FTR 331 Ergonomi yrd. doç. dr. emin ulaş erdem
ERGONOMİ NEDİR? Ergonomi "iş yasası" anlamına gelen Yunanca bir sözcüktür. Ergon = iş, çalışma Nomos = yasa anlamına gelen Yunanca sözcüklerin birleştirilmesiyle, ergonomi sözcüğü elde edilmiştir. Ergonomi konusundaki çalışmalar aslında ekonomik kökenlidir. Salt olarak verimliliğin artırılması amaçlanmıştır. İnsanın verimini artırmak; makine temposuna ayak uydurmasını sağlamak, daha fazla üretim, daha çok kâr...
Ergonomi, çalışanların biyolojik, psikolojik özelliklerini göz önünde bulundurarak insan-makine-çevre uyumunun doğal ve teknolojik yasalarını ortaya koyan çok disiplinli bir bilim dalıdır. Ergonomi, mühendislik bilimleri ve insan bilimleri arasında optimum dengeyi ve insanın rahat çalışmasını sağlayacak bir bilim dalıdır. İnsanin kendine özgü niteliklerini, yeteneklerini araştırarak, işin insana uyumlandırılması için gereken koşulları bulmaya çalışır.
Bunlara ulaşmak için insan özellikleri ve yetenekleri üzerinde araştırmalar yapılmış, insanın çalışma sırasındaki hareketleri en ince ayrıntılarına kadar incelenmiş, insana bir makine gözüyle bakılmış,bu makineyi daha çok üretim yapacak duruma getirebilmek için kafa yorulmuştur. Ancak daha sonraları, * insanı bir makine gibi görmenin yanlış olduğu, * belli bir sürede belli bir işi gerçekleştirebileceği ve gücünün üstünde çalışan insanın yorularak kazalara neden olacağı, * insan sağlığı ve mutluluğu pahasına üretim artışının sağlanamayacağı,yolundaki görüşler ağırlık kazanmış ve ergonomik çalışmalar hümanist yönde gelişmiştir. Günümüzde, ergonomik çalışmalarla, ulaşılmak istenen çalışma ortamını, insana gelebilecek bir takım tehlikelerden ve kazalardan arındırma, ve bunun ötesinde bu çalışma ortamını, insanın hoşuna gidecek ve onu mutlu edecek bir ortama dönüştürmektir.
Ergonominin Tarihçesi: Ergonominin doğuş ve gelişimine neden olan çalışmalardan ilki zaman ve hareket analizleri olarak bilinmektedir. Zaman ve metot çalışmasının geliştirilmesine ait ilk incelemeler F.W. Taylor (1856-1915) tarafından yapılmıştır. Hareket konusundaki çalışmalar ise bir mühendis olan F.B.Gilbreth ile psikolog eşi L.M. Gilbreth e aittir. Gilbreth ler tarafından ameliyatlarda cerrahların çalışma biçimine ilişkin geliştirilen öneri tipik bir ergonomi uygulamasıdır. O zamana kadar cerrahların ameliyat sırasında kullanacakları aletleri kendilerinin alet tepsisi içerisinden seçmelerinin en az ameliyatın kendisi kadar süre aldığını belirleyen Gilbret ler bunun yerine cerrahın istediği aleti söylemesini ve ameliyat hemşiresi tarafından kendisine verilmesi, uygulamasını getirmişlerdir. Böylece cerrahın vakit kaybetmesi önlendiği gibi, hasta üzerindeki dikkatinin de dağılmaması sağlanmış olmaktadır. Resim:http://www.drabuttv.com/belgesel/resiml er/buyuk/cerrah.jpg
Frank Gilbreth Duvar örücülerini kullandıkları yöntemleri geliştirmekle uğraşmıştır Sürekli olarak, yaptığı işin nasıl daha iyi olabileceği konusuna odaklanmıştır. Bir işçinin 1 saatte ördüğü tuğla sayısını yaklaşık %200 lük artışla 120 den 350 ye çıkarmıştır. Dakikanın 1/2.000 zamanına kadar kayıt yapabilen mikro kronometreyi icat etmiş ve film endüstrisine kazandırmıştır. Gilbreth lar kendilerini verimliliğe adamışlardır (zamanı verimli kullanmak) Basketbolcuların, fizikçilerin, ev hanımlarının, işçilerin hareketlerini analiz etmişlerdir Hareketi analiz etme 19.yüzyılda Amerika da sanayi devriminin bir parçası olmuştur Fabrikaların geliştirilmesinde Gilbreth ların rolü verimlilik artışını sağlamak olmuştur Amaçları 2 bölümden oluşmaktadır: Verimlilik artışı için işçilerin aralıksız çalışmalarını sağlamak Ne türlü yorgunluklarla başa çıktıklarını ortaya çıkarabilmek
