ÜNÝTE - 1 EKOSÝSTEM ve MADDE DÖNGÜSÜ BÝYOÇEÞÝTLÝLÝK...10 Ölçme ve Deðerlendirme...13 Kazaným Deðerlendirme Testi...14 ENERJÝ AKIÞI ve MADDE DÖNGÜSÜ...16 Ölçme ve Deðerlendirme...18 Kazaným Deðerlendirme Testi...20 EKOSÝSTEMLERÝN ÝÞLEYÝÞÝ...22 Ölçme ve Deðerlendirme...24 Kazaným Deðerlendirme Testi...25 Ünite Deðerlendirme Testi...27 ÜNÝTE - 2 ÞEHÝRLERÝN FONKSÝYONLARI ve NÜFUS POLÝTÝKALARI NÜFUS POLÝTÝKALARI...32 Ölçme ve Deðerlendirme...34 Kazaným Deðerlendirme Testi...35 ÞEHÝRLER ve ETKÝ ALANLARI, TARÝHSEL SÜREÇTE ÞEHÝRLER...37 Ölçme ve Deðerlendirme...39 Kazaným Deðerlendirme Testi...40 Ünite Deðerlendirme Testi...42 Genel Deðerlendirme Testi...44 ÜNÝTE - 3 EKONOMÝK FAALÝYET TÜRLERÝ DOÐAL ve BEÞERÎ UNSURLARIN EKONOMÝYE ETKÝSÝ...48 Ölçme ve Deðerlendirme...50 Kazaným Deðerlendirme Testi...51 EKONOMÝYE YÖN VEREN GÜÇ: DOÐAL KAYNAKLAR...53 Ölçme ve Deðerlendirme...55 Kazaným Deðerlendirme Testi...56 Ünite Deðerlendirme Testi...58 Genel Deðerlendirme Testi...60 5
Ýçindekiler ÜNÝTE - 4 TÜRKÝYE YÝ TANIYALIM MEDENÝYETLERÝN MERKEZÝ TÜRKÝYE...64 Ölçme ve Deðerlendirme...65 Kazaným Deðerlendirme Testi...66 TÜRKÝYE EKONOMÝSÝNÝN SEKTÖREL DAÐILIMI...68 Ölçme ve Deðerlendirme...70 Kazaným Deðerlendirme Testi...71 TÜRKÝYE DE TARIM...73 Ölçme ve Deðerlendirme...78 Kazaným Deðerlendirme Testi...82 TÜRKÝYE DE HAYVANCILIK...90 Ölçme ve Deðerlendirme...92 Kazaným Deðerlendirme Testi...94 TÜRKÝYE DE MADENLER VE ENERJÝ KAYNAKLARI...96 Ölçme ve Deðerlendirme...99 Kazaným Deðerlendirme Testi...101 TÜRKÝYE DE SANAYÝ ve HÝZMET SEKTÖRLERÝ...105 Ölçme ve Deðerlendirme...109 Kazaným Deðerlendirme Testi...110 DOÐAL AFETLER ve TÜRKÝYE ÝÇÝN RÝSKLERÝ...112 Ölçme ve Deðerlendirme...114 Kazaným Deðerlendirme Testi...116 Ünite Deðerlendirme Testi...118 Genel Deðerlendirme Testi...122 ÜNÝTE - 5 ÜLKELER ARASI ETKÝLEÞÝM KÜLTÜR BÖLGELERÝNÝN OLUÞUMU ve TÜRK KÜLTÜRÜ...126 Ölçme ve Deðerlendirme...127 Kazaným Deðerlendirme Testi...128 KÜRESEL TÝCARETÝN EN ÖNEMLÝ ÜÇ ELEMANI: Ham madde, Üretim, Pazar...130 Ölçme ve Deðerlendirme...131 Kazaným Deðerlendirme Testi...133 DÜNYA NIN HIZLA GELÝÞEN ENDÜSTRÝSÝ: TURÝZM...135 Ölçme ve Deðerlendirme...138 Kazaným Deðerlendirme Testi...140 Ünite Deðerlendirme Testi...142 Genel Deðerlendirme Testi...144 6
Ýçindekiler ÜNÝTE - 6 ÜLKELERÝ TANIYALIM EKONOMÝK MUCÝZENÝN ÜLKESÝ: MODERN JAPONYA, ÝNGÝLTERE NÝN SANAYÝLEÞME SÜRECÝ...148 Ölçme ve Deðerlendirme...152 Kazaným Deðerlendirme Testi...154 TARIM EKONOMÝ ÝLÝÞKÝSÝ...156 Ölçme ve Deðerlendirme...159 Kazaným Deðerlendirme Testi...161 KÜRESEL ve BÖLGESEL ÖRGÜTLER...163 Ölçme ve Deðerlendirme...166 Kazaným Deðerlendirme Testi...167 Ünite Deðerlendirme Testi...169 Genel Deðerlendirme Testi...173 ÜNÝTE - 7 DOÐAL KAYNAKLAR VE ÇEVRE DOÐAL KAYNAKLARIN DEÐERÝ ve KULLANIMININ DEÐÝÞÝMÝ, ENERJÝ KAYNAKLARI...178 Ölçme ve Deðerlendirme...181 Kazaným Deðerlendirme Testi...182 DOÐAL KAYNAK KULLANIMININ FARKLI OLMASININ ÇEVRESEL SONUÇLARI, KAYNAKLARIN KULLANIMI ÝLE ORTAYA ÇIKAN SORUNLAR...184 Ölçme ve Deðerlendirme...187 Kazaným Deðerlendirme Testi...188 DOÐAL KAYNAK KULLANIMI, DOÐAL KAYNAKLAR ve ÝNSAN FAALÝYETLERÝ, ARAZÝ KULLANIMININ ÇEVRESEL ETKÝLERÝ...190 Ölçme ve Deðerlendirme...193 Kazaným Deðerlendirme Testi...194 Ünite Deðerlendirme Testi...196 Genel Deðerlendirme Testi...200 ÜNÝTE - 8 DOÐAL KAYNAKLARIN KÜRESEL ETKÝLERÝ ÇEVRE SORUNLARININ SINIFLANDIRILMASI, KÜRESEL ÇEVRE SORUNLARI...204 Ölçme ve Deðerlendirme...208 Kazaným Deðerlendirme Testi...209 TEKNOLOJÝNÝN ÇEVRESEL ETKÝLERÝ, EKOLOJÝK DÖNGÜLERE ÝNSAN MÜDAHALELERÝ...211 Ölçme ve Deðerlendirme...214 Kazaným Deðerlendirme Testi...215 ATIKLAR, ÇEVRE SORUNLARININ ÖNLENMESÝ...217 Ölçme ve Deðerlendirme...220 Kazaným Deðerlendirme Testi...221 Ünite Deðerlendirme Testi...223 Genel Deðerlendirme Testi...227 CEVAP ANAHTARI...234 7
BÖLÜM 1 BÝYOÇEÞÝTLÝLÝK Kazaným Bu bölümü bitirdiðimde; Dünya daki baþlýca biyomlarýn daðýlýþýný, Bitki ve hayvan türlerindeki zenginliðin oluþumunda etkili olan faktörleri, Bitki ve hayvan türlerinin azalmasýnda etkili olan baþlýca faktörleri öðreneceðim. Biyosferdeki canlý türlerinin oluþturduðu çeþitlilik biyoçeþitlilik olarak ifade edilir. Biyoçeþitlilik; genetik çeþitlilik, tür çeþitliliði, ekosistem çeþitliliði, ekolojik olaylar ve iþlevler çeþitliliði olmak üzere dört ana bölümden oluþur. Bu bölümler arasýnda uzun süreli etkileþime dayalý bir uyum ve denge vardýr. Biyosferin içindeki her canlý türü kendi yaþam koþullarýna uygun olan coðrafi koþullarda yaþar. Yeryüzünde kendine özgü bir iklimi, bitki örtüsü ve hayvanlar topluluðu bulunduran karasal bölgelere biyom adý verilir. Biyomlarda birden fazla