşturan KOBİ ler, istihdamın da % 61.1 ini sağlamaktadır. Ayrıca yaratılan katma değerde KOBİ lerin payı % 27.3 dür. G7 ülkelerinde ve Türkiye de bulunan küçük işletmeler ile ilgili ekonomik göstergeler Çizelge-2 de verilmiştir. G7 lerin özellikle küçük işletmelerinin ülke ekonomisi içinde yatırım payı ortalaması yüzde 39 iken Türkiye de bu sayı yüzde 6.5, ihracat payı ortalaması ise yüzde 30 a yüzde 8 dir. G7 ülkelerinde küçük işletmelere ayrılan kredi payı da Türkiye deki ile karşılaştırılamayacak kadar çoktur. KOSGEB tarafından belirtilen KOBİ lerin zayıf yanlarından biri de teknolojidir. Yapılan bir çalışmada ihracatçı tekstil işletmeleri ile ilgili şu sonuçlar da bu kanıyı desteklemektedir. Yüregir e (1998) göre; 1.Türkiye'deki KOBİ'lerin çoğunun dünya ticaretindeki ET gibi yeni eğilimlerden haberi yoktur ve çok azı bu yeni eğilimleri kullanmaktadır; 2. Türkiye'deki KOBİ'lerin bilişim teknolojisi altyapısı dünya ticaretindeki yeni eğilimleri uygulamaya hazır değildir. Çizelge-2 Dünyada Kİ ler ile ilgili Ekonomik Göstergeler (www.kosgeb.gov.tr/kos.htm) ABD ALM JAP. İNG. FRA. ITA. TR. Küçük İşletmelerin Toplam İşletmelere Oranı 97.2 99.8 99.4 96.0 99.9 97.0 98.8 Küçük İşletmelerde İstihdam Oranı (%) 50.4 64.0 81.4 36.0 49.4 56.0 45.6 Küçük İşletmelerin Yatırım Payı (%) 38.0 44.0 40.0 29.5 45.0 36.9 6.5 Küçük İşletmelerin Üretim Payı (%) 36.2 49.0 52.0 25.1 54.0 53.0 37.7 Küçük İşletmelerin İhracat Payı (%) 32.0 31.1 38.0 22.2 23.0-8 Küçük İşletmelere Verilen Kredi Payı (%) 42.7 35 50.0 27.2 48.0-3-4 346
4.2. DÜNYADAKİ ELEKTRONİK TİCARET DESTEK ÇALIŞMALARI Dünyada elektronik ticaret konusundaki çalışmalarda gelişmiş ülkeler ve bu ülkelerin başında bulundukları organizasyonlar başı çekmektedirler. Çeşitli organizasyonların ve ülkelerin E-ticaret konusundaki çalışmaları aşağıda ana hatlarıyla özetlenmiştir. GATT Uruguay Round'u 1986 sonbaharında uluslararası ticari sorunlara çözüm bulunması amacıyla başlatılmıştır. Round'un hedefleri özet olarak şunlardır: geleneksel konularda liberal uygulamalara dönüş; hak ve sorumluluklar dengesinin kurulması; tarım, tekstil, hizmet sektörü ve diğer yeni konuların çok taraflı çerçeveye alınması ve anlaşmazlıkların çözüm mekanizmasının başarıyla işletilmesidir. Bu hedefleri ile Uruguay Round'u, GATT tarihinin en kapsamlı, aynı zamanda dünya ticareti açısından en iddialı, en karmaşık ve en zor müzakere sürecini oluşturmaktadır. 1991'de GATT "Nihai Senet Taslağı" 108 katılımcı ülkeye dağıtılmıştır. Taslaktaki sonuçlarla dünya ticaretinde ciddi bir serbestleşme ve genişleme sağlanmakta, sübvansiyonlar, antidumping, gümrük kıymeti, ticarette teknik engeller ve koruma tedbirleri alanlarında çok taraflı ilke ve kurallar geliştirilmekte, anlaşmazlıkların çözümü mekanizması iyileştirilmekte, ülkelerin ticaret politikalarının eleştirebilir gözle incelendiği bir sistem kurulmakta, üstelik tekstil, tarım ve hizmet sektörlerindeki ticari faaliyetler GATT çerçevesine alınmakta, bunlara ilaveten ticaret ile bağlantılı fikri mülkiyet hakları ve yatırım tedbirleri için yeni kurallar oluşturulmaktadır. En önemlisi sonuçların uygulanmasını yönetmek ve gözetmek için "Dünya Ticaret Teşkilatı" kurulmuştur. Dünya Ticaret Örgütü'nün Küresel Elektronik Ticarete İlişkin Bildirgesi: 1998'de Dünya Ticaret Örgütü'nün, Genel Konsey