Endüstri Mühendisliğine Giriş ERGONOMİ Yrd. Doç. Dr. Selçuk scebi@ktu.edu.tr Sistem Nedir? Ortak amacı Sınırları Elemanları Elemanları arasında etkileşim 2EBİ İnsan Makina Sistemin Yapısal Analizi Girdi Çıktı İnsan Makina Mamul veya hizmet üretimi gerçekleştiren bir yapı içerisinde; insan, çalışma yeri, üretim aracı, iş akışı, iş çevresi ve iş parçasının öngörülen görevi yerine getirmek üzere karşılıklı etkileşim halinde bulundukları, mikro düzeyde faaliyet gösteren, bir sistemdir. 3EBİ 1
İnsan Makina Sisteminin Elemanları 1. Girdi 2. Çıktı 3. Makina 4. Amaç 5. İlişki 6. Çevre 7. İnsan 4EBİ İnsan Makina Sistemlerinin Sınıflandırılması İnsan Tarafından İcra Edilen Kısmi Fonksiyonlar Manuel Etki Yöneltme Gözleme Mekanik Etki Yöneltme Gözleme Otomatik Etki Yöneltme Gözleme Makina Tarafından İcra Edilen Kısmi Fonksiyonlar 5EBİ ERGONOMİ Nedir? ERGON iş, çalışma NOMOS yasa ERGONOMİ* *Ergonomi İşbilim İnsan Faktörleri Mühendisliği 6EBİ 2
ERGONOMİ Nedir? Ergonomi disiplinler arası uygulamalı bir bilimdir: Antropometri Endüstri Mühendisliği Biomekanik Fizyoloji Psikoloji ergonomi Çalışma yeri Düzenlemeye İlişkin kurallar İş Organizasyonu Düzenlemeye İlişkin kurallar Alet/Makina Tasarımına İlişkin kurallar 7EBİ Ergonominin Amaçları İŞBİLİM üretkenlik harcadığımız birim zaman başına elde ettiğimiz kazanç Verimlilik 8EBİ Ergonominin Amaçları VERİMLİLİK İNSANCA İnsanın Daha Rahat Çalışması Verimlilik Üretkenlik Artırımı 9EBİ 3
Ergonominin Amaçları İnsan Makina Sistemin Maksimum Randımanla Çalışmasını Sağlamak İnsanı doğal yetenekleri içinde en uygun işe yerleştirmek ş Daha az yorulma Daha az iş kazası Daha az meslek hastalığı EBİ 10 Ergonominin Temel Konuları İnsan Karakteristikleri: Fiziksel Özellikler vücut ölçüleri, kuvvet, vücut kapasitesi/sınırları Zihinsel Özelikler tepki gösterme, algılama,karar verme, öğrenme İnsan Makina ilişkileri Göstergeler, kumanda elemanları, bilgi akışı, ş otomasyon Çevre Koşulları Sıcaklık, aydınlatma, gürültü, titreşim, havalandırma İşin Özelikleri Zaman, çıktı, hatlar ve kazalar EBİ 11 Ergonomik Risk Faktörleri Çalışan İş Çevre EBİ 12 4
İnsan Çalışması ve Özellikleri İş yeri, insan beden ölçülerine göre düzenlenmeli İş, iş görenin hareket ve kuvvet yeteneklerine uygun olmalı İş gereçleri, işe ilşkin bilgi, işgörenin duyu organlarınca kolay ve doğru algılanmalı 13 İnsan Çalışması ve Özellikleri İşlerin Sınıflandırılması Dinamik Kassal İşler Kassal İşler Statik Kassal İşler İşler Tepkisel Zihinsel İşler Bağlantı Kurucu Yaratıcı EBİ 14 İnsan Çalışması ve Özellikleri Statik İş 15 5
İnsan Çalışması ve Özellikleri Çalışırken Vücut Konumu 16 İnsan Çalışması ve Özellikleri Yük Taşıma 17 İnsan Çalışması ve Özellikleri Yük Taşıma 18 6
İnsan Çalışması ve Özellikleri Yük Taşıma 19 İnsan Çalışması ve Özellikleri Yük Taşıma 20 İnsan Çalışması ve Özellikleri Antropometri 21 7
İnsan Çalışması ve Özellikleri Antropometri 22 İnsan Çalışması ve Özellikleri Antropometri 23 İnsan Çalışması ve Özellikleri Yorulma ve Dinlenme Yüklenme Düşü k Zorlanma Kişisel Nitelikler Yükse k Zorlanma Yorulma Yüklenme = f(kısmi yüklenme, yüylenme ül süresi) Zorlanma= f(yüklenme, kişisel özelikler ve yetenekler) EBİ 24 Yüklenme 8
