FEN VE TEKNOLOJ A. Ifl k B. Ses
Temel Kaynak 5 Ifl k ve Ses A. IfiIK Ifl k ve Ifl k Kaynaklar Çevremizdeki varl klar görebilmek için fl a ihtiyaç duyar z. Gündüz etraf m z görmemizi sa layan fl k Günefl ten gelir. Günefl, do al bir fl k kayna d r. Geceleri ise yapay fl k kaynaklar kullanarak çevremizi ayd nlat r z. Ifl k üreten maddelere fl k kayna denir. Kendili inden fl k yayan kaynaklar do al fl k kayna, insan yap m kaynaklar ise yapay fl k kayna olarak adland r l r. olabilir Do al örnektir Ifl k Kaynaklar Günefl Y ld z fiimflek Atefl böce i olabilir Yapay örnektir Atefl Meflale Mum Gaz lambas Ampul El feneri Ifl k Nas l Yay l r? Serhan, dört tane ayn büyüklükteki kartonu ayn yerden deliyor. Kartonlar flekildeki gibi masan n üzerine yerlefltiriyor. Karanl k bir odada feneri yakarak deliklerle ayn hizaya koyuyor. Masan n di er taraf ndan bakt nda fl n tüm deliklerden geçti ini gözlemliyor. Serhan, fl n izledi i yolu çizdi inde düz bir çizgi elde ediyor. Ifl k do rular boyunca yay l r. Yani do rusal bir yol izler. Serhan n yapt deneyde fl n bafllang c fenerdir. Di er ucu ise bir engelle karfl laflmad sürece yoluna devam eder. Serhan n çizdi i, gerçekte olmayan fl n izledi i yolu gösteren bu çizgiye fl k fl n denir. Yukar daki kavram haritas nda yapay fl k kaynaklar insanlar taraf ndan bulunufl s ras na göre yaz lm flt r. Teknoloji gelifltikçe çok çeflitli ve geliflmifl ayd nlatma araçlar bulunmaktad r. Maçlarda kullan lan spot lambalar ve halojen lambalar bunlardan baz lar d r. Araba far ndan ç kan fl k fl nlar n n, Günefl fl nlar n n do rular boyunca ilerledi ini her gün gözlemleriz. Bir engelle karfl laflmad sürece fl k fl nlar her yöne yay l r. 610
Ifl k ve Ses FEN VE TEKNOLOJ Ifl n Maddelerden Geçifli Ifl k yay l rken içinden geçemedi i cisimlerle karfl lafl rsa yoluna devam edemez. Bu cisimler tafl, demir gibi fl geçirmeyen cisimlerdir. Ifl k havada her yöne yay l r. Hava fl geçirir. Bu nedenle Günefl fl nlar çevremizi ayd nlat r. Baz cisimler de fl tam olarak geçirmez. Yar yar ya geçirir. Tahta Ya l kâ t Cam Alüminyum levha Gölge Oluflumu Ifl k, yay l rken saydam olmayan bir cisim ile karfl lafl nca cismin arkas na Gölge ulaflamaz. Bu nedenle saydam olmayan cisimlerin arkas nda karanl k bir bölge oluflur. Bu bölgeye gölge denir. Bir cismin gölgesi kendisine benzer. Cisimlerin gölgelerini bir ekran üzerine düflürebiliriz. Buzlu cam Karton Asetat Kartondan yap lm fl bir çiçe i bir fenerin fl n n önüne koydu umuzda çiçe in gölgesi oluflur. Yukar daki cisimler fl geçirme özelliklerine göre üç grupta toplanabilir: Ifl geçiren Cam Asetat Ifl az geçiren Ya l kâ t Buzlu cam Ifl hiç geçirmeyen Alüminyum levha Tahta Karton Ifl geçiren cisimler saydam olarak adland r l r. Çiçek ekrana yaklaflt r ld nda yani fl k kayna ndan uzaklaflt r ld nda gölge küçülür ve rengi koyulafl r. Cisim ekrandan uzaklaflt r ld nda yani fl k kayna na yaklaflt r ld nda gölge büyür ve rengi aç l r. Ifl az geçiren cisimlere yar saydam cisim denir. Ifl hiç geçirmeyen cisimler ise saydam olmayan ya da opak olarak adland r l r. Gündüz günefl fl n n evi ayd nlatmas için saydam bir madde olan cam kullan l r. Gölge oluflumu cisimlerin flekline ve büyüklü üne ba l d r. Çiçe in gölgesi çiçek fleklindedir. Büyük cismin gölgesi de büyük olur. Gölge oluflumu fl n do rusal yolla yay ld n n bir kan t d r. Ifl k do ru boyunca yay lmasayd gölge oluflmazd. 611
