Dr. Levent AKIN Hacettepe Ün. Tıp Fak. Halk Sağlığı Anabilim Dalı
TOPLUMDA BULAŞICI HASTALIKLARIN BULUNUŞU EPİDEMİ ENDEMİ VAKALARIN TOPLUMDA BEKLENENDEN FAZLA GÖRÜLMESİ BİR HASTALIĞIN TOPLUMDA VEYA BİR BÖLGEDE SÜREKLİ GÖRÜLMESİ SPORADIK VAKA BİR HASTALIĞIN NADİREN VE DÜZENSİZ SIKLIKLA GÖRÜLMESİ 04.02.2013 2
Bulaşıcı Hastalıklar Ailesinin Yeni Üyeleri TSS EHEC Lyme BSE HEV HCV Hanta nvcjd Chikungunya H5N1 Batı Nil V. H1N1 HIV SARS
Bazı Özellikler Tek bir vaka risk faktörü olabilmektedir - Enfekte kişinin hastalık kaynağı olması Toplum bağışık olabilir - Bir bulaşıcı hastalıkla karşılaşıldığında bağışıklık gelişebilir Bir vakanın tanısı konulmadığı zaman hastalık kaynağı rolünü oynabilmektedir - Asemptomatik veya subklinik vakalar Bazen acil önlem alınması gerekmektedir - Epidemiler hızlı yayılır ve kontrol önlemi gerektirir. Genellikle koruyucu önlemler bilimsel kanıtlara dayalıdır.
Bulaşıcı Hastalıkların Dinamiği Latent periyot Bulaşıcı periyot Bulaşıcı olmayan periyot Kuluçka dönemi Klinik dönem İyileşme Enfeksiyon Semptomların başlangıcı Düzelme bulguları Zaman
Bir Etmenle Karşılaşıldığında Olası Sonuçlar Etmenle karşılaşma Enfeksiyon Yok Klinik enfeksiyon Subklinik enfeksiyon Taşıyıcı Ölüm Bağışıklık Taşıyıcı Bağışık olmayan
Hastalıklarda Buzdağı Fenomeni Bilinen Vakalar Ölüm, Klinik Vakalar Bilinmeyen Vakalar Asemptomatik vakalar, Taşıyıcılar
Enfeksiyon Zinciri Rezervuar (Kaynak) Kişiden kişiye bulaşma Çıkış Yolu Duyarlı Kişi Etmen Giriş Yolu
Reservuar ve hastalık kaynağı Rezervuar Enfeksiyon etmeninin yaşayabildiği ve çoğalabildiği doğal ortam, ekolojik niş Kişi, hayvan, artropod, toprak, veya ortam Kaynak İnsan Hayvan Çevre
Patojen Rezervuarlar Bulaşıcı hastalıklarda en önemli rezervuar insandır. 2/4/2013 10
İnsanın rezervuar olması İnsan rezervuar Vakalar Hastalığın spektrumu: Klinik vaka (orta/ağır-tipik/atipik) Subklinik Latent vaka Birincil vaka/indeks vaka İkincil vaka Tip: Kuluçka Konvelesan Sağlıklı Süre: Geçici Kronik Taşıyıcılar Çıkış yolu: İdrar Barsaklar Solunum Diğer 2/4/2013 11
BULAŞMA YOLU 2/4/2013 12
Bulaşmayı Etkileyen Faktörler İklim değişikliği Büyük kentler Kirlilik Çevre Vektör çoğalması Vektör direnci Hayvanlar Gıda üretimi Yoğun tarım Antibiyotikler Nüfus artışı Göçler Davranış Etmen Vektörler İnfektivite Patojenite Virülans İmmünogenisite Antijenik stabilite
Bulaşma Yolları Doğrudan Bulaşma Mukoz mebranlar yoluyla (CYBE) Plesanta yoluyla (toxoplasmosis) Organ nakli, kan hepatitis B Cilt yolu herpes tip I Hapşırma, Öksürme-influenza Dolaylı Bulaşma Su- hepatitis A Hava- su çiçeği Gıda kaynaklı- salmonella Vektör kaynaklı-sıtma Cisimler,eşyalar- tetanos, kızıl
Hava yolu le bulaşma Mycobacterium tuberculosis? 2/4/2013 Epidemiology of Communicable Diseases 16
Damlacık bulaşma Grip? 2/4/2013 17
Dolaylı Bulaşma Influenza virus? Kapı tokmağı eşyalarla bulaşmaya güzel bir örnek 2/4/2013 18