canlý türü bulunur. Biyomlar, kesin sýnýrlarla birbirlerinden ayrýlmamakla birlikte belirli bölgelerde birbirleriyle kesiþebilir. Biyomlar ekosistemin en büyük birimleridir. Biyomlar, genellikle bulundurduðu baskýn bitki topluluklarýna göre adlandýrýlýr. Biyomlarýn yeryüzünde daðýlýþý üzerinde en büyük etken iklim koþullarýdýr. Yeryüzünde birbirinden farklý iklim koþullarýnýn görülmesi üzerinde ise enlem, yer þekilleri, yükselti, okyanus akýntýlarý, kara ve deniz daðýlýþý gibi faktörler etkilidir. Anahtar Bilgi Canlýlarýn çevreyle birlikte oluþturduklarý yaþam birlikteliklerine ekosistem denir. Su ekosistemleri de biyom olarak adlandýrýlabilmektedir. Sulardaki ekosistemler hareketli olduklarýndan, bunlarýn sýnýflandýrýlmasýnda sularýnýn özellikleri etkili olmaktadýr. Bir canlý türünün biyosfer içinde kalýtsal yapýsýna uygun yaþama bölgesine habitat denir. 66 33' 23 27' 0 23 27' 66 33' Tundra Ilýman çayýrlar (Bozkýr ve preri) Daðlar Tropikal yaðmur ormanlarý Tayga ve konifer ormanlarý Çöl Tropikal çalýlýklar Bitki örtüsü olmayan alan Ilýman karýþýk ormanlar Çalýlýk (Maki) Savan Yeryüzündeki baþlýca biyomlar 10 Ünite 1 : Ekosistem ve Madde Döngüsü / Biyoçeþitlilik
BÝYOM BÝTKÝ ÖRTÜSÜ HAYVANLAR Tropikal yaðmur Sürekli yeþil kalan, yayvan yapraklý, kalýn gövdeli ve çok uzun olan aðaçlardan oluþan ormanlar ile ormanlarý otsu ve kýsa boylu bitkiler. Fil, þempanze, orangutan, yarasa, kartal, yýlan, kertenkele, kurbaða, antilop,kaplan, jaguar, leopar, çeþitli kuþ, kelebek ve böcek türleri Zebra, zürafa, babun, aslan, çita, Afrika vahþi köpeði, bizon, firavun faresi, deve kuþu, timsah, geyik, antilop. Savan Yüksek boylu otlar (savan), yer yer aðaçlar ve çalýlar. Çöl Su tutabilen bitkiler (kaktüs) ile çalýlýklar. Deve, yýlan, kertenkele, örümcek, yarasa, yer sincabý, akbaba, karýnca,çöl kurbaðasý, bazý böcek ve kuþ türleri. Ilýman karýþýk ormanlar Sonbaharda yapraklarýný döken aðaçlardan oluþan ormanlar ile orman altý bitki türleri. Kartal, ayý, sincap, fare, gelincik, samur, sansar, karaca, geyik, çakal, köstebek, kurbaða, timsah, sürüngen, kuþ ve böcek türleri. Ilýman çayýrlar Çeþitli otlar (step, çayýr, preri). Çalýlýk Çalýlýk ve bodur aðaçlar (maki). Ýðne yapraklý ormanlar Tayga ve boreal ormanlarý. Samur, vizon, vaþak, kunduz, geyik, ayý, tilki, kartal, kurt, baykuþ, su samuru, kar tavþaný, kutup porsuðu, kuþ ve böcek türleri. Tundra Kaya yosunlarý, likenler, otlar ve bazý küçük çalýlar. Kutup tilkisi, ren geyiði, tilki, kar kuþlarý, misk öküzü, boz ayý, kutup ayýsý, karibu, palyaço ördek ile yazýn yaþayan kuþ ve böcek türleri. Kutuplar Bitki örtüsü yoktur. Kutup tilkisi, kutup ayýsý, penguen, fok Daðlar Dikey yönde deðiþen iðne yapraklý orman ve çok yükseklerde bitki örtüsünden yoksun alanlar. Kartal, dað keçisi, tibet öküzü (yak), kar tavþaný, yýrtýcý hayvanlar. Deniz biyomlarý Bitkisel planktonlar. Çeþitli balýk türleri, midye, yengeç, balina, yunus, deniz anasý, ahtapot, deniz yýldýzý, hayvansal planktonlar. Tatlý su biyomlarý Saz, kamýþ, nilüfer, bitkisel planktonlar. Balýklar, kurbaðalar, solucanlar, yumuþakçalar, bazý böcek türleri. Lama, bizon, antilop, zebra, zürafa, fil, geyik, kanguru, yýrtýcý kuþlar, bufalo, yabani at. Çakal, yabani koyun, keçi, tavþan, çalýkuþu, kurt, tilki, puma, kokarca, böcek ve kuþ türleri. Yeryüzündeki bazý biyomlar ve bu biyomlarda hakim olan hayvan ve bitki türleri CANLILARIN YERYÜZÜNDEKÝ DAÐILIÞINI ETKÝLEYEN COÐRAFÝ FAKTÖRLER Tropikal Yaðmur Ormanlarý Tropikal yaðmur ormanlarý bitki türleri bakýmýndan çok zengindir. Tropikal iklim bölgelerinde sürekli yaðýþ ve yüksek sýcaklýk buralardaki aðaçlarýn uzun boylu, geniþ yapraklý ve gür ormanlar oluþturmasýna neden olmuþtur. Tropikal ormanlarýn kendine has özellikleri buralarda farklý canlý türlerinin yaþamýna olanak saðlayan katmanlar oluþturmuþtur. A. FÝZÝKÝ FAKTÖRLER 1. Ýklim Bu deðerler, canlýnýn yaþama sahalarýnýn belirlenmesinde etkilidir. Sýcaklýk, ýþýk, yaðýþ ve nem bakýmýndan zengin olan iklim bölgeleri bitki türleri ve yoðunluðu, kurak bölgelere göre daha fazladýr. Bitkilerin yeryüzündeki daðýlýþý hayvan topluluklarýnýn daðýlýþýna etki eder. Bu nedenle bitki türleri açýsýndan zengin bölgeler, hayvan türleri bakýmýndan da zengindir. Örneðin; sýcaklýk, ýþýk, yaðýþ ve nem bakýmýndan yeterli olan ekvatoral ormanlar Dünya nýn en zengin doðal yaþam alanýdýr. Dünya daki bitki ve hayvan türlerinin yarýdan fazlasý (% 50 70) bu bölgede bulunur. Buna karþýlýk sýcaklýk ve ýþýk bakýmýndan yeterli olduðu hâlde yaðýþ ve nem bakýmýndan yetersiz olan çöller bitki ve hayvan türleri bakýmýndan en fakir bölgelerdir. Dünya daki çeþitli biyomlarda bulunan bitki ve hayvan türleri, yaþamlarýný devam ettirebilmek için bulunduklarý ortamýn iklim koþullarýna uyum saðlamak zorundadýr. Buna adaptasyon denir. Dünya nýn farklý bölgelerinde adaptasyonun nasýl gerçekleþtiðini örneklerle görelim. Dünya mýzda yaþayan canlýlarýn çeþitliliðinde; Güneþ ten gelen ýþýnlar, sýcaklýk, basýnç, nem ve hava hareketleri gibi iklim faktörlerinin etkileri çok büyüktür. Tropikal yaðmur ormanlarýnýn katmanlarý Ünite 1 : Ekosistem ve Madde Döngüsü / Biyoçeþitlilik 11