Temel Kaynak 5 Ifl k ve Ses Farkl Gölgeler Saydam olmayan bir cisme iki fl k kayna ndan fl k gönderilirse iki gölge olur. Cisme daha yak n olan fl k kayna n n etkisiyle oluflan gölge aç k, di eri ise koyudur. Bu gölgelerden koyu olan tam gölge, aç k olan ise yar gölge olarak adland r l r. Yukar daki düzenekte üç fl k kayna kullan lsayd üç tane gölge oluflurdu. Güneflin Oluflturdu u Gölgeler Dünya m z kendi etraf nda dönerken gün içinde Günefl farkl yerlerde bulunur. Sabah ve akflam saatlerinde Günefl yere yak n görünür. Ö le ise Günefl en tepededir. Günefl in komununa göre cisimleri gölge uzunluklar da farkl olur. Günefl in günün farkl saatlerinde farkl uzunlukta gölgeler oluflturmas ndan yararlan larak günefl saati yap lm flt r. Sabah Günefl fl nlar e ik geldi i için uzun gölgeler olflur. Gölge bat yönüne do ru uzan r. Ö le Günefl fl nlar dik geldi i için k sa gölgeler oluflur. Cisme farkl yönlerden fl k geldi inde cismin her iki yan nda gölge oluflur. Gölgeler, fl n geldi i yönün tersi yönde oluflur. Akflam Sabah oldu u gibi e ik gelen fl nlar uzun gölgeler oluflturur. Gölge do u yönüne do ru uzan r. Bir fl k kayna n n her iki yan na konulan opak cisimlerin, fl k kayna n n bulundu u yerin tersi yönde gölgeleri oluflur. Özlem, bahçede günefl gören bir yere bir çember çizerek ortas na bir çubuk dikti. Gün içinde her saat bafl çubu un gölgelerinin boyunu ölçtü. Ölçüm sonuçlar n yandaki gibi bir grafikte gösterdi. Gölge boyu (cm) Sabah Ö le Akflam Zaman Sabahleyin gölge uzundur. Ö leye do ru gölge boyu gittikçe k sal r. Ö leden sonra gölgenin boyu gittikçe uzar. 612
Ifl k ve Ses FEN VE TEKNOLOJ Günefl Tutulmas Yar gölge Tam gölge fiekildeki düzenekte küçük küre, kaynaktan ç kan fl nlar n büyük kürenin baz yerlerine ulaflmas n engeller. Küçük kürenin gölgesi büyük kürenin üzerine düfler. Bu gölgelerden biri küçük ve koyu di eri ise büyük ve aç kt r. II Ay, Dünya n n etraf nda dolan rken belirli zamanlarda Günefl ile Dünya aras na girer. Bu flekilde Günefl, Ay ve Dünya ayn do rultuya geldi inde günefl tutulmas meydana gelir. fiekilde I ile belirtilen bölgede tam gölge oluflur. Günefl görülmez. II ile belirtilen yerlerde ise yar gölge olufltu u için etraf tümüyle kararmaz. Tam günefl tutulmas yaln zca I ile belirtilen bölgede yaflayan insanlar taraf ndan izlenebilir. Günefl tutulmas nda Ay, Günefl e Dünya dan daha yak nd r. Günefl Tutulmas Gündüz Gece Günefl Ay I Dünya Günefl Dünya Ay Yukar daki düzenekte büyük küreyi Dünya, küçük küreyi Ay ve fl k kayna n Günefl olarak düflünürsek Günefl tutulmas n göstermifl oluruz. fiema ile Günefl ve Ay Tutulmas n Karfl laflt ral m Ay tutulmas nda ise Dünya, Günefl e Ay dan daha yak nd r. Dünya m z n etraf nda dolan rken Ay bazen Dünya n n gölgesi içinde kal r. Bu olaya ay tutulmas denir. Ay tutulmas ancak gece yaflanan yerlerdeki insanlar taraf ndan gözlemlenebilir. Günefl Tutulmas Ay Tutulmas Günefl ve ay tutulmalar belirli sürelerle gerçekleflen do a olaylar d r. Tutulmalar n gerçekleflebilmesi için Ay, Günefl ve Dünya ayn do rultuda olmal d r. 613
Temel Kaynak 5 Ifl k ve Ses IfiIK - TEST 14 1. Afla daki fl k kaynaklar ndan hangisi di erlerinden farkl d r? a. b. c. d. 2. I. Ifl geçirmeme II. Kat madde olma III. Gölge oluflturma Yukar dakilerden hangisi ya da hangileri bir maddede bulunursa onun kesinlikle bir opak madde oldu unu söyleyebiliriz? a. Yaln z I b. I, III c. II, III d. I, II, III 3. Afla daki borulardan hangisinden bakan kifli fl k kayna n görebilir? 6. fiekildeki cisim ekrana yaklaflt r l rsa cismin gölgesi için afla dakilerden hangisi söylenebilir? a. Küçülür. b. Büyür. c. Kaybolur. d. Baflka bir yerde oluflur. 7. fiekildeki fl k kayna n n yeri afla dakilerden hangisinde do ru olarak belirtilmifltir? a. Tam tepededir. b. Adam n arkas ndad r. c. Adam n önündedir. d. Adam n elindedir. a. b. c. d. I II III IV Ekran 4. Afla dakilerden hangisinin gölgesi oluflmaz? a. bulut b. hava c. yaprak d. uçurtma 5. Afla dakilerden hangisinin gölgesi di erlerinden koyudur? a. tahta b. buzlu cam c. su dolu bardak d. ya l kâ t 8. Bir cisim, fl k kayna ile ekran aras na çeflitli uzakl klarda yerlefltirilerek gölgeler oluflturuluyor. Hangi konumda cismin gölgesinin boyu daha uzundur? a. I b. II c. III d. IV 614
