MICROBIAL WATER QUALITY OF BİTLİS RAHVA REGION Ayşegül Demir Yetiş 1, Hülya Durmaz Bekmezci 1, Leyla Gazigil 1, Halil Çetin 1, Kaan Çetin 2, Recep Yetiş 3 1 Bitlis Eren University, Faculty of Engineering and Architecture, Department of Environmental Engineering, 13, Bitlis 2 Provincial Public Health, 13, Bitlis 3 Harran University, Faculty of Engineering, Department of Environmental Engineering, 63, Sanliurfa guldem83@gmail.com Abstract: This study aims to investigate microbiological quality of drinking water in the region of Rahva, which is located around the 1th km of BitlisTatvan Highway and was recently opened to settlement with rapidly increasing population. Hence, a total of 11 water samples from the region, 3 from TOKİ residential area and 8 from campus of Bitlis Eren University, were collected. Counts of total coliform, Escherichia coli, enterococci bacteria were measured by the membrane filtration method in water samples which were collected during spring, when the snow melts and runoff water s effect on groundwater quality increases due to increasing runoff water, and the results were classified according to various standards and classifications. As a result, 45%, 18%, and 36% of drinking water samples, collected from different sources in the campus and TOKİ residential area, resulted in presence of (total) coliform, E. coli, and enterococci, respectively. It was observed that a total of 45% of studied water samples did not comply with standards and it was concluded that the use of these waters can be harmful to public health. Keywords: Bitlis Rahva Region, Coliform, E. coli, Enterococci, Water Quality 11. Ulusal Çevre Mühendisliği Kongresi Çevre Yönetimi 397
1. GİRİŞ Su, canlılar için hayati bir öneme sahiptir. Dünya'daki toplam kullanılabilir su rezervlerinin yalnızca %,25 içme ve kullanma amaçlı su miktarına karşılık gelmektedir. Dünya'da sağlıklı sudan mahrum 1,4 milyar insan yaşamakta, 47 milyon insan su kıtlığı çeken bölgelerde bulunmakta, her yıl 25 milyon insan su kaynaklı salgın hastalıklara yakalanmakta ve yaklaşık 1 milyonu mikrobiyal enfeksiyonlar sebebiyle hayatını kaybetmektedir. Son yapılan tahminler 225 yılı itibariyle 3 milyarı aşkın insanın içme ve kullanma amaçlı yeterli ve sağlıklı su sıkıntısı çekeceğini öngörmektedir (WHO, 211; Güler ve Çobanoğlu, 1997). Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması (TNSA) (28) verilerine göre Türkiye de hanelerin %92 si (kentkır sırasıyla %94%88) iyileştirilmiş su kaynağına (şebeke suyu, kuyu suyu, şebekeyle pınar suyu ve şişe suyu) erişebilmektedir (Anonim, 214). Arıtma tesislerinde standartlara uygun hale gelen su, uygun borularla binaların girişine kadar getirilmekte; ancak, binaların su tesisatının uygun olmadığı durumlarda suya, kirletici unsurlar karışmaktadır. Eskiyen ve sağlığa uygun olmayan malzemeden yapılmış borular, içme suyu şebekesinde su kaçaklarına, içme suyunun içine çamur ve kanalizasyonun karışmasına ve sonuç olarak suların kirlenmesine neden olmaktadır. Şehir şebekesi ile kullanım alanlarına ulaşan su, burada kullanıcıya ait depolarda muhtemel su kesintilerine karşı bekletilmektedir. Bu depoların bakımı düzenli olarak yapılmazsa su içindeki organik ve inorganik maddeler çökerek tortu oluşumuna yol açmaktadır. Mikroorganizmaların üremesi için uygun