Çöller olur. Örneðin, kireçli topraklarý seven bitkiler, baþka tür topraklarda yetiþmez. Sýcak çöllerde, canlýlar için en önemli sorun su azlýðý yani kuraklýktýr. Bu durum bitki ve hayvan türlerinin kuraklýða uyum saðlamasýna neden olmuþtur. Sýcak çöllerdeki bitkilerin kökleri geniþ alanlara yayýlýr ve geniþ kök sistemine sahiptir. Yaðýþlý dönemlerde organlarýnda su depo eder. Küre veya silindir þekilleri sayesinde, dýþ yüzeyleri dikenli ve küçülmüþ olduðundan terlemeyle su kaybý en aza indirilir. Bunlara ek olarak yapraklarýnda kalýn bir tabaka oluþur. Kaktüs bu tür bitkilerin en tipik örneðidir. B. BÝYOLOJÝK FAKTÖRLER Ýnsan Ýnsan kaynaklý orman yangýnlarý, çayýr ve mera alanlarýnýn sürülerek tarým alaný hâline getirilmesi, ormanlýk alanlarýn tahrip edilerek yerleþim ve sanayi bölgesi alaný hâline getirilmesi, akarsular üzerinde barajlarýn kurulmasý, çevreye býrakýlan evsel ve sanayi atýklarý, araçlarýn egzozlarýndan ve fabrikalardan çýkan zehirli gazlar, nükleer patlamalarla oluþan radyoaktif kirlilik gibi birçok faktör sonucunda canlýlarýn yaþam alanlarý daralmýþ ve birçok canlý türü yok olmuþtur. Soðuk çöller kutuplar ve çevresindeki bölgelerdir. Bu alanlarda yaþayan canlý türlerinin en önemli sorunlarý soðuk ve besin yetersizliðidir. Örneðin, kutup ayýlarý soðuktan korunmak için buzlarýn arasýnda kazdýklarý yuvalarda aylarca uyur. Bu sýrada ihtiyaçlarý olan enerjiyi ve suyu önceden vücutlarýnda depoladýklarý yað moleküllerinin metabolizmasýndan saðlar. Yine bu bölgelerde yaþayan foklarýn derilerinin altýndaki kalýn yað tabakasý, soðuk sularda yüzerken vücut ýsýlarýnýn düþmesini engeller. 2. Yer Þekilleri Yeryüzündeki en önemli yer þekillerini sýradaðlar oluþturur. Daðlarýn yükseltisi ve uzanýþ biçimi sýcaklýk, yaðýþ ve nemlilik gibi iklim faktörlerini etkilediðinden canlý türlerinin daðýlýþýný da etkiler. Daðlarýn Güneþ e bakan yamaçlarýnda sýcaklýk ve ýþýk isteði fazla olan bitki türleri görülürken, Güneþ e dönük olmayan yamaçlarda sýcaklýk ve ýþýk isteði az olan bitki türleri görülür. Yine daðlarýn denize bakan yamaçlarý çok yaðýþ aldýðýndan bu yamaçlardaki bitki örtüsü, daðlarýn karalarýn iç kesimlerine bakan ve az yaðýþ alan yamaçlarýna göre daha gürdür. Yeryüzünün kara ve denizlerden oluþmasý ve bunlarýn farklý oranlarda daðýlýþ göstermesi de canlý türlerinin daðýlýþýný etkilemiþtir. Denizlerde yaþayan ekosistemlerle karalarda yaþayan ekosistemlerin farklýlýk göstermesi bu durumdan kaynaklanmaktadýr. 3. Toprak Toprak dýþarýdan bakýldýðýnda, içinde canlý bulunmayan, tamamen cansýz bir yapýymýþ gibi görünse de, aslýnda milyarlarca canlýyý içeren bir ortamdýr. Çünkü toprak; bakteri, virüs ve mantar gibi canlýlarýn yaþamasý için çok elveriþli bir ortamdýr. Toprakta bulunan; hava, su, organik ve inorganik maddeler bitki yetiþtirilmesinde çok büyük role sahiptir. Topraðýn fiziksel yapýsý, kimyasal özellikleri, nem, sýcaklýk ve canlý organizmalar bitki ve hayvanlarýn yaþam alanlarý seçiminde etkili 12 Sýcak çöllerde yaþayan hayvanlar da ortama uyum saðlamak için çeþitli özellikler sergiler. Örneðin, çöl develeri 11 gün hiç su içmeden midelerinin bir bölümüne topladýklarý su ile hörgüçlerine depoladýklarý yaðýn metabolizmasý sonucu oluþan suyu kullanýr. Bazý çöl kertenkeleleri çoðunlukla hareket hâlindedir. Genelde gölgede dinlenir. Ayrýca çöl hayvanlarýnýn rengi, genellikle güneþ ýþýðýný yansýtacak þekilde tasarlanmýþ olup açýktýr. Ýnsan, birçok biyolojik çeþitliliði tehdit etmektedir. C. PALEOCOÐRAFYA 1. Kýtalarýn Kaymasý Yeryüzündeki kýtalar günümüzden milyarlarca yýl önce tek bir kara parçasý (pangea) hâlindeydi. Çok uzun bir süreç sonunda pangeanýn parçalanmasý ve parçalarýn birbirinden ayrýlmasýyla kýtalar bugünkü hâle geldi. Kýtalarýn ayrýlmasý sýrasýnda oluþan yakýnlaþma ve uzaklaþma hareketleri; bitki ve hayvanlarýn göçlerinde, daha önce bir arada bulunmayan türlerin birbirleriyle karþýlaþarak etkileþimde bulunmalarýna neden olmuþtur. 2. Ýklim Deðiþiklikleri Dünya nýn oluþumundan günümüze kadar geçen sürede kýta hareketlerinin yaný sýra önemli iklim deðiþmeleri de olmuþtur. IV. zamanýn baþýnda Dünya genelinde þiddetli soðumalar olmuþ ve deniz seviyesi önemli ölçüde azalmýþtýr. Karalarýn önemli ölçüde buzullarla kaplanmasý, bu bölgelerde yaþayan hayvan türlerinin yayýlýþ alanlarýný daraltmýþtýr. Bu zamanýn sonunda ise iklim ve deniz seviyesi bugünkü duruma gelmiþtir. Bu deðiþmeler deniz kýyýlarýnda yaþayan birçok canlý türünün yok olmasýna neden olmuþtur. Deniz seviyesi deðiþmeleri sýrasýnda kýtalarý birbirine baðlayan boðazlarýn sular altýnda kalmasý ya da zaman zaman kara hâline geçmesi kýtalar arasýnda hayvan göçlerine neden olmuþtur. Ünite 1 : Ekosistem ve Madde Döngüsü / Biyoçeþitlilik