Ifl k ve Ses FEN VE TEKNOLOJ 9. Didem, bir cismi duvar ile fener aras na yerlefltirerek duvarda gölge oluflturuyor. Didem, yapt bu deneyle afla dakilerden hangisini ö renemez? a. Ifl n yay l rken do rusal yol izledi ini b. Opak maddelerin gölgesinin olufltu unu c. Saydam maddelerin fl geçirdi ini d. Ifl yans tt için cismin görülebildi ini 12. Yandaki flekle göre afla dakilerden A B hangisi do rudur? I II III IV a. A n n gölgesi II ile mum aras nda oluflur. b. B nin gölgesi III te oluflur. c. A n n gölgesi I de oluflur. d. B nin gölgesi II ile III aras nda oluflur. 10. Afla dakilerden hangisi fl n do rusal yolla yay lmas n n sonuçlar ndan de ildir? a. Günefl tutulmas b. Gölge oluflumu c. Ay tutulmas d. Koyu rengin fl emmesi Gölge boyu 13. Afla dakilerden hangisi fl k enerjisinden yararlanmak için maddelerin fl geçirme özelli i göz önüne al narak yap lm flt r? a. Bardaklar n ço unun cam kullan larak yap lmas b. Bitki yetifltirilen seralarda cam kullan lmas c. Sehpalar n üst yüzeyinin cam olmas d. Kavanozlar n camdan da yap lmas l II III IV V Zaman 14. Saat 13.00 te bir çubu un günefl fl ile oluflan gölgesinin uzunlu u 20 cm dir. Afla daki uzunluklardan hangisi çubu un saat 09.00 daki uzunlu u olabilir? a. 15 cm b. 20 cm c. 40 cm d. 10 cm 11. Yukar daki grafik günün belli bir zaman nda bir cismin gölge boyu gösterilmektedir. Grafikte zaman birimleri yerine kullan lan say lar için afla dakilerden hangisi kesinlikle do rudur? a. I, Günefl in do uda yükseldi i saattir. b. II, ö ledir. c. III, akflamd r. d. IV, ö leden önceki bir saattir. 15. 2 1 Yandaki 3 model bir Günefl 4 tutulmas olay n gösterdi ine göre Dünya hangi noktada yer almal d r? a. 1 b. 2 c. 3 d. 4 615
Temel Kaynak 5 Ifl k ve Ses 16. Günefl ve ay tutulmas olaylar n n gerçekleflmesinde as l etken afla dakilerden hangisidir? a. Ay n kendi etraf nda dönmesi b. Ifl n her yöne yay lmas c. Dünya n n kendi etraf nda dönmesi d. Ifl n opak maddelerden geçmemesi 17. II IV 19. Düzenekteki toplar eflit büyüklüktedir. Buna göre perdedeki gölgenin görünümü afla dakilerden hangisi gibi olur? I Ay tutulmas n n gösterildi i modelde hangi numara ile belirtilen bölgede tam gölge oluflur? a. I b. II c. III d. IV III a. b. c. d. 18. Yandaki resimde A ile belirtilen A yere bir lamba yerlefltirilecektir. Afla daki lambalardan hangisi yerlefltirilirse bahçe daha iyi ayd nlat l r? a. b. c. d. 20. Bir ö rencinin gölge oluflumu ile ilgili yapt deneyin çizimleri yukar da gösterilmifltir. Ö renci bu deneyle afla daki bilgilerden hangisine ulafl r? a. Kutu opak bir maddeden yap lm flt r. b. Ifl k artt r l nca daha koyu gölgeler oluflur. c. Kaynak say s artt kça gölge say s da artar. d. Gölge say s fl k miktar na ba l d r. 616
Ifl k ve Ses FEN VE TEKNOLOJ B. SES Ses Kaynaklar Ses üretebilen varl klara ses kayna denir. cik cik Sesin Yay ld Ortamlar Ses kaynaklar n iki grupta ele alabiliriz. örnektir. Do al Kufl nsan olabilir. Ses Kaynaklar olabilir. örnektir. Yapay Ses Nas l Oluflur? Bir flütten ses ç karabilmek için üfleriz. Flütün içindeki hava deliklerden ç karken titreflir ve ses oluflur. nsanlar konufltu unda ise ci erlerimizden gelen hava ses tellerini titrefltirir. Böylece ses ç karm fl oluruz. Ses, bir cismin titreflmesi ile oluflur. Piyano Radyo Flüt Kayna ndan ç kan ses, dalgalar hâlinde etrafa yay l r ve biz bu sesleri duyar z. 1 2 3 1. Tuna, bir çan sallayarak ses ç kard. Çandan ç kan sesi hem kendisi hem de kardefli iflitmifltir. Sonuç: Ses havada yay l r. 2. Çan su dolu kab n içine dald ran Tuna çan sallad. Oluflan sesi ikisi de duyabilmiflti. Sonuç: Ses s v ortamlarda yay l r. Yunuslar gibi denizlerde yaflayan canl lar suda ses ç kararak haberleflirler. 3. Tuna, kardeflini di er odaya göndererek kap y kapatt. Çan sallayarak ses oluflturdu. Kardefli yan na gelerek sesi duydu unu söyledi. Sonuç: Ses kat ortamlarda yay l r. Ses Nerelerde Yay lmaz? Havas boflalt lan havas z ortam fanusun içine konulan radyonun sesini duyamay z. Ses, havas z ortamlarda yay lmaz. Bu nedenle Günefl te oluflan patlamalar duyamay z. Oysa Günefl in fl Dünya m za ulafl r. Ifl k, havas z ortamda yay l r. çinde hava olan fanusun içindeki radyonun sesini hava duyabiliriz. Ses, maddesel ortamlarda yay l r. Uzayda hava olmad için ses yay lmaz. 617