bir ortam oluşturan bu tortu, suyun niteliğini bozmaktadır (Muslu, 1985). Dünyada tüm hastalıkların hemen hemen yarısı sularla ilişkilidir. Güvenli olmayan suyun içme ve kullanma suyu olarak kullanılması, yetersiz hijyen ve sanitasyonla birlikte sağlığı olumsuz etkileyen çok önemli bir etkendir. Dünyadaki ishal vakalarının %88 i güvenli olmayan su kullanımı ile sanitasyon ve hijyendeki eksikliklere bağlıdır. Sulardan kaynaklanan bulaşıcı ishaller, ölüm nedenleri içinde 2. sırada yer almaktadır. Dünya Sağlık Örgütü ne göre 14 yaş arasındaki çocuk ölümlerinin %18 inin (2,2 milyon 398 11. Ulusal Çevre Mühendisliği Kongresi Çevre Yönetimi
çocuk) su ve sanitasyonla ilişkili olduğu ve dolayısıyla önlenebilir olduğu tahmin edilmektedir. Ulusal Hastalık Yükü Çalışmasına göre Türkiye de de 14 yaş grubunda ölüm nedenleri sıralamasında ishalli hastalıklar %8,4 ile 4. sırada yer almaktadır. İshalli hastalıkların 14 yaş grubunda ölüm nedenleri arasındaki payı kentsel alanda %6,2 ve kırsal alanda %9,8 olarak kendini göstermektedir (Anonim, 214). İnfekte olan kişilerin ise %31 inin iş göremez hale geldiği bilinmektedir. Bu yüzden su hijyeni, halk sağlığı açısından çok büyük önem arz etmektedir. İçme suyu kaynaklarının hastalık yapıcı mikroorganizmalarla kirlenmesi halk sağlığını doğrudan tehdit etmektedir. İçme ve kullanma sularında en çok rastlanan ve sağlık açısından sorun teşkil eden mikroorganizmalar özellikle bağırsak flora bakterileri olan koliformlardır. Genel karakteristik özelliklerine göre, toplam koliform veya fekal koliform olarak iki grupta sınıflandırılırlar. Fekal koliform bakteriler ve E. coli sularda fekal kontaminasyon göstergesi olarak kabul edilmektedirler (Rıfaat vd., 214). Suların bakteriyolojik kalitesi indikatör mikroorganizmalarca belirlenmektedir. Bu amaçla sularda başta koliform, fekal koliform ve E. coli olmak üzere enterokok grubu bakteriler aranmaktadır. Bu bakterilerin sudaki varlığı, doğrudan ya da dolaylı olarak bir fekal bulaşmayla birlikte patojenlerin de bulunma olasılığını ve hijyenik kalitenin yetersizliğini ifade etmektedir (Anonim, 26; Demir Yetiş and Selek, 214). Bu çalışma, Bitlis Tatvan Karayolunun yaklaşık 1. km sinde yerleşime yeni açılan ve nüfusun gün geçtikçe yoğunlaştığı Rahva bölgesindeki içme sularının mikrobiyolojik kalitesini araştırmak amacıyla yapılmıştır. 2. MATERYAL VE YÖNTEM Rahva bölgesi Doğu Anadolu Bölgesi'nin Yukarı Fırat Bölümü'nde yer alır. Bitlis ilinin sınırları içinde kalan bu bölge; Fırat, Dicle ve Van Gölü havzalarının birbirinden ayıran bir su bölümü hattı özelliğini taşımaktadır. Bitlis ve Tatvan arasında uzanan ve yaklaşık 85 km 2 yüzölçümünde olan bu bölge, kuzey yönünden Nemrut volkanı ve Benekli tepesi, güneyden Bitlis Dağları, batıdan Bitlis çayının su bölümün çizgisi ve doğudan da alçak tepeliklerle sınırlanmaktadır (Arınç, 2) Çalışma alanı olarak planlanan Bitlis ili su kaynağı bakımından zengin olup, il merkezi ve yeni kurulan Rahva 11. Ulusal Çevre Mühendisliği Kongresi Çevre Yönetimi 399