Kazaným Pekiþtirme - 1 Kazaným Pekiþtirme - 3 Aþaðýdaki cümlelerde býrakýlan boþluklara uygun olan sözcükleri yazýnýz. Aþaðýdaki cümlelerin doðru ya da yanlýþ olduklarýný kutucuklara D ve Y harflerini yazarak belirleyiniz. 1. Canlýlarýn çevreyle birlikte oluþturduklarý yaþam birlikteliklerine... denir. 2. Dünya daki çeþitli biyomlarda bulunan bitki ve hayvan türleri, yaþamlarýný devam ettirebilmek için bulunduklarý ortamýn iklim koþullarýna uyum saðlamak zorundadýr. Buna... denir. 3. Yeryüzünde kendine özgü bir iklimi, bitki örtüsü ve hayvanlar topluluðu bulunduran karasal bölgelere... adý verilir. 4. Bir canlý türünün biyosfer içinde kalýtsal yapýsýna uygun yaþama bölgesine... denir. 5. Kaya yosunlarý, likenler, otlar ve bazý küçük çalýlar... biyomundaki doðal bitki türleridir. 1. Biyomlar, genellikle bulundurduðu baskýn bitki topluluklarýna göre adlandýrýlýr. 2. Biyomlarýn yeryüzünde daðýlýþý üzerinde en büyük etken toprak özellikleridir. 3. Sýcaklýk, ýþýk, yaðýþ ve nem bakýmýndan zengin olan iklim bölgeleri bitki türleri ve yoðunluðu, kurak bölgelere göre daha fazladýr. 4. Çöller, Dünya nýn en zengin yaþam alanýdýr. 5. Tropikal iklim bölgelerindeki aðaçlarýn uzun boylu ve geniþ yapraklý olmasýnýn baþlýca nedeni, bu bölgelerdeki topraklarýn verimli olmasýdýr. 6. Biyomlar, ekosistemlerin en küçük birimleridir. Kazaným Pekiþtirme - 2 Haritada numaralandýrýlan kutucuklarýn hangi biyomlara ait olduðunu, aþaðýda verilen biyomlarýn baþlarýndaki harfleri kutucuklara yazarak eþleþtiriniz. 7. Jeolojik zamanlar içinde gerçekleþen kýtalarýn kaymasý ve iklim deðiþiklikleri gibi olaylar, canlýlarýn yeryüzündeki daðýlýþý üzerinde etkili olmuþtur. 66 33' 5 1 3 23 27' 4 6 Ekvator 2 7 23 27' 66 33' a. Çöl b. Tundra c. Çalýlýk (maki) d. Tayga ormanlarý e. Tropikal yaðmur ormanlarý f. Tropikal çalýlýklar g. Savan Ünite 1 : Ekosistem ve Madde Döngüsü / Biyoçeþitlilik 13
Kazaným Deðerlendirme Testi - 1 1. EE Ekvator II III Haritada taranarak numaralandýrýlan bölgelerin hangilerinde yaþayan canlýlarýn, yüksek sýcaklýk ve düþük yaðýþ koþullarýna uyum saðladýðý söylenebilir? A) Yalnýz I B) Yalnýz III C) I ve II D) II ve III E) III ve IV 2. I. Þempanze II. Geniþ yapraklý orman III. Kaktüs IV. Tibet öküzü (Yak) A Yukarýdakilerden hangileri, tropikal yaðmur ormanlarý biyomunda yer alýr? A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) II ve IV E) III ve IV I IV 4. Yeryüzündeki kara biyomlarýnýn sýnýflandýrýlmasýnda, aþaðýdakilerden hangisi daha etkili olmuþtur? BB A) Atmosferin biçimi B) Doðal bitki örtüsü C) Karalarýn yüz ölçümü D) Denizlerin tuzluluk oraný E) Dünya nýn günlük hareketi 5. Yýl boyunca yüksek sýcaklýk ve bol yaðýþ isteyen bir bitki türünün, aþaðýdaki biyomlarýn hangisinde yer almasý beklenir? E A) Çöl B) Kutup C) Ýðne yapraklý orman D) Dað E) Tropikal yaðmur ormaný 6. Benzer bitki ve hayvan topluluklarýný barýndýran ve ekosistemlerdeki en büyük birim olan bölgelere ne ad verilir? B A) Levha B) Biyom C) Tabaka D) Litosfer E) Plankton 3. Çöl kertenkelelerinin çok hýzlý hareket etmeleri ve açýk renkli olmalarý Kutuplarda yaþayan foklarýn derilerinin altýnda kalýn bir yað tabakasýnýn bulunmasý Kaktüslerin gövdelerinin sert ve dikenli olmasý C Yukarýdaki gözlemlere dayanarak, aþaðýdaki yargýlardan hangisine varýlabilir? A) Bitkilerin yaþadýðý ortamlarda hayvanlar yaþamaz. B) Çöl ve kutup bölgelerinin yýllýk yaðýþ ortalamasý fazladýr. C) Canlýlar, bulunduklarý ortamýn iklim koþullarýna uyum saðlar. D) Yeryüzündeki canlýlarýn büyük bölümü soðuk bölgelerde yaþar. E) Kutuplarýn bitki ve hayvan türü çeþitliliði, çöllerinkinden fazladýr. 7. Ekvatoral yaðmur ormanlarý, Dünya nýn en zengin doðal yaþam alanlarýdýr. Bitki ve hayvan türlerinin % 50-70 ini bu ormanlarýn barýndýrdýklarý tahmin edilmektedir. Bu durum, aþaðýdakilerden hangisinin göstergesi olabilir? EEE A) Ekvatoral bölgenin verimli topraklara sahip olduðunun B) Ekvatoral yaðmur ormanlarýnýn daha az tahrip edildiðinin C) Ekvatoral bölgedeki canlý türlerinin kýsa ömürlü olduðunun D) Ekvatoral bölgedeki canlý türlerinin çoðunluðunun yüksek kesimlerde yaþadýðýnýn E) Sýcak ve nemli iklim koþullarýnýn canlýlarýn yaþamý için en elveriþli ortamlarý oluþturduðunun 14 Ünite 1 : Ekosistem ve Madde Döngüsü / Biyoçeþitlilik