Temel Kaynak 5 Ifl k ve Ses Farkl Maddeler Farkl Sesler Üretir Ses Kaynaklar Ayn, Ortamlar Farkl Onur, bofl bir kutunun içine kum doldurup a z n iyice kapatarak bir marakas yapt. Marakas havada sallayarak ç kan sesi dinledi. Daha sonra marakas su dolu kovan n içinde sallayarak ses ç kard. lke, masan n üzerindeki eflyalara kafl kla vurarak farkl sesler oluflturdu. Çelik tencereden ç kan ses di er cisimlerden ç kan sesten daha güçlüydü. fiiddeti en az olan ses plastik toptan ç km flt. Vazodan ç kan ses, karton kutudan ç kan sesten daha ince ve güçlüydü. Ayn büyüklükteki cam ve plastik bardaklardan da farkl sesler ç km flt. Farkl maddelerden yap lan cisimler farkl sesler oluflturur. Marakas n ç kard sesler havada ve suda farkl iflitilir. Ayn ses kayna ndan ç kan sesler farkl ortamlarda birbirinden farkl iflitilir. Ses Hangi Ortamda Daha H zl Yay l r? Denizde yüzerken dald m zda dalgalar n sürükledi i tafllar n sesini duyar z. Sürüklenen tafllar n sesini suyun d fl nda iyi duyamay z. Suyun içindeyken bu sesi daha iyi duyar z. Ses, suda havadan daha h zl yay l r. Do a, topunu hal, tahta ve beton zeminlerde sektirerek ç kan sesleri karfl laflt rd. Ayn ses kayna kullan larak farkl maddelerden oluflan ortamlarda farkl sesler elde edilir. Demir bir boruya çubukla vurdu umuzda boruya kula n dayam fl olan bir arkadafl m z ç kan sesi hemen duyar. Bu ses, havada ve suda bu kadar h zl yay lmaz. Ses, kat maddelerde s v lardan daha h zl yay l r. Sesin kat maddelerde yay lma h z Sesin s v Sesin gaz maddelerde maddelerde > > yay lma h z yay lma h z 618
Ifl k ve Ses FEN VE TEKNOLOJ Ses Yal t m Erinç, kendisinin, annesinin ve babas n n ayn model cep telefonlar n alarak hepsinin zil sesi seviyelerini ayn seviyeye getirdi. Telefonlar n alarmlar n 5 dakika sonraya ayarlad. I. Kendi telefonunu yün bir kaza a sard. II. Annesinin telefonunu da yün bir kaza a sararak naylon bir kaba koyup a z n kapatt. III. Babas n n telefonunu ise yün bir kaza a sar p içini pamukla doldurdu u naylon kab n içine koydu. 5 dakika sonra telefonlar n alarm çald nda seslerin duyulma fliddeti grafikteki gibiydi. I II III I II III flitilen sesin fliddeti Yün, pamuk, plastik, köpük, cam yünü gibi maddeler sesi az iletir. Ses yal t m, sesin yay lmas n n önlenmesidir. Ses yal t m nda yukar da sözü edilen maddeler gibi sesi az ileten maddeler kullan l r. Erinç, yapt deneyde sesi az ileten maddeler kullanm flt r. Daha çok yal t m malzemesi kullanarak yal t m sa lad için babas n n telefonunun sesi daha az duyulmufltur. Ses bulundu u ortama göre yay l r. köpük nsanlar, sesin bu özelli inden yararlanarak ses yal t m malzemeleri yapm flt r. Binalarda katlar aras na ve binan n duvarlar na köpük, lastik vb. maddeler konularak sesin di er katlara yay lmas ve d flar daki seslerin içeri girmesi önlenmifl olur. Teknoloji gelifltikçe ses yal t m nda da geliflme olmufltur. Maddesel ortamlarda havas z yay lan ses, havas z ortam ortamlarda yay lmaz. Son y llarda yayg n olarak kullan lan, aralar ndaki hava boflalt lm fl çift camlar çok iyi ses yal t m sa lamaktad r. Böylece d fl ortamdaki sesin iç ortama girmesi engellenmifl olur. Uçak, araba, otobüs gibi tafl tlarda motorun sesi gürültüye neden olur. Bu gürültünün ve tafl tlar ilerlerken ç kan sesin yolcular rahats z etmemesi için tafl tlarda da ses yal t m yap l r. Egzozlara tak lan susturucular da bu amaçla kullan l r. 619