bölgesi (TOKİ yerleşkesi) içme suyu ihtiyacı; Sapko, Kamiyan, Çelikhan, Başhan, Duap ve Şelale kaynaklarından sağlanmaktadır (Gür ve Ay, 213). Bu çalışmada Bitlis İli Rahva Bölgesinde yer alan Bitlis Eren Üniversitesi Kampüs alanı ve TOKİ yerleşkesinin insani tüketim amacıyla kullanılan içme sularının mikrobiyolojik kirlilik durumları araştırılmıştır. Bu amaçla yeraltı sularına karışımın en yoğun olacağı karların erime ve yağmurların yoğun olduğu bahar dönemi (Nisan 215) örnekleme yapılmış olup, bölgede insan yoğunluğunun fazla olduğu ve tüketilen içme sularının karakterini en iyi temsil edebileceği düşünülen kampüs alanındaki 4 adet kuyudan 8, şehir şebekesinden beslenen TOKİ yerleşkesinden TOKİ (1. 2. 3. ETAP) ise 3 etaptan birer tane olmak üzere toplam 11 farklı örnekleme noktası belirlenmiştir (Şekil 1 ve Çizelge 1). Su örnekleri 5 ml lik burgu kapaklı, renkli, steril ve tiyosülfatlı mikrobiyolojik numune kapları ile Sağlık bakanlığına ait içme kullanma sularının denetimi ve numune alma usulleri genelgesinde bildirildiği şekilde alınarak Bitlis Halk Sağlığı laboratuvarına ulaştırılmıştır (Sağlık Bakanlığı, 215). Alınan su örneklerinin mikrobiyolojik analizleri membran filtre tekniği ile gerçekleştirilmiştir 4 11. Ulusal Çevre Mühendisliği Kongresi Çevre Yönetimi
Şekil 1. Rahva bölgesi coğrafik konumu ve örnekleme notalarının yerleri Çizelge 1. Örnekleme noktalarına ait bilgiler ve koordinatlar No Örnekleme Noktaları Kot (m) Enlem Boylam N 1 KYK Kız Yurdu 1811 25216 426256 N 2 Lojman (yeni) 1812 25219 42628 N 3 Lojman (eski) 1813 252241 426287 N 4 Rektörlük 183 25242 426273 N 5 Misafirhane 1799 252441 426258 N 6 Merkezi Derslik 1799 252522 426275 N 7 Fen Edeb. Fak. 1796 252591 426266 N 8 Müh.Mim Fak. 1797 252638 426273 N 9 TOKİ 1. Etap 1796 252996 426277 N1 TOKİ 2. Etap 1793 253441 42631 N11 TOKİ 3. Etap 3 187 254198 42638 11. Ulusal Çevre Mühendisliği Kongresi Çevre Yönetimi 41
3. BULGULAR VE TARTIŞMA Rahva Bölgesinde Bitlis Eren Üniversitesi kampüs alanından ve TOKİ yerleşkesinden seçilen 11 farklı istasyonda ölçülen toplam koliform, E. coli ve enterokok grubu bakterilerin sayıları Çizelge 2 de görülmektedir. Alınan içme suyu örnekleri incelendiğinde 11 örnekten 2 sinde E. coli (%18), 5 tanesinde toplam koliform (%45) ve 4 tanesinde Enterokok (%36) grubu bakteri tespit edilmiştir. Bu durum fekal bir bulaşma olduğunu göstermektedir. Bitlis ili içerisinde mevcut bir arıtma tesisinin olmaması, su temin edilen kuyuların bakımının ihmal edilmesi, klorlama çalışmalarının yetersizliği veya dışardan su dağıtım şebekesine olabilecek kaçaklar ile uzun süreli su kesintileri sonucunda dağıtım siteminde bakteri çoğalmaları bu bulaşmaların nedeni olabilir. Şekil 2 de ise E. coli, toplam koliform ve enterokok değerlerinin örnekleme noktalarına göre değişimi görülmektedir. Buna göre N7 nolu örnekleme noktasında toplam koliform ve E. coli değerlerinin, N4 nolu örnekleme noktasında ise enterokok değerlerinin yüksek olduğu görülmektedir. Rahva bölgesinde kampüs alanı içerisinden seçilmiş olan bazı örnekleme noktalarından (N4, N5, N6 ve N7) 212 yılına ait analizler incelenmiş ve o döneme ait bulgular Çizelge 2 de de sunulmuştur. Aradan geçen süre zarfında bakteri sayısında önemli derece de azalma olduğu gözlenmektedir. Ancak N7 nolu istasyonda E. coli ve toplam koliform miktarı örnekleme anında çok daha yüksektir. Bunun sebebine bakıldığında; bölgedeki inşaat faaliyetleri ve uzun süreli su kesintilerine bağlı olarak patlayan bir kanalizasyon borusundan içme suyu hattına bulaşma olduğu ve bu sebepten E. coli, toplam koliform ve enterokok miktarlarının yüksek olduğu düşünülmektedir. 42 11. Ulusal Çevre Mühendisliği Kongresi Çevre Yönetimi