Bulaşma Yolları 2/4/2013 19
Bulaşma Yolları 2/4/2013 Epidemiology of Communicable Diseases 20
Tek kaynaklı Salgın Meydan Çeşmesi. Cholera! 2/4/2013 21
Dolaylı Bulaşma 2/4/2013 Epidemiology of Communicable Diseases 22
1.3. ILO listesinde yer alan Biolojik etmenler 1.3.1. Brucellosis 1.3.2. Hepatitis viruses 1.3.3. Human immunodeficiency virus (HIV) 1.3.4. Tetanus 1.3.5. Tuberculosis 1.3.6. Toxic or inflammatory syndromes associated with bacterial or fungal contaminants 1.3.7. Anthrax 1.3.8. Leptospirosis 1.3.9. Diseases caused by other biological agents at work not mentioned in the preceding items where a direct link is established scientifically, or determined by methods appropriate to national conditions and practice, between the exposure to these biological agents arising from work activities and the disease(s) contracted by the worker ILO List of Occupational Diseases (revised 2010)
10 Haziran 2004 tarihli, 25488 sayılı R.G. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığından: Biyolojik Etkenlere Maruziyet Risklerinin Önlenmesi Hakkında Yönetmelik Madde4. a:biyolojik etkenler: Herhangi bir enfeksiyona, alerjiye veya zehirlenmeye neden olabilen, genetik olarak değiştirilmiş olanlar da dahil mikroorganizmaları, hücre kültürlerini ve insan parazitlerini, b: Mikroorganizma: Genetik materyali replikasyon veya aktarma yeteneğinde olan hücresel veya hücresel olmayan mikrobiyolojik varlığı,
10 Haziran 2004 tarihli, 25488 sayılı R.G. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığından: Biyolojik Etkenlere Maruziyet Risklerinin Önlenmesi Hakkında Yönetmelik Grup 1 biyolojik etkenler: İnsanda hastalığa yol açma ihtimali bulunmayan biyolojik etkenler. Grup 2 biyolojik etkenler: İnsanda hastalığa neden olabilen, çalışanlara zarar verebilecek, ancak topluma yayılma olasılığı olmayan, genellikle etkili korunma veya tedavi imkanı bulunan biyolojik etkenler. Grup 3 biyolojik etkenler: İnsanda ağır hastalıklara neden olan, çalışanlar için ciddi tehlike oluşturan, topluma yayılma riski bulunabilen ancak genellikle etkili korunma veya tedavi imkanı olan biyolojik etkenler. Grup 4 biyolojik etkenler: İnsanda ağır hastalıklara neden olan, çalışanlar için ciddi tehlike oluşturan, topluma yayılma riski yüksek olan ancak etkili korunma ve tedavi yöntemi bulunmayan biyolojik etkenler.
BİYOLOJİK ETKENLERE MARUZİYETİN OLABİLECEĞİ İŞLER LİSTESİ 1. Gıda üretilen fabrikalarda çalışma. 2. Tarımda çalışma. 3. Hayvanlarla ve/veya hayvan kaynaklı ürünlerle çalışma. 4. Atıkları yok eden fabrikalarda çalışma. 5. Kanalizasyon, arıtma tesislerindeki çalışma. 6. Sağlık hizmetlerinin verildiği yerlerde, karantina dahil morglarda çalışma. 7. Mikrobiyolojik teşhis laboratuvarları dışındaki kliniklerde, veterinerlik ve teşhis laboratuvarlarındaki çalışma.