Temel Kaynak 5 Ifl k ve Ses Sesin Yaflam m zdaki Yeri lk insanlar iletiflim kurarken çeflitli sesler ç kar yorlard. Daha sonra anlamland r lm fl sözlerle konuflarak anlaflmaya bafllad lar. TFA YE tfaiye, ambulans gibi araçlar gidece i yere k sa sürede ulaflmak için uyar sesi ç kar r. Baz hayvanlar da birtak m sesler ç kararak iletiflim kurar. Balina ve yunuslar özel sesler ç kararak anlafl r. Ses, konuflman n yan nda birçok alanda uyar amaçl kullan l r. Birçok ifl yeri ve evlerde bir yang n durumunda insanlar uyarmak için s ve dumana karfl duyarl yang n alarm sistemleri kullan l r. Bu sistemler güçlü ses ç kararak bizi uyar r. Günümüzde kullan lan baz tafl tlar da kap aç k kald nda, emniyet kemeri tak lmad nda, farlar aç k unutuldu unda sesli uyar sinyali vererek sürücüyü uyar r. Biri bizi arad nda ya da mesaj gönderdi inde telefonumuz uyar sesi verir. Arabay kullanan sürücüler herhangi bir tehlike an nda yayalar ya da di er tafl t sürücülerini uyarmak için korna çalar. Baz elektronik aletler yapt ifl sona erdi inde ses ç kararak uyar verir. Örne in, baz fotokopi makineleri belirtilen say da fotokopi çekti inde uyar sesi verir. 620
Ifl k ve Ses FEN VE TEKNOLOJ GEÇM fiten GÜNÜMÜZE SES nsano lu önce sesin tellerde iletimini baflard. Bunu Graham Bell adl bilim adam baflarm flt r. Telefonun icat edilmesinden sonra radyo ve telsiz de sesin iletiminde kullan lm flt r. Sesin kaydedilmesi ve kaydedilen sesin dinlenebilmesini sa layan fonograf icat edildi. Thomas Edison taraf ndan icat edilen bu alet, sesin kayd ve dinlenmesini sa layan birçok ayg t n geliflmesinin bafllang c olmufltur. Sesler plak üzerine kaydedildi. Plaklara kaydedilen sesler gramofon denilen ayg tla dinleniyordu. Gramafonda bir kol çevrilerek, s k flan yay pla döndürüyordu. Ses ve görüntüyü birlikte kaydedebilen video kameralar gelifltirildi. Kasetlere görüntünün yan nda ses de kaydedildi. Fonograf gibi sesin kaydedilmesini ve dinlenmesini sa layan kasetçalar kullan lmaya baflland. Ses, kasetlerdeki fleritlere kaydediliyor ve kasetçalarda dinlenebiliyordu. Plaklara kaydedilen sesin dinlenmesi için elektrik ya da pille çal flan pikaplar gelifltirildi. Günümüzde ses ve görüntüler CD ve DVD lere kaydedilmektedir. Bunlar hem daha çok hem de daha kaliteli ses ve görüntü kaydetmektedir. 621
Temel Kaynak 5 Ifl k ve Ses Ses le lgili Meslekler Sesin kaydedilmesi ve dinlenmesini sa layan elektronik cihazlar n yap m nda elektronik mühendisleri görev yapar. Sinema ve TV filmleri, birçok televizyon ve radyo program nda sesin kayd ve düzenini sa layan görevliler ses yönetmenleridir. Sesin fliddetini yükselten mikrofon gibi aletlerin kullan m, sinema, tiyatro, konferans salonlar nda ve konserlerde ses düzeninin sa lanmas için bu alanda uzman kifliler görevlendirilir. Gürültü, Sa l m z Bozabilir Rahats zl k veren seslere gürültü denir. Çevre kirlili i olarak da adland r lan gürültünün sa l m za birçok olumsuz etkisi vard r. Kal c ve geçici iflitme kayb, Stres, Mide hastal klar (Ülser, gastrit vb.), Dolafl m sistemi bozukluklar gibi rahats zl klar bunlardan baz lar d r. Afla daki kavram haritas n inceleyerek ö rendiklerimizi pekifltirelim. Mikrofon art r r. Sesin fliddeti neden olur. Gürültü yol açabilir. Hastal klara özelli idir. Ses kaydedilir. engeller. Ifl k Madde olmayan ortamlarda da yay l r. Opak maddelerden geçemez. Do rular boyunca yay l r. Do rusal bir yol izledi i için daha h zl yay l r. oluflturur. Plak Kaset CD DVD maddesel ortam gerekir. Titreflimler Ifl k ve Ses Aras ndaki Farkl l klar Sesin yay lmas önler. Ses Yal t m kullan l r. köpük havas z ortam yün Ses Kat, s v, gaz ortamlarda yay l r. Havas z ortamlarda (bofllukta) yay lmaz. Opak maddelerde de yay l r. Yay l rken do rusal bir yol izlemez. Ifl a göre daha yavafl yay l r. 622 Benzerlikler Ses de fl k gibi enerji türüdür. Her ikisi de her yöne yay l r, kirlili e neden olur. Etkileri farkl olmas na ra men ikisinin de yol açt kirlilik sa l m z olumsuz etkiler. Teknolojik geliflmeler iki enerji türünün de etkisini art rm flt r.