Kazaným Deðerlendirme Testi - 1 8. Aþaðýdakilerden hangisi, canlýlarýn yeryüzünde daðýlýþýný etkileyen fiziki faktörlerden biri deðildir? E A) Daðlarýn uzanýþ biçimi B) Yýllýk sýcaklýk ortalamasý C) Yaðýþýn yýl içinde daðýlýþý D) Kara ve denizlerin daðýlýþý E) Çayýr ve meralarýn sürülerek tarým alaný hâline getirilmesi 9. Aþaðýda, bir biyomun aylara göre ortalama sýcaklýk ve yaðýþ grafiði gösterilmiþtir. (mm) 350 Yaðýþ Sýcaklýk ( C) 35 11. Orman yangýnlarý, çayýr ve mera alanlarýnýn sürülerek tarým alaný hâline getirilmesi, ormanlýk alanlarýn tahrip edilerek yerleþim ve sanayi bölgesi alaný hâline getirilmesi, akarsular üzerinde barajlarýn kurulmasý, çevreye býrakýlan evsel ve sanayi atýklarý, araçlarýn egzozlarýndan ve fabrikalardan çýkan zehirli gazlar, nükleer patlamalar sonucu oluþan radyoaktif kirlilik gibi birçok faktör sonucunda canlýlarýn yaþam alanlarý daralmýþ ve birçok canlý türü yok olmuþtur. A Yukarýdaki parçaya göre, canlýlarýn yeryüzündeki daðýlýþýný aþaðýdaki faktörlerden hangisi daha çok etkilemiþtir? A) Ýnsan B) Ýklim koþullarý C) Yer þekilleri D) Paleocoðrafya E) Toprak özellikleri 300 30 B 250 200 150 100 50 0 OÞMNMHT AEE K Aylar Buna göre, bu biyomla ilgili olarak aþaðýdaki yargýlardan hangisi yanlýþtýr? A) Ekvator a kutuplardan daha yakýndýr. B) Doðal bitki örtüsünün sýcaklýk ve yaðýþ isteði çok azdýr. C) Yaðýþlarýn fazlalaþtýðý ve azaldýðý mevsimler belirgindir. D) Doðal bitki örtüsü yüksek boylu otlar ve yer yer aðaçlýklardýr. E) Zebra, zürafa, aslan ve çita bu biyomdaki bazý hayvan türleridir. A 25 20 15 10 5 0 12. Ýnsan kaynaklý aþaðýdaki faaliyetlerden hangisi, biyolojik çeþitliliði tehdit etmez? E A) Akarsularýn üzerinde barajlarýn kurulmasý B) Çayýr ve meralarda hayvanlarýn aþýrý otlatýlmasý C) Tarým alanlarýnda sanayi tesislerinin inþa edilmesi D) Orman alanlarýnýn tahrip edilerek yerleþmeye açýlmasý E) Bitki örtüsünün zayýf olduðu dað yamaçlarýnýn aðaçlandýrýlmasý 13. Karasal biyomlar genellikle bulunduklarý yerdeki hakim bitki türlerine göre sýnýflandýrýlýr. I V 10. Yeryüzünde biyomlarýn oluþmasýnda, aþaðýdakilerden hangisinin bir etkisi yoktur? E A) Yer þekillerinin B) Dünya nýn þeklinin C) Okyanus akýntýlarýnýn D) Kara ve deniz daðýlýþýnýn E) Dünya nýn günlük hareketinin Ekvator II Buna göre, haritada taranarak numaralandýrýlan bölgelerin hangisindeki biyomlarýn sýnýflandýrýlmasýnda hakim bitki türleri kullanýlmaz? DDD A) I B) II C) III D) IV E) V III IV Ünite 1 : Ekosistem ve Madde Döngüsü / Biyoçeþitlilik 15
BÖLÜM 2 ENERJÝ AKIÞI ve MADDE DÖNGÜSÜ 2. Ýkincil ve Üçüncül Tüketiciler Kazaným Otobur hayvanlarý besin olarak kullanan hayvanlar ikincil tüketiciler, ikincil tüketicileri besin olarak kullanan hayvanlar da üçüncül tüketicileri oluþturur. Her iki gruba giren hayvanlar, avlarýný yakalayan ve yemeden önce öldüren, parçalayýcý özelliðe sahiptir. Bu bölümü bitirdiðimde; Ekosistemi oluþturan unsurlar ile madde döngüsü ve enerji akýþý arasýndaki iliþkiyi doðal sistemlerin iþleyiþi açýsýndan sorgulamayý C. AYRIÞTIRICILAR öðreneceðim. Ayrýþtýrýcýlarýn baþýnda bakteri ve mantarlar gelir. Bu canlýlarýn ekosistemlerdeki rolü, son derece önemlidir. Örneðin, ormanlarda her yýl tonlarca yaprak dökülmektedir. Yapraklarýn oluþturduðu bu örtüyü eðer mikroorganizmalar ayrýþtýrýp, topraða karýþtýrmasaydý, her yýl biriken bu yapraklar aðaçlarýn üstünü kapatýr, ölümlerine neden olurdu. Ayrýca aðaçlar, azot eksikliði çekerdi. Bunun dýþýnda bu canlýlar, hayvanlarýn ölülerini de ayrýþtýrarak büyük bir tehlikenin (kirlilik gibi) ortaya çýkmasýný önler. BESÝN ZÝNCÝRÝ Bir yaþama birliðinde yer alan canlýlarýn birbirlerini tüketmelerine göre sýralanmasýyla elde edilen halkaya besin zinciri denir. Besin zinciri; üretici, tüketici ve ayrýþtýrýcýlardan oluþur. Besin zincirinin en alt basamaðýndan olmak þartýyla dikey dizilimine ise enerji piramidi denir. Enerji piramidinin en alt basamaðýnda bitkiler yer alýr. Üst tabakalarda ise sýrasýyla, bitkilerle beslenenler ve bitkilerle beslenenlerle beslenenler þeklindedir. Örneðin; otlak, çekirge, kurbaða, alabalýk ve insandan oluþan bir besin zincirindeki enerji piramidi þöyledir: Ekosistemdeki besin zinciri A. ÜRETÝCÝLER Güneþ enerjisini kimyasal enerjiye çevirip depolayabilen, klorofil bulunduran bakteri ve bitkiler üreticileri oluþturmaktadýr. Bu canlýlar, besin zincirinin ilk halkasýný oluþturur. Bu nedenle karasal ortamda besin zinciri genelde çiçekli bitkilerle, sucul ortamda ise mikroskobik alglerle baþlar. Yeþil bitkilerin karbondioksit ve suyu kullanarak güneþ enerjisi yardýmýyla glikoz ve oksijen üretmesi olayýna fotosentez adý verilir. Enerji piramidi Örnek 1 B. TÜKETÝCÝLER Bir ekosistemde yer alan atmaca, bitki, týrtýl, ardýç kuþu arasýndaki besin zinciri aþaðýdakilerin hangisinde verilmiþtir? 