Toplantısı'nda düzenlediği özel bir bölümde kabul edilen bildirge ile, küresel elektronik ticaretin büyümekte olduğuna ve ticaret açısından yeni fırsatlar yarattığına dikkat çekilmiştir. Bu nedenle kapsamlı bir çalışma programı hazırlanmasına ve küresel elektronik ticareti ilgilendiren ticaretle ilgili bütün konuların ele alınmasına karar verilmiştir. Dünya Ticaret Örgütü'nün ilgili organlarınca hazırlanacak olan çalışma programı, gelişmekte olan ülkelerin ekonomik, mali ve kalkınma ihtiyaçlarını da dikkat alacaktır. Ayrıca, Dünya Ticaret Örgütü'ne üye ülkelerin, şimdiki gibi elektronik iletişime gümrük vergisi uygulamama kuralına uymaya devam etmesi vurgulanmıştır. (Avrupa Bilgi Merkezi, Avrupa Birliği Ortak Ticaret Politikası Raporu, 1999). ABD de Elektronik Ticaret Girişimleri: Elektronik ticarette lider olan ve şu anda ticaretinin yüzde 30 unu elektronik ortamda gerçekleştiren ABD, Ulusal Bilgi Altyapıları (NII) programı ile yıllardır konu ile ilgili çalışmalar yapmaktadır. 1995 yılında Federal Elektronik Ticaret Grubu adı altında kurulan ekip hükümet için konu ile ilgili çalışmalar yaparken, özel sektör için ise Elektronik Ticaret Komitesi ve Kurumsal Bütünleşme Ağı gibi kuruluşlar hizmet vermektedir. ABD'de konu ile ilgili çalışmalar, Temmuz 1997 de ABD Başkanının istediği çalışma raporu da sonuçlandırılarak hızlandırılmıştır. Rapora göre elektronik ticaretin daha fazla yayılması için hükümetlerin bu yeni ortamda ticaret yapmak isteyen şirketler için güvenli ve kararlı bir ortam oluşturarak, yeni düzenlemeler ve vergilendirmeler konusunda çalışmalar yapması gerektiği vurgulanmıştır. Ayrıca ilgili rapordaki öneriler şu şekildedir : İnternet üzerinden satılacak ürünlerde ihracat ve ithalat vergileri bulunmamalı ve elektronik ticarete yeni vergiler eklenmemeli, Elektronik ödemelere şimdi düzenleyici koşullar konulmamalı, duruma göre gözlemlenmeli, Elektronik olarak ticari işlemleri gerçekleştirme, elektronik kontratları imzalama ve değişik yetkilendirme tipleri için genel küresel ticari kod oluşturulmalı, Fikir eserlerinin etkin olarak korunması gerçekleştirilmeli, Gizlilik korunmalı ve tüketiciler kendileri hakkında hangi bilgilerin toplandığı ve bunların nasıl kullanılacağı konusunda bilgilendirilmeli, 347
Teknik standartlar ve sistemlerin karşılıklı çalışabilirliği ile ilgili düzenlemeler özel sektör tarafından geliştirilmelidir. Avrupa Birliği'nde Elektronik Ticaret Konusunda Yapılan Çalışmalar: 1980'lerin başından bu yana Avrupa Birliği, Avrupa - Ağı kapasitesini geliştirmek amacıyla AR-GE ağırlıklı programlar düzenlemekte (ESPRIT, RACE, ACTS vb.); bu kapsamda EVD sistemlerine ve belirgin olarak da TEDIS (Trade EDI System) girişimine destek vermektedir. 1994'de Avrupa Komisyonunun isteği ve bilişim teknolojileri sektöründen önemli şirketlerin desteği ile Avrupa Bilişim altyapısını geliştirmek üzere 10 konuda hedef uygulama çalışmaları başlatılmıştır. çalışmalardan dördü (KOBİ ler için Telematik Servisleri, Elektronik Sunum, Avrupa Kamu Yönetimi Ağı ve Şehir Bilgi Ağı) elektronik ticaretle doğrudan ilişkilidir. ESPRIT programı altında 1996 da sunulan AR-GE proje önerileri yazılım, yüksek performanslı iletişim ağları, çoklu ortamlar, entegre üretim ve iş süreci teknolojilerini içerecek şekilde elektronik desteklemektedir. Elektronik