Ifl k ve Ses FEN VE TEKNOLOJ SES - TEST 15 3. Afla dakilerden hangisi ses üretme flekli bak m ndan farkl d r? a. b. c. d. 1. Lara, çal flma masas n n üzerindeki tahta kalemlik, plastik kutu ve cam barda a kalemle vurarak sesler ç kar yordu. Bu deneyle Lara afla daki sonuçlardan hangisine ulafl r? a. Ses her maddede ayn h zla yay lmaz. b. Ayn kaynaktan farkl sesler üretilebilir. c. De iflik maddelerden yap lm fl cisimler farkl ses üretir. d. Ses maddesel ortamlarda her yöne yay l r. 2. Murat, kardeflinin yazd Ay da ki Astronot öyküsünü okuyordu. Öyküde astronotlar n Ay üzerinde ba rarak birbirleriyle iletiflim kurdu undan söz ediliyordu. Murat bunun mükmün olamayaca n kardefline anlatmaya çal flt. Murat, afla daki bilgilerden hangisine dayanarak böyle bir yarg ya varm flt r? a. Ses bir enerji türüdür. b. Ses, bofllukta yay lamaz. c. nsan sesi do al bir sestir. d. Astronotlar hiçbir yerde konuflamaz. 4. Baflak eve dönerken soka n bafl ndaki maragozun önünde fliddetli sesler duydu. Marangozdan uzaklaflt kça sesi daha az duymaya bafllad. Bir süre sonra da sesi duyamad. Yukar da anlat lan olay afla dakilerden hangisi ile aç klanabilir? a. Ses her yöne yay l r. b. Ses gaz ortamlarda yay l r. c. Ortam n özelli i sesin yay lma h z n etkiler. d. Kayna ndan uzaklaflt kça sesin fliddeti azal r. 5. Yandaki metal bardaklar ayn özelliklere sahiptir. Bu bardaklara bir cisimle vurarak de iflik sesler üretmek isteyen bir çocuk afla dakilerden hangisini yapmaz? a. Bardaklara farkl miktarlarda su doldurmak b. Bardaklar n hepsini ters çevirmek c. Her birinin içine farkl maddeler doldurmak d. Bardaklar n her birine farkl maddelerden yap lan cisimle vurmak 623
Temel Kaynak 5 Ifl k ve Ses 6. I Koltuk Marley zemin II 9. Bersu, bu deney sonucundan afla daki yarg lardan hangisine ulafl r? a. Farkl kaynaklardan ç kan sesler farkl d r. b. Ses kat ortamlarda daha h zl yay l r. c. Ses suda dalgalar hâlinde yay l r. d. Ayn kaynaktan ç kan sesler de iflik ortamlarda farkl iflitilir. 10. Yanda III IV rem in evlerinin plan verilen Salon odas rem odas n Hal Tahta zemin düzenliyordu. Annesi Çal flma Yatak Can, bir misketi flekillerdeki gibi farkl ise mutfakta yemek odas odas ortamlara yukar dan b rakarak ses üretiyor. pifliriyordu. Salonda Her bir ortamda oluflan sesi fliddetine bulunan telefon göre az olandan çok olana do ru s ralarsak çald nda rem de Banyo Mutfak afla dakilerden hangisi do ru olur? a. I < III < II < IV b. I < IV < III < II c. II < I < IV < III d. III < I < II < IV annesi de sesi duydu. Yukar daki olayda afla dakilerden hangisinden söz edilemez? a. Ses her yöne yay l r. b. Telefondan ç kan ses havada yay l r. c. Sesin fliddeti evin her yerinden 7. Yukar da Can n bilyeyi att iflitilebilecek düzeydedir. ortamlardan hangilerinin yap ld madde ses yal t m nda öncelikle tercih edilir? a. I - II b. I - III c. II - IV d. III - IV 8. Bersu, bir taba a kafl kla vurarak ses ç kard. Sonra ayn fleyi su dolu bir kab n içinde yapt. Bersu nun yapt deney için afla daki ifadelerden hangisi uygundur? a. Sesler ayn, kaynaklar farkl b. Ortamlar ayn, ses kaynaklar farkl c. Ses kaynaklar ayn, ortam farkl d. Kaynaklar farkl, sesler farkl d. Ses, kat maddelerde gaz maddelerdekinden daha h zl yay l r. 11. I. Demir II. Köpük III. Mantar IV. Tahta V. Cam elyaf Çok katl binalarda katlar n aras na ve binalar n yan duvarlar na yukar daki maddelerden hangileri konularak ses yal t m yap l r? a. I, II b. II, III c. III, IV, V d. II, III, V 624