Ergonomi İle İlgili Öncü Çalışmalar Kişiler Katkıları Frederick Winslow TAYLOR 1856-1913 Bilimsel yönetim ilkeleri, ayrıklık ilkesi, zaman etüdü, metot analizi, Frank B. GILBRETH 1868-1924 Standartlar, planlama ve kontrol, hareket ve mikro-hareket etüdü, inşaat planlaması, Lillian M. GILBRETH 1878-1973 Yorgunluk etüdleri, iş ortamında insan faktörü, işgücü seçimi ve eğitimi Henry L. GANNT 1861-1919 Gannt şemaları, teşvikli ücret sistemleri insancıl yaklaşım, işgücü eğitimi Carl G.BARTH 1860-1939 Matematiksel analiz, sürgülü hesap cetveli, tezgah devir ve besleme hızları, endüstriyel danışmanlık Harrington EMERSON 1885-1931 Verimlilik ilkeleri, demiryolu ulaştırmasında verimlilik, denetim yöntemleri Morris L.COOKE 1872-1960 Eğitim ve kamu hizmetlerinde bilimsel yönetimin uygulanması
Ergonominin Amacı: Çalışanla işi arasında iyi bir uyum sağlayarak, insanın çalışırken aşırı zorlanmalar yüzünden yıpranmasını önlemek öte yandan bu uyum sayesinde iş başarımını yükseltmektir.başka bir ifade ile,işçinin işe değil işin işçiye uydurulmasının sağlanmasıdır. Örneğin çalışma masasının yüksekliğinin arttırılması işçinin bir çok kez işine ulaşmak için gereksiz yere aşağıya doğru eğilmesini önleyecektir. Ergonomi, çalışanla işi arasındaki istenen uyumu gerçekleştirebilmek için, öncelikle insanı yeteneklerini en iyi kullanabileceği bir işe yerleştirmeyi amaçlar.
Ergonominin Kapsamı Antropometri: Çalışma araçları ve çalışma ortamının insanın vücut ölçüleriyle uyuşumunun sağlanmasını amaçlar. Fizyoloji: Çalışma ortamı ve çalışma metotlarının insan bünyesini en az etkilemesini ve insan bünyesine elverişli çevre şartlarını sağlamayı amaçlar. Psikoloji: Çalışma ortamında renk, şekil, düzen gibi psikolojik rahatlık sağlayıcı düzenlemeler yoluyla çalışana hoş bir ortam yaratmayı amaçlar. Enformasyon: Çalışan kişiye lüzumlu bilgileri, akustik, optik vb. yollardan kolayca aktarılabilecek şekilde işyerinin şekillendirilmesiyle ilgilenir. Organizasyon: Dinlenme, iş değişimi, iş öğretimi, adil ücretlendirme ile çalışan insanın işten etkilenmesini azaltmak amaçlanır. İş Güvenliği: Her türlü araç ve donanım ile çalışma ortamının, çalışanın sağlığına yönelik tehlike oluşmayacak şekilde tasarlanmasını amaçlar.
Ergonomik Çalışmaların Sınıflandırılması Fiziksel Ergonomi Organizasyonel ve Yönetimsel Ergonomi Bilişsel Ergonomi Fiziksel Çevrenin Tasarımı Gürültü Titreşim Aydınlatma Isıtma havalandırma Kimyasal zararlılar Sağlık ve Güvenlik Tasarımı Yaralanma riski ve kontrol El ile taşıma Koruyucu araç-gereç Performans Modelleme Vücut konumunun incelenmesi Uzanma mesafesi (kol ve eller) Mühendislik Antropometrisi Robotlu sistemlerde insanın incelenmesi Ekran önü çalışmasında tasarım Çalışanların katılımı Teknoloji yönetimi ve organizasyonel değişim İş programlama Performans modelleme Toplam Kalite Yönetimi Sosyo-teknik organizasyon tasarımı Proje yönetimi Yönetim değişimi Bilgisayar destekli yönetim Bakımda insan öğesi Yönerge ve standartlar Katılımcı Ergonomi Makro Ergonomi İnsan hatası Enformasyon sistemlerinin tasarımı ve kullanımı Göstergelerin tasarımı. Yetenek kazanma ve kazanılanların korunması Personel eğitimi Karar destek elemanları Zeki sistemler Performans modelleme Analizlerin sınıflandırılması Test ve muayene İnsan gücü planlama ve programlama Zihinsel yük ve yüklenme Altık (kapalı) gerçek
ERGONOMİNİN UYGULANMA ALANLARI Ergonomi, * endüstriyel işyerlerinde, * tarım işletmelerinde, * bürolarda, * okullarda, * hastanelerde, * otellerde, * evlerde, İnsan çalışmasının olduğu her yerde uygulanabilir
SİSTEM NEDİR Sistem, belli bir amaca yönelik, karşılıklı ilişkileri olan öğelerin oluşturduğu bir bütündür. Sistem öğelerden oluşturulmuştur, Öğelerarası ilişkiler bulunmaktadır, Sistem belirli bir amaca yönelmiştir.