İnsan Çalışması ve Özellikleri Yorulma ve Dinlenme 25 İnsan Çalışması ve Özellikleri İnsan Performasının gün içinde değişimi 26 İnsana Ait Ergonomik Bilgiler İnsan Performasının mevsimlere göre değişimi 27 9
İnsan Çalışması ve Özellikleri Çalışmasının Değerlendirilmesi İcra edilebilirlik Dayanabilirlik Beklenebilirlilik Memnuniyet 28 İnsan Çalışması ve Özellikleri İşin İnsana ve İnsanın İşe Uyumu İşin İnsana uyumu; Çalışma yerinin ve üretim araçlarının incelenmesi ve düzenlenmesi Çalışma çevresinin incelenmesi ve düzenlenmesi (gürültü, aydınlatma, iklim, titreşimler, zararlı maddeler) İş organizasyonunun analizi ve düzenlenmesi(işin kapsamı, çalışma ve dinlenme zamanları) İnsanın işe uyumu; İş öğretimi ve işe alıştırma Kişinin işin içeriğine bireysel yatkınlığı (yaş, cinsiyet, bedensel yapı, eğitim ve deneyimi) EBİ 29 İnsan Çalışması ve Özellikleri Kaynak Talep teorisi KAYNAK >TALEP Tatminsizlik, işi benimseyememe KAYNAK <TALEP Aşırı yüklenme, başarısızlık 30 10
Çevre Koşullarına ait Ergonomik Bilgiler Aydınlatma Gürültü Sıcaklık EBİ Havalandırma Renk 31 Gürültü İşitsel çevrenin temel öğesi gürültü dür. En basit anlamda, gürültü insan üzerinde negatif psikolojik etki (dikkat dağıtma,sıkıntı, asabiyet, vb.)bırakan istenmeyen sesler olarak tanımlanabilir. Burda, etki süresi ve ses yoğunluğu 2 önemli değişken dirdir EBİ 32 OSHA nın izin verilebilir gürültü etki limitlerine göre; bir işgören 90 db(a) yoğunluğundaki gürültüye 8 saatlik çalışma periyotlarında maruz kalabilir. Ses yoğunluğun artması durumunda, maruz kalınan sürenin azaltılması gerekir. Günlük etki süre (saat) Ses Düzeyi [db(a)] 8 90 6 92 4 95 3 97 2 100 1 105 0.5 110 0.25 ve altı 115 EBİ 33 11
Gürültü-Sonuç Konuşulanı anlama aralığı 50-80 db(a) arasındadır Gürültü konuşmayı etkilemektedir, bu yüzden bilgiyi engellemektedir Aşırı gürültü aşırı yargılara yol açabilir Gürültü agresif davranışlara yol açabilir Çalışanların duyma kabiliyeti her 2-3 yılda bir kontrol edilmelidir 34 Aydınlatma -Görsel Çevre İnsanın görme sisteminin etkin çalışabilmesi için yeterli seviyede ışığın mevcut olması gerekir Kişinin performans yeteneği, bir yere kadar, ışığın miktarına ve kalitesine bağlıdır Çevre algımız aydınlatma koşullarından da etkilenebilir EBİ 35 Aydınlatma Ergonomi açısından en fazla ilgili olduğu ışığın üç durumu: Aydınlatma Parlaklık Yansıtma 36 12
İYİ BİR AYDINLATMA DÜZEYİNİN ÖZELLİKLERİ 1)Aydınlatma düzeni 2)Eş düzeyde aydınlatma 3)Işık yönü ve gölge etkisi 4)Işık dağılımı 5)Işıktan yararlanma 6)Kamaşmanın sınırlandırılması 7)Işığın rengi ve renksel yansıma EBİ 37 Klima En Düşük Oda Sıcaklıkları Çoğunlukla oturularak görülen işlerde Çoğunlukla oturmadan görülen işlerde Ağır bedensel çalışmada Bürolarda Satış yapılan kapalı yerlerde +19 0 C +17 0 C +12 0 C +20 0 C +19 0 C EBİ 38 Titreşim Titreşime Maruz Kalan Kimsede Oluşan Fizyolojik Etkiler; Nefes tıkanması, Boğaz rahatsızlığı, Göğüs ağrıları, kendini rahat hissetmeme,çene rezonansı,sindirim sistemi rahatsızlıkları,kas gerilmesi, Genel denge bozuklukları, Sırt ve baş ağrılarıgöz yuvarında titreşme 39 13