Ifl k ve Ses FEN VE TEKNOLOJ 12. nflaatlarda kullan lan tu lalar ses yal t m sa lamas bak m ndan özellikle delikli yap l r. Tu lalarda ses yal t m n afla dakilerden hangisi sa lar? a. Tu lan n yap ld toprak b. Deliklerde bulunan hava c. Deliklerin kare fleklinde olmas d. Tu lalar n köfleli olmas I II III 13. Yukar daki ses kay t cihazlar n n icat edilifl s ras afla dakilerden hangisinde do ru olarak verilmifltir? a. I, II, III b. II, I, III c. II, III, I d. III, II, I hava havas z ortam I II 14. Didem, iki cep telefonunun alarm n kurarak flekildeki gibi kutular n tavanlar na ast. Kutulardan birinin havas n tamamen boflaltt. Telefonlar çalmaya bafllad nda II numaral kutudan ses gelmedi ini gözlemledi. Didem bu deneyle afla daki sorulardan hangisinin cevab n ö renmifltir? a. Ses nas l yay l r? b. Ses hangi ortamda daha h zl yay l r? c. Ses bofllukta yay l r m? d. Sesin bir enerjisi var m d r? 15. Afla dakilerden hangisinin ç kard ses uyar amac tafl maz? a. Yang n alarm b. CD çalar c. tfaiye d. Telefon 16. Afla dakilerden hangisi gürültünün sa l m z üzerine olumsuz etkilerinden biri de ildir? a. Alerji b. Mide rahats zl klar c. Stres d. flitme kayb 17. I. Muhabir II. Manav III. Müzisyen IV. Sinema yönetmeni V. Çiftçi Yukar daki mesleklerden hangilerinde sesin kaydedilmesi, iflin yap lmas nda önemli bir yer tutar? a. I, II b. II, III c. I, III, IV d. II, IV, V 18. Baz telesekreterli ev telefonlar nda arkadafllar m z n gönderdi i sesli mesajlar al r z. Bunlar telefonlar n hangi özelli inden sa lanmaktad r? a. Sesi iletebilme b. Sesi kaydedebilme c. Sesin fliddetini yükseltme d. Sesi de ifltirme 19. Afla daki bilgilerden hangisi yanl flt r? a. çinde boflluk bulunan cisimler ses yal t m nda kullan l r. b. Ses yal t m, sesin yay lmas n engelleme iflidir. c. Baz maddelerin içine konulan su, ses yal t m için kullan l r. d. Ses yal t m, sesi iyi iletmeyen maddelerle yap l r. 20. Afla dakilerden hangisinde ses kaydedilemez? a. radyo b. CD yaz c c. kasetçalar d. fonograf 625
Temel Kaynak 5 Ifl k ve Ses SES VE IfiIK - ÜN TE TEST 7 1 2 3 1. Yukar daki flekillerde fincan n gölgelerinin uzundan k saya do ru s ralan fl afla dakilerden hangisinde verilmifltir? a. 1, 2, 3 b. 2, 1, 3 c. 3, 1, 2 d. 3, 2, 1 2. Bir sokaktaki a ac n sokak lambalar yan nca oluflan gölgeleri flekildeki gibidir. A aç kaç tane fl k kayna ndan fl k almaktad r? a. bir b. iki c. üç d. dört 3. Arabada oturan Ege, yolun kenar nda havlayan köpe in sesini duyuyor. Köpe in sesi hangi ortamlardan geçerek Ege ye ulaflm flt r? a. Kat, s v, gaz b. Gaz, kat, kat c. Gaz, kat, gaz d. Kat, gaz, kat 4. fiekildeki çok amaçl salon, kullan lacak bir adet fl k kayna taraf ndan ayd nlat lmak 4 isteniyor. Ifl k kayna, salonun hangi numara ile belirtilen noktas na konulursa her yere yeterince fl k ulafl r? a. 1 b. 2 c. 3 d. 4 5. I. Enerji türüdür. II. Her yöne yay l r. III. Kirlili e neden olur. IV. Her ortamda yay l r. Yukar dakilerden hangileri ses ve fl n ortak özelliklerindendir? a. I, II b. I, II, III c. I, III, IV d. II, III, IV Ömer, cep telefonunun alarm n 10 dakika sonraya kurarak metal bir kutuya koydu ve kutunun kapa n iyice kapatt. Kutuyu da su dolu kab n içine koydu. 10 dakika sonra çald nda Ömer telefonun sesini duyabiliyordu. 6 ve 7. sorular bu deneye göre cevaplay n z. 6. Ömer bu deneyle afla daki yarg lardan hangisine ulaflamaz? a. Ses havada yay l r. b. S v ortamlarda ses yay l r. c. Ses bofllukta yay l r. d. Ses kat ortamlarda yay l r. 1 3 2 626