Vaka = etkenle karşılaşma Birincil vaka Yaşadığı topluma enfeksiyonu getiren kişi İkincil vaka Birincil vakadan enfeksiyonu alan kişi Indeks vaka Salgın sırasında saptanan birinci vaka Çoğalma (Reproductive) hızı Bir enfeksiyon hastalığının topluma yayılma hızı
Çoğalabilme Hızı:Reproductive rate Toplumda hastalığın yayılabilme potansiyelini temsil eder: 4 faktör göz önüne alınır: Enfekte olan kişi ile duyarlı olan kişinin teması Toplumdaki temas sıklığı Bulaşıcılık süresi Toplumdaki bağışık ve bağışık olmayanlar arasındaki temas olasılığı
R 0 <1 ise hastalık yayılımı gerilemektedir ve bir süre sonra kaybolur. Önleme gerek yoktur. R 0 > ise yayılım olmakta ve olası bir salgın ile karşılaşılacaktır. R 0 çok büyükse salgın kontrol önlemleri alınsa bile hastalığın yayılımının durdurulması çok güçtür. 1 1/R 0 formülü ile kaç kişinin (yüzde olarak) bağışık hale geldiği takdirde yayılımın durdurulabileceği tahmin edilebilir. Ör: Kızamık 1-1/12=%91.6 04.02.2013 29
Bir salgında R değerinin zamana göre değişimi R=1 R=R 0 R>1 R<1
Bazı bulaşıcı hastalıkların R 0 değerleri [1] R 0 değeri bilinen bazı enfeksiyon hastalıkları Hastalık Bulaşma R 0 Kızamık Havayolu-Damlacık 12 18 Boğmaca Havayolu-Damlacık 12 17 Difteri Tükürük 6 7 Çiçek Sosyal temas 5 7 Polio Fekal-oral yol 5 7 Kızamıkçık Havayolu-Damlacık 5 7 Kabakulak Havayolu-Damlacık 4 7 HIV/AIDS Cinsel temas 2 5 [2] SARS Havayolu-Damlacık 2 5 [3] İnfluenza (1918 pandemic strain) Havayolu-Damlacık 2 3 [4] Infectious Diseases in Humans Anderson, May 04.02.2013 31
R 0 Azaltma stratejileri Temaslar arasında yatkınlığı azaltmak Bağışıklama (p c ) Profilaksi Temasların sayısını azaltmak İzolasyon Karantina Enfeksiyon dönemini kısaltmak Erken teşhis ve tedavi 04.02.2013 32
Infection p c Kızamık 90% - 95% Boğmaca 90% - 95% Su çiçeği 85% - 90% Kabakulak 85% - 90% Kızamıkçık 82% - 87% Poliomyelitis 82% - 87% Difteri 82% - 87% Kızıl 82% - 87% Çiçek 70% - 80% Infectious Diseases in Humans Anderson, May
Eliminasyon için gerekli aşılama hızı Pc = 1-1/Ro Kızamıkçık Kızamık
Bir hastalığı bulaşmasında Toplumsal Bağışıklık (from Jekel et al. 1996, p. 12) + - + + - + - - - + + + + + + + + + + + Toplumsal bağışıklık yok + + - - - - - - Toplumsal bağışıklık % 50 - +
2/4/2013 Epidemiology of Communicable Diseases 36
2/4/2013 Epidemiology of Communicable Diseases 37
R 0 Azaltma stratejileri Temaslar arasında yatkınlığı azaltmak Bağışıklandırma Profilaksi Temasların sayısını azaltmak İzolasyon Karantina Enfeksiyon dönemini kısaltmak Erken teşhis ve tedavi 04.02.2013 38
Jenerasyon zamanı (Generation time:gt) Serial Time İndeks vaka Min. G.T. Döküntü 7 gün 4 gün Maks. G.T. 7 gün Döküntü Döküntü 25 gün 04.02.2013 39