Titreşim Etkilerinden Korunabilmek İçin Önlemler Teknoloji seçimi Tasarımla ilgili olarak titreşimin kaynağından söndürülmesi Mekanik dengesizliklerin giderilerek titreşimin önlenmesi Demir sayısının değiştirilmesi ile rezonans sayısının azaltılması Darbeler için sönümleyicilerin kullanılması 40 İş Güvenliği ve İş Sağlığı Hiçbir kaza durup dururken tesadüfi olarak ya da sebepsiz meydana gelmez İnsan yaşadığı çevre, çalıştığı işyeri ve ortam, kullandığı malzeme, makine ve teçhizatla yakın ilişkilidir.bu etkileşimler içinde bir kazanın meydana gelmesinde bir değil birçok faktör rol oynar. İş kazası iş görenin çalışma ortamında ya da işe dair vazifesini yerine getirirken bedensel zarar görmesidir. EBİ 41 İş Kazalarının Sınıflandırılması Yaralanmanın Ağırlığına Göre Kazalar Hafif Dereceli Kazalar: Çalışabilir Orta Dereceli Kazalar: Bir günden fazla çalışamama Ağır Dereceli Kazalar: Sürekli İş Görmezlik Ölümle Sonuçlanan Kazalar Yaralanmanın Cinsine Göre Kazalar Kazanın Cinsine Göre Kazalar EBİ 42 14
Kazayı Doğuran Faktörler Ekipman & Tasarımı Fiziksel Faktörler İşçi Yetenek düzeyi Tecrübe Eğitim Zeka Yaş Yorgunluk Fiziksel kapasite Sosyal ve Psikolojik Faktörler Ortam Moral Ahlak Grup içi arası iletişim Stres İşin Kendisi Sürati İş Yükü Tekrar Etme Sıkılma Vardiya Kontroller Göstergeler Uyarılar Çalışma Alanı Düzenlemesi Gürültü Sıcaklık - Nem Aydınlatma Mimari Boyutlar Yönetim Politika Personel Seçimi Koordinasyon İşçi Yerleştirme EBİ 43 Meslek Hastalıkları Akciğer Hastalıkları Kas İskelet Sistemi Hastalıkları Meslek Kanserleri Kalp Hastalıkları Üreme Sistemi Hastalıkları Sinir Hastalıkları Gürültüye Bağlı İşitme Kaybı Dermatolojik Hastalıklar Psikolojik Hastalıklar EBİ 44 Meslek Hastalıklarını Oluşturan Faktörler Fiziksel Faktörler Basınç Titreşim Radyant Enerji Gürültü Aydınlatma Kimyasal Faktörler Tozlar Gaz ve Buhar Çözücüler Biyolojik Faktörler Çevrede bulunan küçük mikro organizmaların meydana getirdiği bulaşıcı meslek hastalıkları Canlılardan (Malta Hurması, Şarbon, Takoz v.b.) Çalışma Ortamından (Tetanos v.b.) EBİ 45 15
Meslek Hastalıklarında Alınacak Tedbirler Tıbbi Tedbirler İşe Girerken Tıbbi Kontroller Periyodik Tıbbi Kontroller Çalışma Çevresine Ait Tedbirler Kullanılan Zararlı Maddelerin Değiştirilmesiğ ş Kapalı Çalışma Yöntemi Ayırma Havalandırma Nemli Çalışma Yöntemleri Sürekli Temizlik ve Bakım İşçiye Ait Tedbirler Kişisel Koruma Eğitim EBİ 46 Çalışma Ortamı Güvenliği Çalışma ortamı temiz ve düzenli olmalı Çalışma ortamında yapılan işe uygun hareket edilmeli Çalışma ortamına uygun giyinmeye dikkat edilmeli EBİ 47 Koruyucular Kişisel Koruyucular Solunum sisteminin korunması Havayı kirleten kaynakları ortadan kaldır Kirli havanın yayılmasını önle Çalışanı tehlikeden koru 48 16
Koruyucular Vücudun Korunması El, göz, baş ve ayaklar gibi organların tehlikeden korunması 49 17