ticarete yönelik AR- GE programlarının büyük bir bölümü DGXIII e kayıtlıdır. Bu programlar, "Avrupa için Güvenli Elektronik Pazar" oluşturulmasına ve bütün elektronik ticaret çevrimini kapsayan güvenli genel modellemeye yöneliktir. Güvenli, kağıtsız ticaret üzerine BOLERO projesi: sağlık, sosyal güvenlik, gümrük konularında ulusal ve AB aracı kuruluşları arasında idari doküman akışını sağlamaya yönelik IDA (Interchange of Data between Administration) programı DGIII tarafından pilot aşamada mali destek almaktadır. Diğer önemli girişimlerden DGXV tarafından idare edilen SIMAP, pan-avrupa elektronik tedarik programı ve DGXXIII'e bağlı Commerce 2000 programı KOBİ'lerin elektronik ticarete yönelmesini teşvik etmektedir. (http://www.kobinet.org.tr/kosgebabm/augt97-5.htm, Newsletter DGXXIII, No: 39). Avrupa Birliği Elektronik Ticaret Girişimi: Avrupa Birliği, Avrupa'da elektronik ticaretin ilerletilmesi için, eyleme yönelik bir dizi teklif hazırlamış ve Avrupa Elektronik Ticaret Girişimini başlatmıştır. Teklifler küresel pazar, hukuki ve düzenleyici meseleler ile iş çevreleri için elverişli bir ortamın sağlanması gibi konuları kapsamaktadır. Bu tekliflerin uygulanması ilgili sanayi sektörlerinin yakın işbirliğini gerektirmektedir. Girişim ile Avrupa Komisyonu bütün ilgili tarafları, Avrupa'da elektronik ticaretin gelişmesi ve gereklilikleri konusunda iletişim içinde olmaya çağırmıştır. Avrupa Komisyonu, elektronik ticarette Avrupa Girişimi'nin uygulanması için şu eylemleri önermektedir: Telekomünikasyon serbestleştirme paketinin üye ülkeler tarafından tam olarak uygulanması, Dünya Ticaret Örgütü Telekomünikasyon Anlaşması'nı imzalayanların, bu anlaşmayı tam olarak uygulamasının desteklenmesi, Uluslararası ticari ürünlerde gümrük ve gümrük dışı engellerin kaldırılması için Uluslararası Ticaret Anlaşmasının uygulanmasının sağlanması, Avrupa sanayi ve kamu organlarının İnternet in gelişiminde yer almalarının desteklenmesi ve araştırma-geliştirme ve TEN-TELECOM programları yoluyla gerekli altyapının geliştirilmesi. Esprit Programı kapsamında elektronik ticarete yer verilmesi ve uygun araştırma-geliştirme programlarında daha çok odaklanılması. Teknolojik kalkınmada öncelik olarak 5. Çerçeve Programının, elektronik ticaret konusu ile başlatılması, Elektronik ticarete ilişkin Avrupa Standartlaşması Girişimi konulu tebliğin kabul edilmesi, Elektronik ticaret için standartlaşma projeleri konulu özel eylemlerin başlatılması, Küresel standartlaşma konferansı düzenlenmesi, Elektronik ticaretteki Tek Pazar engellerinin ve yasal belirsizliklerin tespit edilmesi, Komisyona bir eylem planı sunulması böylelikle Komisyonun elektronik ticaretin önde gelen kullanıcısı olmasının sağlanması. 348
Leonardo ve Sokrates gibi programlarda elektronik ticarete ilişkin eğitim ve öğrenme girişimlerine yer verilmesi (ABM, Avrupa Birliği Ortak Ticaret Politikası Raporu, 1999). Japonya'da Elektronik Ticaret Konusunda Yapılan Çalışmalar: Japonya'da sistematik elektronik ticaret çalışmaları 1996 yılının başında "Electronic Commerce Promotion Council of Japan (ECom) " adında bir kurumun oluşturulmasıyla başlamıştır. Bu kurum bünyesinde elektronik ticareti farklı yönlerden inceleyen ondört çalışma grubu kurulmuş, ondokuz test projesi yürütülmektedir. Bu projelere Japonya nın önde gelen