Çeşitli Sistemler SİSTEM ÖĞELER ÖĞELERİN ÖZELLİKLERİ FAALİYETLER AMAÇLAR Fabrika Tezgah İşgören Ambar Kapasitesi Eğitimi İmalat Sevkiyat Mamul üretmek, Kâr etmek Ulaşım Taşıtlar Yollar Yolcular Mallar Kapasite Genişlik Güzergah Ağırlık Taşıma Yer değişim faydası sağlamak Eğitim Okullar Öğrenciler Öğretmenler Ders Kitapları Derslik sayısı Başarı durumu Deneyimleri Sayfa sayısı Ders verme Eğitim Öğretim hizmeti vermek İnsan Vücut organları Fiziksel Ölçüler, Güç Zihinsel/ Bedensel Faaliyet Varlığını devam ettirme
Sistemlerin Sınıflandırılması Fiziksel (somut) ve soyut sistemler Açık ve kapalı sistemler Doğal ve yapma sistemler Geçici ve kalıcı sistemler
Endüstriyel Bir Bakış İle Sistemler Teknik sistemler Sosyal sistemler Sosyo-teknik sistemler
Endüstriyel Sistem Sınıflandırması Sistemin Türü Teknik Sistemler (Makine Sistemleri) Sosyal Sistemler (İnsan Sistemleri) Birbirleri İle İlişkili Örnekler En Önemli Öğeler Sistem Amacı Üretim araçları Otomatik aktarma hattı Malzeme aktarımı İnsanlar Yönetim kurulu Karar alma, yol gösterme İnsan Makine Sistemleri İnsan ve üretim aracı Makine başında çalışma yeri, vinç kabini, bir işletmenin üretim atölyesi Makinede parça imali
Sistem yaklaşımı İlgilenilen sistemin tüm alt sistemleri ve üst sistemleriyle birlikte ele alınmasını, sistemi oluşturan öğeler ve öğelerarası etkileşimlerin belirlenmesini amaçlamaktadır.
İNSAN-MAKİNE SİSTEMLERİ Verilen girdiyi istenilen çıktıya dönüştürmek amacıyla biraraya getirilmiş karşılıklı etkileşim içerisinde olan bir veya daha fazla insan ile yine bir veya daha fazla makinenin oluşturduğu bütündür.
Makine Terimi Sistemin amacına ulaşması ya da bir fonksiyonu yerine getirmesi doğrultusundaki faaliyetleri gerçekleştirmek üzere insanların kullanabilecekleri her türlü alet, araç, gereç, donanım, tesis ve benzeri fiziksel nesneleri ifade etmektedir. Elinde çekiç olan bir işçi ya da orakla hasat yapan çiftçi insan makine sistemini oluşturur. Otomobil ve sürücüsü, bilgisayar ve operatörü, torna tezgahı ve ustası, bir büro makinesi ve kullanıcısı biraz daha karmaşık insan makine sistemi örnekleridir.
İnsan-Makine Arakesiti Bir insan-makine sistemindeki faaliyetlerin Çalışan açısından en az yorgunluğa yol açarak, Kullanılan makine açısından da en az maliyetle gerçekleşmesi istenir.