1. Birincil Tüketiciler A) Týrtýl, atmaca, bitki, ardýç kuþu Bitkileri besin olarak kullanan hayvanlardýr. Bunlara genellikle otobur denir. Böcekler, kemirici memeliler ve geviþ getiren hayvanlar bu grupta yer alýr. Deniz ve tatlý sularda ise, planktonik canlýlarla beslenen yumuþakçalar ve kabuklular otobordur. 16 B) Bitki, týrtýl, ardýç kuþu, atmaca C) Atmaca, bitki, týrtýl, ardýç kuþu D) Ardýç kuþu, bitki, atmaca, týrtýl E) Bitki, ardýç kuþu, týrtýl, atmaca Ünite 1 : Ekosistem ve Madde Döngüsü / Ekosistemlerin Ýþleyiþi
Çözüm Besin zincirini oluþturan üreticiler ve tüketiciler arasýndaki iliþki göz önüne alýndýðýnda, besin zinciri B seçeneðindeki gibi olur. Cevap B ENERJÝ AKIÞI Canlýlarýn hayatýný sürdürebilmesi için, enerjinin bir þekilden, diðer þekline dönüþmesi gerekir. Örneðin bir insanýn yürümesi, besinlerdeki kimyasal enerjinin mekanik enerjiye çevrilmesiyle olmaktadýr. Enerji þekillerinin birbirine dönüþmesi sonucu canlýda çeþitli fonksiyonlar gerçekleþtirildikten sonra, geriye kalan en son enerji, sistemden ýsý enerjisi þeklinde uzaklaþtýrýlýr. Doðal sistemleri iþleten ana enerjinin kaynaðýný güneþ enerjisi oluþturur. Yeryüzüne gelen güneþ enerjisinin büyük bir bölümü bitkiler tarafýndan fotosentez için kullanýlýr. Bu enerji fotosentez sonucunda kimyasal enerjiye çevrilir. Bitkilerle beslenen otçullar bu enerjiyi bünyelerine alarak yaþamlarý için kullanýr. Otçullarla beslenen etçiller de bu canlýlardan aldýklarý enerjiyi bünyelerine alarak yaþamlarý için kullanýr. Böylece enerji akýþý farklý besin seviyeleri arasýnda gerçekleþmiþ olur. Genelde bir basamaktan diðerine geçiþte, enerjinin % 90 ý kaybolmakta, enerjinin ancak % 10 kadarý bir sonraki beslenme düzeyine aktarýlmaktadýr. Bu nedenle akan enerji miktarý, besin zincirinin baþýnda en yüksek, sonunda ise en düþük seviyede olup, kalan miktar ýsý enerjisi olarak ortama býrakýlýr. Ekosistemlerdeki enerjinin büyük bölümü ayrýþtýrýcýlar tarafýndan kullanýlýr. MADDE DÖNGÜLERÝ A. KARBON DÖNGÜSÜ oluþan ve karalardan erozyonla taþýnan karbon içerikli maddelerden kaynaklanan karbon, deniz diplerinde karbonatlý kayaçlar olarak birikir ve uzun yýllar karbon döngüsünde kullanýlmaz. Karbonun atmosfere dönmesi; çürükçül bakteri ve mantarlarýn ölmüþ organizmalarý inorganik maddelere dönüþtürmesi, fosil yakýtlarýn (petrol, doðal gaz, kömür) yakýlmasý, canlýlarýn solunumu, karbonatlý kayaçlarýn ayrýþmasý ve suyun hava ile temasý gibi olaylarla saðlanýr. B. OKSÝJEN DÖNGÜSÜ Oksijen, canlýlarýn hayatlarýný sürdürebilmeleri için mutlaka gerekli olan bir gazdýr. Oksijen, atmosferde % 21, hidrosferde ise % 5 oranýnda çözünmüþ olarak bulunur. Doðadaki oksijen atmosferde atomik oksijen (O), moleküler oksijen (O 2 ) ve ozon (O 3 ) hâllerinde bulunur. Oksijen, solunum için gerekli olup, ayrýca kömür, odun, gaz gibi maddelerin yanmasýnda yoðun olarak tüketilir. Her iki ortamýn da oksijen kaynaðý fotosentezdir. Yani, tabiattaki oksijenin kaynaðý fotosentezle oluþan oksijendir. Diðer bir oksijen kaynaðý da yerden belli bir yükseklikte serbest atmosferde bulunan sudur. Bu suyun fotolizi(suyun oksijen ve hidrojen ayrýþmasý) ile oksijen açýða çýkmaktadýr. Oksijen ozon molekülünün yapýsýna da katýlýr. Ozon, biyosferi Güneþ ten gelen ultraviyole ýþýnlarýnýn zararlarýndan korur. C. AZOT (NÝTROJEN) DÖNGÜSÜ Doðadaki azot kaynaðýný, atmosfer ve canlýlar oluþturur. Atmosferde en fazla bulunan gaz, azottur (%78). Havanýn azotunu bitkiler ve hayvanlar doðrudan kullanmaz. Bunun için azotun bazý aþamalardan geçmesi gerekir. Canlýlarýn baþlýca karbon kaynaðýný karbondioksit oluþturur. Karbondioksitin litosfer, hidrosfer, atmosfer ve biyosfer olmak üzere dört büyük kaynaðý bulunur. Karbon; atmosferde karbondioksit, hidrosferde bikarbonat ve karbondioksit, litosferde kömür, doðal gaz, petrol ve kireç taþý hâlinde, biyosferde ise bütün organik maddelerin temel maddesi hâlinde bulunur. Doðadaki karbon, büyük oranda karbondioksit olarak bulunur. Canlýlarýn solunumu sonucu ve diðer kaynaklardan (yangýn gibi) atmosfere geçen karbondioksit, fotosentez reaksiyonlarýnda kullanýlýr. Karbon kullanýldýðý diðer bir olay da bitki ve hayvanlarýn ölmesiyle bu canlýlarýn bünyelerindeki karbon zamanla basýnç þartlarý