şirket kuruluşları da dahil edilerek (350 şirket ve 7 kuruluş), ülke çapında bilgi ve tecrübe paylaşımı hedeflenerek elektronik ticaretin standartları belirlenmeye çalışılmaktadır. Japonya, elektronik ticarete oldukça temelden ve uzun vadeli yaklaşmaktadır. Japonya da geliştirilmeye çalışılan yöntem politika ve teknolojilerin tümü, yakın bir gelecekte kağıt para yerine elektronik paranın geçmesini hedeflemektedir. Bu yüzden de Japonya için elektronik ticarette güvenliğin geliştirilmesi, bunun teknolojik ve yasal yönlerinin araştırılması en çok üzerinde durulan konuların başında gelmektedir. Gerekli yasal düzenlemelerin hazırlıkları da yine ECom bünyesindeki çalışma gruplarından "Onay Kurumları Çalışma Grubu tarafından gerçekleştirilmektedir. Teknolojik olarak güvenli elektronik ticareti sağlamak için ise, IKP (Information security protocols) adı altında, daha güvenli iletişimi sağlayacak protokol geliştirilmesi için çalışmalar yapılmaktadır. Bu ülkelerin dışında özellikle İngiltere, Kanada ve Avustralya da da ET ulusal altyapı çalışmaları hızlı ve planlı olarak devam etmektedir. Ayrıca Güney Kore, Singapur ve Tayvan da konunun önemine inanıp çalışmalarını hızlandıran ülkeler arasındadır. 4.3. G7 ÜLKELERİNİN BAŞLATTIĞI ET ÇALIŞMALARI: G-7 (Yediler Grubu); G-3 (ABD, Japonya, Almanya) ve G-5'e (G-3 artı Fransa, İngiltere) ek olarak Kanada ve İtalya'dan, yani dünyanın en zengin yedi üyesinden oluşmaktadır. Yediler grubunu oluşturan ülkeler dünya GSMH'nın % 64'ünü üretmekte ve dünya ticaretindeki payları ise yaklaşık % 52 olarak belirtilmektedir. Yediler yılda bir kez devlet başkanları düzeyinde, yılda üç kez bakanlar düzeyinde ve daha sık aralıklarla da Maliye Bakanları ve Hazine yetkilileri düzeyinde bir araya gelmektedirler. Yedilerin amacı dünya ekonomisinin geleceğini şekillendirecek, büyüme hızına, ticarete, finansal faaliyetlere yön verecek nitelikteki prensip kararlarını almak ve bunlara öncülük etmektir. G7 Küresel Pazarı Konferansı (1997, Bonn), G7 ülkeleri ile KOBİ'ler İçin Küresel pazar projesi ile ilgilenen diğer ülkelerin katılımı ile gerçekleştirilmiş ve elektronik ticaret ile ilgili şu konular tartışılmıştır: 1.KOBİ'ler için elektronik ticaret politikası, 2. KOBİ'lerin elektronik ticaret konusundaki ihtiyaçları, 3. KOBİ'ler için elektronik ticaret konusundaki ticari gerekçeler. KOBİ'ler İçin G7 Küresel Pazarı Projesi'nin ulusal temsilcileri aşağıdaki sonuçlara varmıştır: i. Elektronik ticaret konusundaki kamu politikasının dünyanın belli başlı bölgelerinde (ABD, Avrupa Birliği ve Japonya) eşanlı olarak ilan edildiği ve birçok başka ülkede ilgili politikaların geliştirildiği belirtilmiştir. Bunun, elektronik ticaret ve KOBİ'lerin bugün taşıdığı yüksek siyasi önceliği gösterdiğini belirten G7 Politika Grubu, projeyi herkese açık uluslararası bir diyalog platformu olarak sunarak konun iletişim ve genel tartışma platformu ile daha iyiye gideceğini belirtmişlerdir. ii. Ülkelerdeki çözülecek temel sorunların neler olduğu konusundaki görüşlerin ve dolayısı ile politikaların yakınlaşma sağladığı belirtilmiş ve temel sorunlar ve çözüm önerileri şöyle sıralanmıştır: KOBİ'ler ve tüketiciler arasında elektronik ticarete duyulan güvenin arttırılması; Küresel olarak kabul edilen hukuk ve politika çerçevesi yoluyla belirliliğin oluşturulması; Bilincin arttırılması, işletmeler açısından en iyi uygulamanın anlaşılması ve gerekli becerilerin sağlanması; Gerçekten kullanıcıyı gözeten ve ucuz elektronik ticaret altyapısının ve hizmetlerin sağlanması ve küresel düzeyde karşılıklı işletim olanağının sağlanması; 349