BULAŞICI HASTALIKLARDAN KORUNMA ve KONTROLUNA AİT GENEL ÖNLEMLER 1. Birincil Korunma: Etkenle karşılaşmadan alınan koruyucu önlemler Sağlığın geliştirilmesi Spesifik korunma 2. İkincil korunma: Etkenle karşılaşıp hastalık belirtileri çıkmadan yapılan ve hastalığın vücuttan elimine edilmesine yönelik koruyucu önlemler 04.02.2013 40
BİRİNCİL KORUNMA- SAĞLIĞIN GELİŞTİRİLMESİ 1. SAĞLIK EĞİTİMİ 2. KİŞİSEL HİJYEN 3. SOSYO-EKONOMİK GELİŞME 4. MENTAL ve RUHSAL SİTRESİN ÖNLENMESİ 5. DÜZENLİ TIBBİ MUAYENE 6. AİLE ve CİNSEL SAĞLIK 7. SAĞLIK MEVZUATI 8. İNFEKSİYON KONTROL PROGRAMI 9. ARAŞTIRMA ve SURVEYLER 10. EV ve HASTANE TEDAVİSİ YÖNTEMLERİNİN MODERNİZASYONU 04.02.2013 41
Eller nasıl yıkanmalı? 15-30 saniye boyunca
BİRİNCİL KORUNMA- SAĞLIĞIN GELİŞTİRİLMESİ 1. SAĞLIK EĞİTİMİ 2. KİŞİSEL HİJYEN 3. SOSYO-EKONOMİK GELİŞME 4. MENTAL ve RUHSAL SİTRESİN ÖNLENMESİ 5. DÜZENLİ TIBBİ MUAYENE 6. AİLE ve CİNSEL SAĞLIK 7. SAĞLIK MEVZUATI 8. İNFEKSİYON KONTROL PROGRAMI 9. ARAŞTIRMA ve SURVEYLER 10. EV ve HASTANE TEDAVİSİ YÖNTEMLERİNİN MODERNİZASYONU 04.02.2013 43
BİRİNCİL KORUNMA- SPESİFİK KORUNMA 1. AKTİF-PASİF BAĞIŞIKLAMA 2. RUTİN ÇOCUK AŞILARI 3. SEYAHAT EDENLERİN AŞILANMASI 4. KEMOPROFLAKSİ 04.02.2013 44
BİRİNCİL KORUNMA- SPESİFİK KORUNMA 1. SANİTASYON GIDA SANİTASYONU SÜT SANİTASYONU SU SANİTASYUNU 2. DIŞKININ UZAKLAŞTIRILMASI 3. VEKTOR KONTROLU 4. RODENT KONTROLU 5. EV ve ÇALIŞMA KOŞULLARININ İYİLEŞTİRİLMESİ 6. HASTANE İNFEKSİYONLARININ KONTROLU 04.02.2013 45
BİRİNCİL KORUNMA- SPESİFİK KORUNMA ULUSLARARASI ÖNLEMLER ULUSLARARASI MEVZUAT SEYAHAT EDENLERİN AŞILANMASI SALGIN ÖNLEMLERİ DÜNYA SAĞLIK ÖRGÜTÜ ne BİLDİRİM 04.02.2013 46
İkincil korunma 1. VAKA KONTROLU 2. TEMASLI KONTROLU 3. ÇEVRE KONTROLU 4. SAĞLIK EĞİTİMİ 04.02.2013 47
İKİNCİL KORUNMA- VAKA KONTROLU 1. VAKA BULMA 2. ERKEN TANI 3. TEDAVİ 4. İZLEME 5. TAŞIYICI ARAMA 6. İZOLASYON (GEREKİRSE ) 04.02.2013 48
İKİNCİL KORUNMA- TEMASLI KONTROLU 1. VAKA BULMA 2. SÜRVEYANS 3. İZOLASYON(GEREKİRSE) 4. BAĞIŞIKLAMA 5. KEMOPROFLAKSİ 6. TAŞIYICI MUAYENESİ 04.02.2013 49
İKİNCİL KORUNMA- ÇEVRE KONTROLU 1. DEZENFEKSİYON 2. KAYNAĞIN SAPTANMASI 3. TAŞIYICI KONTROLU 4. SANİTASYON 5. SALGIN ÖNLEMLERİ 6. VEKTÖR KONTROLU 04.02.2013 50
İKİNCİL KORUNMA- SAĞLIK EĞİTİMİ 1. HASTA EĞİTİMİ 2. AİLE EĞİTİMİ 3. HALK EĞİTİMİ 4. TEMASLI KİŞİLERİN EĞİTİMİ 04.02.2013 51
Koruyucu önlemlerin bulaşıcı hastalıkların yayılımına etkileri Yerleşim yeri planlaması: İshal, ASYE Temiz su: İshalli hast, tifoid ateş, İyi sanitasyon: İshalli hast, vektör kaynaklı hastalıklar, uyuz Uygun beslenme: TBC, kızamık, ASYE Aşılama: Kızamık, menenjit, sarı humma, Japon ensefaliti, difteri Vektör kontrol: Malaria, leishmaniasis, veba, dengue, Japanese encephalitis, sarı humma, viral haemorrhagic ateşli hastalıklar Kişisel korunma: Malaria, leishmaniasis Kişisel hijyen: Tifüs, tekrarlayan ateş, Sağlık eğitimi: CYBE, HIV/AIDS, ishalli hast. Vaka yönetimi: Kolera, tuberculosis, ASYE, malaria, haemorhagic ateş, meningitis, tifüs, 04.02.2013 52