altýnda kömür, petrol ve doðal gaz gibi fosil yakýtlara dönüþmesi olayýdýr. Denizlerdeki karbon, atmosferden ve karalardan taþýnýr. Denizler ile atmosfer arasýndaki karbon alýþ veriþi çok yavaþtýr. Denizlerdeki karbon deniz hayvanlarýnýn kabuk oluþumunda kullanýlýr. Bu hayvanlarýn ölmesiyle Atmosferdeki yýldýrým ve volkanik olaylar sonucunda oluþan elektrik boþalmalarýyla havadaki azot, oksijen ile birleþerek nitrit ve nitrat tuzlarýna dönüþür. Bu nitratlar yaðýþlarla topraða, topraktan da bitkilere geçer. Topraktaki bakterilerin bazýlarý, azotu önemli oranda tutar. Bu bakteriler ölmüþ canlýlarýn bünyesindeki organik maddeleri parçalayarak bunlarý nitrat tuzlarýna dönüþtürür. Toprakta bulunan fasulye, nohut ve bakla gibi bitkilerin kökleri azot baðlayýcý bakteriler bakýmýndan zengindir. Bu nedenle bu bitkilerin yapýlarýnda önemli ölçüde nitrat bulunur. Tarlalardaki azot dengesinin saðlanmasý için zaman zaman bu tür bitkiler ekilir. Doðadaki azot besin zinciri yoluyla bitkilerden diðer canlýlara geçer. Bu canlýlarýn ölmesi ve bünyelerindeki organik maddelerin bakteriler tarafýndan ayrýþtýrýlmasýyla nitrit ve nitrat tuzlarýna dönüþür. Bu þekilde azot döngüsü gerçekleþir. Ünite 1 : Ekosistem ve Madde Döngüsü / Enerji Akýþý ve Madde Döngüsü 17
Kazaným Pekiþtirme - 4 Kazaným Pekiþtirme - 5 Aþaðýdaki cümlelerde býrakýlan boþluklara uygun olan sözcükleri yazýnýz. Aþaðýdaki cümlelerin doðru ya da yanlýþ olduklarýný kutucuklara D ve Y harflerini yazarak belirleyiniz. 1. Yeþil bitkilerin karbondioksit ve suyu kullanarak güneþ enerjisi yardýmýyla glikoz ve oksijen üretmesi olayýna... adý verilir. 2. Bir yaþama birliðinde yer alan canlýlarýn birbirlerini tüketmelerine göre sýralanmasýyla elde edilen halkaya... denir. 3. Besin zinciri; üretici, tüketici ve...- lardan oluþur. 4. Enerji piramidinin en alt basamaðýnda... yer alýr. 5. Ýkincil tüketicileri besin olarak kullanan hayvanlar... oluþturur. 1. Ayrýþtýrýcýlar hayvan ve bitki ölülerini ayrýþtýrarak büyük bir tehlikenin (kirlilik gibi) ortaya çýkmasýný önler. 2. Enerji piramidinde en alt basamaktan en üst basamaða doðru çýkýldýkça aktarýlan enerji azalýr. 3. Ekosistemlerdeki enerjinin büyük bölümü ikincil tüketiciler tarafýndan kullanýlýr. 4. Ekosistemde canlýlar arasýndaki enerji aktarýmý beslenme yoluyla gerçekleþir. 5. Canlýlarýn baþlýca karbon kaynaðýný karbondioksit oluþturur. 6. Ayrýþtýrýcýlarýn baþýnda bakteri ve... gelir. 7. Doðal sistemleri iþleten ana enerjinin kaynaðýný... enerjisi oluþturur. 8. Genelde bir basamaktan diðerine geçiþte, enerjinin %... kaybolmakta, enerjinin ancak %... kadarý bir sonraki beslenme düzeyine aktarýlmaktadýr. 9...., biyosferi Güneþ ten gelen ultraviyole ýþýnlarýnýn zararlarýndan korur. 10.... tüketiciler bitkileri besin olarak kullanan hayvanlardýr. 11. Güneþ enerjisini kimyasal enerjiye çevirip depolayabilen, klorofil bulunduran bakteri ve bitkiler... oluþturmaktadýr. 12. Canlýlar tarafýndan kullanýlan enerjinin bir kýsmý çevreye... olarak yayýlýr. 13. Suyun hidrojen ve oksijene ayrýþmasý olayýna... denir. 14...., solunum için gerekli olup, ayrýca kömür, odun, gaz gibi maddelerin yanmasýnda yoðun olarak tüketilir. 15. Fosil yakýtlarýn (petrol, doðal gaz, kömür) yakýlmasý, canlýlarýn solunumu, karbonatlý kayaçlarýn ayrýþmasý ve suyun hava ile temasý gibi olaylar... atmosfere dönmesini saðlar. 6. Denizler ile atmosfer arasýndaki karbon alýþ veriþi çok hýzlýdýr. 7. Doðadaki oksijen atmosferde atomik oksijen (O), moleküler oksijen (O 2 ) ve ozon (O 3 ) hâllerinde bulunur. 8. Atmosferdeki yýldýrým ve volkanik olaylar sonucunda oluþan elektrik boþalmalarýyla havadaki azot, oksijen ile birleþerek nitrit ve nitrat tuzlarýna dönüþür. 9. Atmosferde en fazla bulunan gaz, oksijendir. 10. Oksijen, solunum için gerekli olup, ayrýca kömür, odun, gaz gibi maddelerin yanmasýnda yoðun olarak tüketilir. 11. Karbon; atmosferde karbondioksit, hidrosferde bikarbonat ve karbondioksit, litosferde kömür, doðal gaz, petrol ve kireç taþý hâlinde, biyosferde ise bütün organik maddelerin temel maddesi hâlinde bulunur. 12. Canlýlarýn hayatýný sürdürebilmesi için, enerjinin bir þekilden, diðer þekline dönüþmesi gerekir. 13. Organik besin maddeleri bitkiler tarafýndan fotosentez yoluyla inorganik maddelere çevrilir. 14. Havadaki azotu bitkiler ve hayvanlar doðrudan kullanýrlar. 18 Ünite 1 : Ekosistem ve Madde Döngüsü / Enerji Akýþý ve Madde Döngüsü