İnsan-Makine Arakesiti
İnsan-Makine Sistemlerinin Sınıflandırılması Manuel Sistem: Manuel sistemler işlemi yapan kişi ve onun kullandığı el aletleri ve gereçlerden oluşur. Bu sistemlerde işlemi yapan kişi güç kaynağı olarak sadece kendi fiziksel enerjisini kullanır. Mekanik Sistemler: Yarı otomatik olarak da adlandırılan bu sistemler birbiriyle iç içe (entegre) çalışması sağlanmış fiziksel parçalardan oluşur. Bir dış güç kaynağıyla çalışan tezgah örneğinde olduğu gibi bu sistemler fonksiyonlarını çok fazla değişkenlik olmadan yerine getirirler. Otomatik Sistemler: Bir sistem tam otomatik hale getirilmişse bütün işlemsel fonksiyonlarını hiç ya da çok az insan müdahalesi ile gerçekleştirir. Robotlar otomatik sistemlerin iyi bir örneğidir. tasarlanması gerekir. İnsan makine sistemlerinin temel amacı üretim yapmaktır. Dolayısı ile tüm insan-makine sistemleri aynı zamanda birer üretim sistemidirler.
Üretim Mal ve /veya hizmet üretmek için yapılan faaliyetlere verilen addır. Hemen her örgütün temel fonksiyonu mal ve/veya hizmet şeklinde bir üretim yapmaktır.
Üretim Faaliyetlerinin Yapısı
Üretim Sistemlerinde Etkinlik ve Verimlilik Etkinlik amaçlara ulaşma derecesini ifade etmekte kullanılır. Verimlilik ise amaçlara ulaşmada kullanılan kaynaklarla ilgilidir ve çıktıların girdilere oranı olarak tanımlanır. Eğer çıktılarla girdiler aynı birimlerle ifade ediliyorlarsa çıktı/girdi oranından elde edilecek birimsiz değer verim olarak adlandırılır.
Kısmi ve Toplam Verimlilik Göstergeleri
Hizmet İşletmelerinde Verimlilik Hesaplamalarında Karşılaşılan Zorluklar Girdiler ve çıktılar arasındaki ilişki tam olarak bilinmez. Girdileri ve/veya çıktıları ölçmek zor olabilir. Ürün sayısının fazla olması nedeniyle elde edilen oranın yorumlanması zordur. Girdi ve/veya çıktı kalitesi değişkenlik gösterir. Verimlilik hesabına yönelik veri bulunamaz.
Sistemlerde Verimlilik
Sistem Çalışmaları Sistem tasarımı, problem çözme ve bağlı olarak karar almada kullanılan yaklaşım, yöntem ve tekniklere verilen addır. Sistem analizi bir problemin varlığını ve ilgili değişkenleri saptamayı, değişik etkenlerin analizini, eylemlerin programlanmasını, en iyi veya en azından daha iyi bir çözümün belirlenmesini amaçlar.
İşin İnsana Uyumu Çalışılan yerin ve üretim araçlarının düzenlenmesi (Çalışma alanı, makineler, göstergeler, kontroller vb.). İş çevresinin analizi ve düzenlenmesi (Ses, gürültü, aydınlatma, titreşim, iklim vb.). İş organizasyonunun analizi ve düzenlenmesi (İşin kapsamı, çalışma ve dinlenme zamanları vb.). İnsanın işe uyumunda; Kişinin işin içeriğine bireysel yatkınlığı (yaş, cinsiyet, bedensel ve zihinsel özellikler vb.).
İnsanın İşe Uyumu Kişinin işin içeriğine bireysel yatkınlığı (yaş, cinsiyet, bedensel ve zihinsel özellikler vb.) İş öğretimi ve işe alıştırma
Ergonomik Tasarımlarda Gözönüne Alınması Gereken Kriterler İnsancıllık ve Ekonomiklik İnsancıllık ve ekonomik amaçlar gözönünde bulundurularak insana ait özelliklerin, bilgilerin, yeteneklerin ve becerilerin bilinmesi ve bunlara ait alt ve üst sınırların belirlenmesi, insana yaraşır bir iş düzenlemesinin en önemli değerlendirme ölçütleridir. Sağlığın Korunması Sağlığın korunması geniş anlamıyla çalışma koşullarından ileri gelen hastalıkların önlenmesi veya azaltılmasına yöneliktir. Sağlığın korunma-sına, aşırı yüklenmenin giderilmesi veya az yüklenmenin dengelenmesi de dahildir. İşin Sosyal Uygunluğu İşin sosyal açıdan insana uygunluğu, insana yaşamının toplumsal normlar (bunlar yasalar, yönetmelikler ve yönergeler ya da toplu sözleşmelerle karşılanmış da olabilir) içinde sürdürülebileceği ortamın sağlanması ve bireylerarası ilişkilerin özendirilmesi anlamını taşır. Teknik-Ekonomik Rasyonellik Teknik ekonomik rasyonellik insan-makine sisteminin fonksiyonel açıdan doğru biçimde düzenlenmesi bu tür sistemlerin performans yetenek lerinin sürekliliğinin sağlanması ve insanların sistem içinde ekonomik açıdan en doğru biçimde görevlendirilmesi anlamını taşır.