Kamu idarelerinin eyleme yönelik yaklaşımı yoluyla KOBİ'lerin elektronik ticarete girişinde katalizör rolü oynanması. Bu konuların çözülmesi konusundaki yaklaşımın ardında özel sektörün öncü rolü ve KOBİ'lerin elektronik ticarete girişinde yeni engellerin yaratılmasından kaçınılması ve mevcut engellerin ortadan kaldırılması ihtiyacı gibi ortak ilkeler bulunduğu vurgulanmıştır. iii. Birçok konunun ancak küresel düzeyde görüş birliğine varılarak çözülebileceği konusu kesinlikle kabul görmüş ve aynı zamanda işletmelerin ve tüketicilerin bölgelere özgü ihtiyaçlarının, örneğin kültürle, dille ve ticari eğilimler ile ilgili ihtiyaçlara saygı duyulması gerektiği kabul edilmiştir. Birçok durumda henüz kesin bir konum oluşturulmamış olduğu ve elektronik ticaretin birçok KOBİ için başlangıç aşamasında olduğu belirtilmiştir. KOBİ'lerin bilgi teknolojisi kullanıcıları olarak temel ihtiyaçları konusunda çok daha fazla öğrenmeleri gerektiği belirtilmiştir. (http://www.kobinet.org.tr/newsletter DGXXIII, N:39) 4.4 KOBİ LER İÇİN KÜRESEL BİLGİ AĞI PROJESİ G7 üyelerinin 1995 yılında bilişim toplumu ile ilgili yaptıkları bakanlar konferansında KOBİ ler için Küresel Pazar projesi başlatılmıştır. Bu projenin amacı, KOBİ lerin, küresel bilişim toplumunun fırsatlarını kendi çıkarları için kullanarak küresel pazarda artan rekabetçiliği ve katılımı kolaylaştırmaktır. Bu alışılmış projelerdeki gibi bütçesi olan bir proje olmamakla birlikte elektronik ticarette KOBİ lere odaklanmış küresel eşgüdüm ve işbirliği için uyumlu operasyonel çatıyı içermektedir. G7 projesi oluşturulan çalışma grupları ile yürütülmektedir. Bu çalışma grupları, bilgi ağları, küreselleşme, ET yi yayma, yasal düzenlemeler ve güvenlik, uyum, finansman, pilot uygulamalar konuları etrafında oluşturulmuş, hedefler konmuş ve gerekli örgütlenmeler yapılmıştır. G7 ülkeleri genel olarak kendi altyapılarında devam etmekte olan elektronik ticareti yaymayı, vergi kayıplarını engellemek için kontrol mekanizmaları oluşturmayı ve gereken güvenlik altyapısını yasal düzenlemeler ile desteklemeyi amaçlamaktadırlar. Böylece, KOBİ'lerini uluslararası ticarete açarak, ticari işlemlerini bilgisayar ağları üzerinden yürütmelerini sağlamaya çalışmaktadırlar. Üzerinde çalıştıkları sistemler ile gümrük işlemleri de dahil olmak üzere ticari işlemlerin güvenli ve hızlı bir şekilde bilgisayar ağları üzerinden yapılmasını sağlayacaklardır. G7 organizasyonu, güvenlik ve yasal düzenlemeler konusunda, hem bilgilerin, hem de ticari işlemlerin güven altına alınması gerektiğini belirterek, yerel ve uluslararası yasal düzenlemeler için bir model önermiştir. Güvenlik konusuna ek olarak, ticari ilişkide bulunacak tarafların güvenilirliklerinin tarafsız kuruluşlar tarafından onaylanması ve elektronik noterin gerekliliği de belirtilmiştir. Projede eylemin temelini oluşturan üç ana konu belirlenmiştir. (http://www.ispo.cec.be/ecommerce, 1999) a. KOBİ ler için Küresel Bilgi Ağı: Amaç, KOBİ lerin uluslararası bilgi ağlarını kullanarak iş için bilgiye ulaşmalarını ve