Kazaným Pekiþtirme - 6 Aþaðýda numaralandýrýlarak verilen özelliklerin hangi madde döngüsü ile ilgili olduðunu resimlerin altýndaki boþluða numaralarý yazarak belirleyiniz. Oksijen Döngüsü Karbon Döngüsü Azot Döngüsü 1. Deniz hayvanlarýnýn kabuk oluþumunda kullanýlýr. 13. Yaðýþlarla topraða geçerek bitkiler tarafýndan kullanýlýr. 2. Organik maddelerin oksidasyonunda (besin mad- 14. Besin zinciri ile bitkilerden otçullara, otçullardan delerinin yakýlmasýnda) tüketilir. da etçillere geçer. 3. Canlýlarda protein ve DNA nýn bileþenlerindendir. 15. Deniz hayvanlarýnýn ve bitkilerin ölümü ile dibe 4. Bitkiler tarafýndan kullanýlabilmesi için nitrit ve çöker ve karbonatlý kayaçlar hâlinde depo edilmesi ile tüketilir. nitratlara dönüþmesi gerekir. 5. Klorofilli bitkilerin fotosentez süreci sýrasýnda 6. Kömür, petrol ve doðal gaz gibi maddelerin yanmasýyla ortaya çýkar. 7. Toprak veriminin artmasýný saðlar. 16. Atmosferdeki gazlarýn % 78 ini içerir. ortaya çýkar. 17. Kömür, petrol ve doðal gaz gibi maddelerin yanmasýný saðlar. 18. Kara ve deniz bitkileri tarafýndan fotosentez olayýnda tüketilir. 8. Suyun fotolizi ile açýða çýkar. 19. Biyosferi ultraviyole ýþýnlarýnýn zararlarýndan korur. 9. Hayvan ve insanlarýn solunum olayýnda kullanýlýr. 20. Canlýlarýn solunumlarý ile doðaya döner. 10. Atmosferdeki gazlarýn yaklaþýk % 21 ini içerir. 21. Suyun hava ile temas yaptýðý yüzelerde su 11. Atmosferdeki oranýnýn artmasý küresel ýsýnmayý artýrýr. 12. Çok reaktif bir gaz olduðu için hidrojen, sülfür, karbon, fosfor gibi birçok elementle birleþir. yüzeyinden atmosfere, atmosferden suya doðru iki yönde gerçekleþir. 22. Döngünün gerçekleþmesinde, bazý bakterilerin ölmüþ canlýlarýn yapýlarýndaki maddeleri parçalayarak bunlarý nitrata çevirmesi etkili olur. Ünite 1 : Ekosistem ve Madde Döngüsü / Enerji Akýþý ve Madde Döngüsü 19
Kazaným Deðerlendirme Testi - 2 1. Aþaðýdaki þekilde, bir ekosistemdeki enerji piramidi gösterilmiþtir. Kilo/ kalori 3 30 200 1000 Üst tüketiciler 3. Besin Seviyesi (Otçullarla Beslenenler) 2. Besin Seviyesi (Bitkilerle Beslenenler) 1. Besin Seviyesi (Bitkiler) 3. Sera etkisinden, yani Dünya nýn ýsýnmasý þeklinde ifade edilebilecek bu etkiden korunmak orman ve bitki alanlarýnýn artýrýlmasý ile mümkündür. AA Buna göre, sera etkisine neden olan gazýn aþaðýdaki döngülerden hangisine katký saðladýðý söylenebilir? A) Karbon döngüsü B) Fosfor döngüsü C) Oksijen döngüsü D) Su döngüsü E) Azot döngüsü DD 2. Enerji piramitleri incelendiðinde, piramitlerin en alt seviyesinden en üst seviyesine doðru yaþayan canlý sayýlarýnýn azaldýðý görülür. CC Þekildeki bilgilere göre; I. En alttaki beslenme seviyesinden en üstteki beslenme seviyesine doðru aktarýlan enerji azalýr. II. Birinci beslenme seviyesini üretici canlýlar oluþturur. III. Bitkilerle beslenen canlýlarýn sayýsý, otçullarla beslenen canlýlarýn sayýsýndan azdýr. IV. Canlýlar arasýndaki enerjinin aktarýmý beslenme yoluyla olmaktadýr. yargýlarýndan hangileri doðrudur? A) I ve II B) I ve III C) II ve IV D) I, II ve IV E) I, III ve IV Bu durum, aþaðýdakilerden hangisine baðlanabilir? A) Enerji piramidinin üst seviyelerini oluþturan canlýlarýn yavaþ üremesine B) Enerji piramidinin en alt seviyesini bitkilerin, üst seviyelerini ise hayvanlarýn oluþturmasýna C) Enerji piramidinin alt seviyelerinden üst seviyelerine doðru aktarýlan enerji miktarýnýn azalmasýna D) Enerji piramidinin en üst seviyesi ile en alt seviyesi arasýnda bulunan canlýlarýn yaþam sürelerinin farklý olmasýna E) Enerji piramidinin en alt seviyesini oluþturan canlýlarýn yaþamasýna uygun ortamlarýn yeryüzünde daha geniþ yer kaplamasýna 4. Bir yaþama birliðinde yer alan canlýlarýn birbirlerini tüketmelerine göre sýralanmasýyla elde edilen halkaya besin zinciri; besin zincirinin en alt basamaðýndan olmak þartýyla dikey dizilimine ise enerji piramidi denir. B Buna göre, enerji piramidinin tabanýnda aþaðýdakilerden hangisi yer alýr? A) Ýnsan B) Bitkiler C) Etçiller D) Otçullar E) Evcil hayvanlar 5. Enerji akýþýyla ilgili aþaðýdaki yargýlardan hangisi yanlýþtýr? B A) Ekosistemlerin tek enerji kaynaðý Güneþ tir. B) Otçullar, etçilleri avlayarak onlarýn bünyelerindeki enerjiyi alýr. C) Bitkiler Güneþ ten aldýklarý enerjiyi fotosentez yoluyla kimyasal enerjiye çevirir. D) Ekosistemlerdeki enerjinin büyük bölümü ayrýþtýrýcýlar tarafýndan kullanýlmaktadýr. E) Yeryüzüne gelen güneþ enerjisinin büyük bölümü üreticiler tarafýndan tutulmaktadýr. 6. Aþaðýdaki olaylardan hangisi, atmosferdeki karbon döngüsünü diðerlerinden farklý yönde etkiler? BB A) Ölen canlýlarýn çürümesi B) Bitkilerin fotosentez yapmasý C) Hayvanlarýn solunum yapmasý D) Petrol ve kömür gibi fosil yakýtlarýn kullanýlmasý E) Karbonatlý kayaçlarýn fiziksel ve kimyasal ayrýþmaya uðramasý 20 Ünite 1 : Ekosistem ve Madde Döngüsü / Enerji Akýþý ve Madde Döngüsü