EK V: KORUMA DÜZEYLERİ VE ALINACAK ÖNLEMLER İLE İLGİLİ GÖSTERGELER B Koruma düzeyi A Alınacak Önlemler 1. Canlı organizmalar, prosesi çevreden fiziksel olarak ayıran bir sistemde tutulacaktır. 1. Kapalı sistemden çıkan ekzost gazlarının tahliyesi şu şekilde olacaktır. 1. Numunelerin toplanması, kapalı bir sisteme materyallerin ilavesi ve bir başka kapalı sisteme canlı organizmanın transferi işlemleri şu şekilde olacaktır. 1. Büyük miktardaki kültür sıvıları, canlı organizmalar için yandaki önlemler alınmadıkça kapalı sistemden uzaklaştırılmayacaktır. 1. Sızdırmazlık sistemleri şöyle dizayn edilecektir. 2 3 4 Zorunlu Zorunlu Zorunlu En az düzeyde sızdırır Sızdırmaz Sızdırmaz En az düzeyde sızdırır Sızdırmaz Sızdırmaz Geçerli yollarla inaktive edilmeli Geçerli fiziksel ve kimyasal yolla inaktive edilmeli En az düzeyde sızdırır Sızdırmaz Sızdırmaz Geçerli fiziksel ve kimyasal yolla inaktive edilmeli
B Koruma düzeyi A Alınacak Önlemler a) Biyotehlike işareti yapıştırılacaktır. a) Bu alanlara yalnızca görevli olan kişilerin girmesine izin verilecektir. a) Personel koruyucu elbise giyecektir. a) Personel için dekontaminasyon ve yıkanma imkanları sağlanacaktır. a) Personel kontrollü alandan ayrılmadan önce duş alacaktır. a) Lavabo ve duşlardan gelen atık sıvılar toplanacak ve tahliyeden önce inaktive edilecektir. 2 3 4 İsteğe bağlı Zorunlu Zorunlu İsteğe bağlı Zorunlu Zorunlu, hava sızdırmazlığı sağlanmış kabin ile Zorunlu (iş elbisesi) Zorunlu Zorunlu Zorunlu Zorunlu Gerekmez İsteğe bağlı Zorunlu Gerekmez İsteğe bağlı Zorunlu Zorunlu Giriş ve çıkışlarda tümüyle değiştirilecek
a) Kontrollü alan, yeterince havalandırılacak ve ortam havasının kirlenmesi minimize edilecektir. a) Kontrollü alanın atmosferi negatif hava basıncında tutulacaktır. a) Kontrollü alana giren ve çıkan hava HEPA özellikli filtre ile filtre edilecektir. a) Kontrollü alan kapalı sistemin tümünü (bütün müştemilatı ile birlikte) içine alacak şekilde dizayn edilecektir. a) Kontrollü alan buharla dezenfekte edilmesine uygun şekilde sızdırmaz olacaktır. a) Atık sıvılar son tahliyeden önce işlemden geçirilecektir. İsteğe bağlı İsteğe bağlı Zorunlu Gerekmez İsteğe bağlı Zorunlu Gerekmez İsteğe bağlı Zorunlu Gerekmez İsteğe bağlı Zorunlu Gerekmez İsteğe bağlı Zorunlu Geçerli yolla inaktive edilmeli Geçerli fiziksel ve kimyasal yolla inaktive edilmeli Geçerli fiziksel ve kimyasal yolla inaktive edilmeli
11 Ekim 2008 CUMARTESİResmî GazeteSayı : 27021 (Değişiklik 22 Ocak 2011 CUMARTESİ)YÖNETMELİK Sosyal Güvenlik Kurumundan: ÇALIŞMA GÜCÜ VE MESLEKTE KAZANMA GÜCÜ KAYBI ORANI TESPİT İŞLEMLERİ YÖNETMELİĞİ MADDE 18 (1) Meslek hastalıkları, Meslek Hastalıkları Listesinde (Ek-2); ç) D Grubu: Meslek bulaşıcı hastalıklar,
TEŞEKKÜR EDERİM