yaymalarını sağlayacak açık bir ortamın kurulmasıdır. KOBİ-ağları ve iş geliştirme ağları işletmelere aktif yardımda ve rehberlikde bulunarak elektronik ticaretin kalkınmasında önemli rol oynayacaklardır. b. KOBİ lerin hukuki, kurumsal ve teknik iş ihtiyaçları: Amaç, elektronik ticaretin gelişmesi için bütün sisteme etki eden konuların ele alındığını kesinleştirmektir. Ele alınacak konular şunlardır: küreselleşme (çok-dil, çokkültür, vb.), finansal konular (kontrat, ödeme, faturalama, mahsup, vergilendirme, vb), sahiplik ( telif hakları vb.), gizlilik (güvenlik ve belgeleme), birbirine bağlanabilirlik (standartlar,vb.), yayılma ( destek, haberdar olma, uygulama ve eğitim). Bu konular atelye çalışmaları, incelemeler, projeler ve pilot uygulamalar ile ele alınıp sonuçları geniş çapta duyurulacaktır. c. Elektronik ticaret için uluslararası test ortamı: Amaç, belirli sektörlerde ve kapsamda, canlı uygulama örnekleri kurarak uygulamaya geçişin izlenmesi ve pratik sistemlerin ortaya konmasının sağlanmasıdır. Bu pilot 350
uygulamalar ile, kullanıcının ihtiyaçları ortaya konarak kaldırılması gereken engeller belirlenebilmektedir. Böylece alınan geri-besleme ile önerilen sistem çözümleri doğrulanmış olmakta ve sistemde iyileştirmeler yapılmaktadır. Ayrıca bu çalışmalar KOBİ lerin bilinçlendirilmesinde de faydalı olmaktadır. Bu çalışmaların planları, sonuçları, karşılaşılan sorunlar ve hedefler İnternet te hazırlanan web sitesinde yayınlanarak, tüm KOBİ lerin yararlanması sağlanmaktadır. 4. ÇALIŞMANIN SONUÇLARI Sonuç olarak, gelişmiş ülkeler elektronik ticarette oldukça ilerleme sağlamışlardır. Her ne kadar yasal bazı eksiklikler nedeniyle tüm altyapısı tamamiyle hazır olan ülke bulunmasa da, planlı şekilde hedeflerine ulaşmaktadırlar. Gelişmiş ülkelerde ET nin tam olgunlaşmasına kadar Türkiye nin de kendini hazırlayacağı birçok konu bulunmaktadır. Öneriler şu şekilde özetlenebilir: Bilişim ve Teknoloji Bakanlığı nın kurularak hem bilişim altyapısının oluşturulmasında yaşanan merkezi eşgüdüm eksikliğinin giderilmesi sağlanabilir hem de elektronik-devletin oluşturulması süreci kısaltılabilir. Çünkü ET nin en büyük gereksinimlerinden biri güçlü bilgi ağı yapılarıdır. Ayrıca devlet birimlerinin elektronik ortamda etkileşimli veri alışverişini sağlayıp bürokrasiyi azaltacak, hükümetin hızlı kararlar vermesini sağlayacak ve devletin (vergi vb.) konularda hızlı ve doğru denetimini yürüteceği bir mekanizmada böylece kurulabilecektir. ET ile ilgili araştırmalar yapmak ve uygulamaları ortaya koymak üzere teknik, hukuksal ve sosyal konularda çalışma gruplarının tam-zamanlı olarak sadece bu iş için çalışan uzmanlardan oluşturulması ve hazırlanan eylem planının sıkı şekilde takip edilmesi yararlı olacaktır. Yasal konulardaki (güvenlik, elektronik imza, şifreleme, elektronik noter,vb) konularda başlatılan çalışmaların hızlandırılması, yasaların oluşturulması ve hukuk fakültelerinde konu ile ilgili yeni yapıların oluşturulması gerekecektir. Ayrıca uluslararası hukuk kapsamında uzlaşmazlık çözümünde ve fikri mülkiyet hakları ve telif yasaları konularında uzmanlaşmış hukuk adamlarına da ihtiyaç olacaktır. Elektronik veri değişimi, elektronik ticaret ve İnternet'te pazarlama için "bilgi güvenliği", "kişisel telif haklarının korunması" ve "kriptografik yöntemler" gereklidir. Türkiye'de