ERGONOMİK ANALİZ VE TASARIM GEREKTİREN HUSUSLAR 1. Problemin Varlığı: Sistem istenilen şekilde çalışmıyor olabilir, arzulanan durum ile bulunulan durum arasında fark vardır. Bu durumda tasa rımcıdan aksaklıkları belirleyip gidermesi istenebilir. Örnekler: Çalışanların fiziksel şikayetleri vardır (bel ağrısı, işitme kaybı vb.) İş kazaları çok sık olmaktadır. İşten ayrılmalar fazlalaşmıştır. 2. Yeni Gereksinimler: Sistem analizi çalışmalarına neden olabilecek bir gelişme ya da uyulması zorunlu yeni bir durum ortaya çıkabilir. Örnekler: Gürültü düzeyinin 85 db altında olması zorunluluğu İş yerinde sigara içme yasağı konması Talebin artması 3. Yeni Bir Düşünce veya Teknolojinin Uygulamaya Konması: İşletmede örneğin yeni yönetim biçimlerinin ya da teknolojilerinin uygulanmaya konması sistem analizini gerektirebilir. Örnekler: Kalite Güvence Sistemi-ISO 9000 Otomasyona geçiş CNC tezgahlarının kullanılmaya başlanması Sistem Geliştirme: Bir problem ya da somut bir düzenleme gereksinmesi olmadan, yapılmakta olanların daha iyi yapılabilmesi için sistem analizi çalışmaları yapılabilir.
Ergonomik Tasarımlarda Gözönüne Alınması Gerekli Hususlar İnsan-makine sistemi içindeki insan etkinlikleri amaca uygun ve etkin olmalı, Çalışanın algıladığı enformasyon, yapılan göreve tam uygun olmalı, Bir sistem elemanı tek bir fonksiyon için olmalı, Birbirini izleyen görevler arasındaki zaman dilimi insan davranış hızına uygun olmalı, İnsandan istenen hassasiyet derecesi onun doğal yeteneklerine uygun olmalı, Sistem, insanın yanlış davranışına mümkün olduğu kadar müsaa de etmemeli, Kolay ve hızlı öğrenme mümkün olmalı, Gözleme görevi eksiksiz olmalı, Sinyaller kolay algılanabilir, anlaşılabilir ve yorumlanabilir olmalı, Tehlike sinyallerinin özel bir ayırdediciliği olmalı, Sistem elemanlarına kolay ulaşılabilir olmalı, Birbiri ile ilgili kumanda elemanları birbirine yakın olmalı, Sistem içindeki nesnelerin tutma ve taşımaları kolay olmalı,
Ergonomik Tasarımlarda Gözönüne Alınması Gerekli Hususlar (devam) Zorlanma düzeyi mesai süresi boyunca sürdürülebilir olmalı, İnsan, sistem içinde bulunmaktan hoşnut olmalı, İnsanın iş kazası ve meslek hastalığına uğrama riski az olmalı, Yaptığı iş mümkün olduğu kadar tek düzelikten çıkarılıp zenginleştirilmeli, İnsan yetenekleri tam olarak kullanılabilmeli, İnsanın sosyal ve kişisel gereksinimleri karşılanabilmeli, Sıklık, önemlilik ve sıra açısından insan davranışları en az hataya yol açacak şekilde düzenlenmeli, Sistem bütünüyle statik ve dinamik antropometrik (vücut) ölçülere uygun olmalı, Tehlike anında hızla yer değiştirmek mümkün olmalı, Çevre koşulları, insana ait ergonomik konfor sınırları içinde olmalı, İnsanın yüklenme sınırı, yaş, cinsiyet, özürlü olup olmama gibi du rumları göz önüne alınarak belirlenmeli, Sistem, insanın eğitim, alıştırma, deneyim gibi yollarla kendini geliştirmesine yardımcı olmalı, İş organizasyonu (görev dağılımı, çalışma ve dinlenme zamanları, alt-üst ilişkileri vb.) temel ergonomi ve endüstri mühendisliği ilkelerine göre düzenlenmiş olmalıdır.