Ifl k ve Ses FEN VE TEKNOLOJ 7. Ömer in bu deney sonucunda ulaflaca en genel sonuç afla dakilerden hangisidir? a. Gaz maddeler sesi iletir. b. Ses kat maddelerle iletilir. c. S v maddeler sesi iyi iletir. d. Ses tüm maddesel ortamlarda yay l r. 8. Erinç, yapt bir araflt rmada afla daki bilgiyi edinmifltir. lk sinema filmleri sessizdi. Yaln zca kaydedilen görüntüler izlenebiliyordu. Sesli filmler sonraki y llarda gelifltirilmifltir. Erinç, bu bilgiye dayanarak afla daki yarg lardan hangisine ulafl r? a. Ses kayd n bulan kifli görüntü kaydetmeyi de bulmufltur. b. Ses ve görüntü kayd farkl bulufllard r. c. Görüntüyü kaydetmek, sesi kaydetmekten zordur. d. Görüntü kaydetmek için yeterli fl k gerekir. Perde Ifl k kayna Cisim 10. fiekildeki gibi oluflturulacak gölgenin büyüklü ü afla dakilerden hangisine ba l de ildir? a. Cismin büyüklü üne b. Cismin perdeye uzakl na c. Ifl k kayna n n cisme uzakl na d. Perdenin büyüklü üne L K 11. fiekildeki K ve L cisimleri opakt r. Perdede oluflan gölgenin flekli afla dakilerden hangisi gibi olur? 9. a. b. I II III fiekildeki bardaklar n içinde süt, su ve mürekkepli su vard r. Bu bardaklar fl çok geçirenden az geçirene do ru s ralarsak afla dakilerden hangisi do ru olur? a. I, III, II b. II, I, III c. II, III, I d. III, II, I c. d. 12. Eve yaklaflt kça heyecan m art yordu. Önümde uzayan gölgemi izleyerek yoluma devam ediyordum. Gölgem ve ben bat ya do ru koflar ad mlarla yol al yorduk. Yukar daki anlat m yapan kifli günün hangi saatinden söz etmektedir? a. sabah b. ö le c. ikindi d. akflam 627
Temel Kaynak 5 Ifl k ve Ses 13. Afla daki ifadelerden hangisi Cihaz n Sesin Ses Ses ve yanl flt r? ad fliddetini kaydeder. görüntü a. Maddesel olmayan ortamlarda ses yay lmaz. b. Ifl k do rular boyunca yay l r. c. De iflik maddelerden yap lm fl cisimlerden farkl sesler ç kar. d. Havas z ortamlarda fl k yay lamaz. I II III IV art r r. kaydeder. Ali Lara 16. Tabloya göre afla dakilerden hangisi yanl flt r? a. I Pikap b. II Mikrofon c. III Video kamera d. IV CD yaz c Baflak Sarp 14 ve 15. sorular flekle göre cevaplay n z. 14. fiekildeki gibi bir odada bulunan çocuklardan hangileri radyodan ç kan sesi duyabilir? a. Baflak - Sarp b. Ali - Baflak c. Ali - Baflak - Sarp d. Ali - Lara - Baflak - Sarp 15. Odadaki çocuklardan Sarp radyodan ç kan sesi, Baflak tan daha iyi duymaktad r. Bu durum afla dakilerden hangisi ile aç klanabilir? a. Sarp n kulaklar daha iyi duymaktad r. b. Kayna ndan uzaklaflt kça sesin fliddeti azal r. c. Hoperlörün yönü Sarp a do rudur. d. Radyodan ç kan sesin fliddeti azd r. Sena Begüm pek Onur 17. Onur, Sena, Begüm ve pek in boylar n n uzunlu u eflittir. Günefl i arkalar na ald klar nda duvarda gölgeleri olufluyor. Buna göre afla dakilerden hangisi do rudur? a. En küçük gölge Onur undur. b. Sena n n gölgesi, pek in gölgesinden büyüktür. c. Yer de ifltirirlerse Begüm ün gölgesi, Sena n n gölgesinden küçük olur. d. pek in gölgesi, Begüm ün gölgesinden küçüktür. 628
Ifl k ve Ses FEN VE TEKNOLOJ 18. I. Dünya, Günefl ile Ay aras ndad r. II. Gece yaflanan yerlerde gözlenir. III. Dünya Günefl e Ay dan daha yak nd r. Yukar dakilerden hangisi ya da hangileri Ay tutulmas olay nda gerçekleflir? a. Yaln z I b. I, II c. II, III d. I, II, III 19. Ifl k yay lmas n engeller 2 oluflturur yay labilir 3 oluflturmaz 4. Kat S v Gaz 1. 20. Kavram haritas na göre afla dakilerden hangisi do rudur? 1 2 3 4 Yasemin in gölgesi bat ya do ru uzanmaktad r. Gölgesi bat ya do ru olan en uzun gölge oldu una göre Yasemin in bulundu u zaman dilimi afla dakilerden hangisidir? a. sabah b. ö leüzeri c. ö le d. akflam a. b. c. d. Boflluk Saydam madde Boflluk Opak madde Opak madde Gölge Saydam madde Opak madde Gölge fiehir elektri i Boflluk Gölge Opak madde Saydam madde Saydam madde Boflluk 629