sadece telif hakları ile ilgili kanunlar bulunurken; elektronik noter, sayısal imza ve şifreleme konularında hem hukuksal düzenlemeler hem de standartlar bulunmamaktadır. Sağlıklı işleyen ve güvenilir bir hukuksal altyapı olmaksızın elektronik ticaretin yapılması mümkün görünmemektedir. Teknik altyapının diğer ülkelerinki ile uyumlu olması gereğinden dolayı EDI, anahtarlama, vb. konularda oluşturulacak ulusal standartlarda gelişmeler takip edilmelidir. Ulusal eğitimde sadece bilgisayar kullanımı eğitimi ile kısıtlı kalmayıp, bilgiyi araştırma, bilgiyi kullanma, bilgiyi yaratma ve bilgiyi yönetmeye ilişkin bilinç uyandıracak dersler verilmesi yararlı olacaktır. KOSGEB tarafından Mayıs 1998'de hizmet vermeye başlayan KOBİ-NET projesinin KOBİ lerde yaygın kullanımı için şartlı devlet destekleri verilmelidir. Bu işletmelerin Avrupa Bilgi Merkezine ulaşabilmeleri, elektronik posta ile haberleşebilmeleri, İnternet'te reklam ve tanıtım yapabilmelerinin kolaylaştırılması onlara rekabetçi avantaj sunacaktır. KOSGEB, İGEME, Sanayi odaları tarafından verilecek olan elektronik ticaret seminerleri, eğitimler ve pilot uygulamalar KOBİ lerin bilinçlenmesini ve olaydan haberdar olmalarını sağlayacaktır. Elektronik Ticaret araştırma merkezlerinin üniversitelerde kurularak ET/EVD yazılımlarının yazılmasının desteklenmesi, konu ile ilgili üniversite-sanayi işbirliği çerçevesinde pilot uygulamalar yapılması ve tez çalışmalarında bu konuya ağırlık verilmesi gelişmelere katkıda bulunacaktır. 351
Son olarak, ET ile lojistik ve dağıtım konularının daha da önem kazanacağı görünmektedir. KOBİ lerin en azından ortaklaşa kooperatif olarak kuracakları dağıtım noktaları ve şirketleri onların hem işlerini sistematik olarak yapmalarını sağlayacak hem de maliyetlerini azaltacaktır. 5. KAYNAKÇA A Framework for Global Electronic Commerce, 1997, The White House. Ana Britanicca Ansiklopedisi, sayfa 628. Anonymous, Electronic Commerce: In Search of the Perfect Market, The Economist, 1997. Avrupa Bilgi Merkezi, Avrupa Birliği Ortak Ticaret Politikası Raporu, 1999. Benesko, G., Electronic Commerce in the 21 st Century, Research Triangle, Inc.,1994., G., Electronic Commerce the Next Generation, Research Triangle Consultants, Inc., 1995. Dünyada Küreselleşme ve Bölgesel Bütünleşmeler, DPT Yayın No:2375, Ocak 1995. OECD, 1998, SMEs and Electronic Commerce, Directorate for Science, Technology, and Industry. Timmers, P., Electronic Commerce-An Introduction, Esprit's Electronic Commerce Team Publishing, 1998. Yüregir, O., Fisünoğlu, M., ve Şen, T., Türkiye de Elektronik Ticaret in Durum Değerlendirmesi, 6. Ulusal İşletme Kongresi, 12-14 Kasım 1998, Akdeniz Üniversitesi, Antalya. Yüregir, O., 1998, Türkiye İhracat Sisteminin Süreç Odaklı Yaklaşımla Yeniden Yapılandırılması ve Tekstil Sektöründe KOBİ lere Uygulanması, Çukurova Üniversitesi, Adana, yayınlanmamış doktora tezi. Zwass, V., (1998), Structure and Macro Level Impacts of EC from Technological Infrastructure to Electronic Marketplaces, Sage Publications, CA. http://www.ispo.cec.be/ecommerce, 1999. http://www.kobinet.org.tr/kosgebabm/augt97-5.htm, Newsletter DGXXIII, No: 39. http://www.tubitak.gov.tr/bilten, 1999. http://www.wto.org/wto/ecom/ecom.htm, 1999. http://www.commerce.net/research/stats/indust.htm, 2000. 352