Çizelge 2. Mikrobiyolojik ölçüm sonuçları Numune No E. Coli Adet/1 ml Toplam Koliform Adet/1 ml Enterokok Adet/1 ml 215 212 215 212 215 212 N 1 1 1 N 2 N 3 N 4 *() N 5 *(82) N 6 *() N 7 128 *(96) 16 N 8 13 N 9 N1 2 N11 8 *11.6.212 tarihli numunelerin mikrobiyolojik değerleri *() *(15) *() *(168) 117 3 1 2 *() *(81) *() *(22) 18 16 14 Adet / 1 ml 12 1 8 6 4 2 E.coli Toplam Koliform Enterokok Şekil 2. E. Coli, toplam koliform ve enterokok değerlerinin örnekleme noktalarına göre değişimi 11. Ulusal Çevre Mühendisliği Kongresi Çevre Yönetimi 43
Sular kaynaklarından tüketiciye gelene kadar kalite ve güvenilirliklerini riske atan fiziksel, kimyasal ve mikrobiyolojik bulaşmalara maruz kalmaktadırlar. Bunlardan sağlık problemlerinin önemli bir kısmını bakteriyel bulaşmalar oluşturmaktadır (Anonim, 27). Bu nedenle, içme ve kullanma sularının ulusal ve uluslararası sınıflamalara göre istenen standartları sağlamaları gerekmektedir. Türk Standartları Enstitüsü (TS266) (21), İnsani Tüketim Amaçlı Sular Hakkında Yönetmelik (213) Dünya Sağlık Örgütü (WHO) (211), Çevre Koruma Ajansı (EPA) (212) gibi içme suyu standartlarında belirtilen Adet/1 ml maksimum sınır değerini sağlamalıdır. Bu çalışmada her 3 bakteri grubunda sadece N2, N3, N6 ve N9 nolu örnekleme noktalarının sınır değerleri sağladığı Çizelge 2 den görülmektedir. Dağıtım sisteminde içme suyunun mikrobiyolojik kalitesinin korunması en önemli sorunlardan biridir. Yapılan pek çok çalışmalarda dezenfektan kalıntısının sürekliliğinin sağlanamadığı, mikrobiyolojik çoğalmanın meydana geldiği ve dolayısı ile içme suyu kalitesinin dağıtım sistemi içerisinde bozulduğu ortaya koyulmuştur (Alkan vd., 25). Alkan vd. (25) tarafından yapılan Bursa ili içme suyu dağıtım sisteminde meydana gelen bakteriyel değişimlerin bunları etkileyen mikroçevresel faktörlerin incelendiği çalışmada arıtma tesisi çıkışı itibariyle şehrin doğusuna gidildikçe uzaklığa bağlı olarak bakteri sayısının artmış olmasının sebebinin bundan kaynaklandığı bildirilmiştir. Uygulanan dezenfektan maddeler yeterli dozda olmadığında borulardaki mikroorganizmalar kolay bir şekilde çoğalmaktadır. Dünya da ve Türkiye de içme ve kullanma sularının bakteriyolojik kalitelerinin izlenmesi amacıyla su kaynaklarında, depolarda dağıtım hatlarında ve musluk sularında koliform ve enterokok bakteri grupları ile E. coli miktarlarının belirlendiği çok sayıda çalışma vardır. Zamberland da Silva et al. (28) Brezilyada şebeke sularının en az bir koliform veya indikatör bakteri ile kirlenmiş olduğunu tespit etmiştir. Er (214) tarafından yapılan çalışmada Kilis ilinde mikrobiyolojik kirlenmenin, çok sık gerçekleşen su kesilmesine bağlı olarak şebekeden depoya giden suların depoda beklemesi ve temizliğin yapılmaması ve suya lağım suyunun karışmasına bağlı olabileceğini bildirmiştir. Acehan (27) Adana ilinde 44 11. Ulusal Çevre Mühendisliği Kongresi Çevre Yönetimi
yaptığı çalışmada (27) su temini sisteminde bakteriyolojik kirlenme potansiyelinin en fazla olduğu kısımların ana depolar olduğunu bildirmiştir. Alişarlı vd. (27) yılında Van merkez ve ilçelerde yapılan bir başka çalışmada, musluk ve depo sularının hijyenik kalitesi Van merkezinden alınan örneklerde ilçelere göre daha iyi bulunmuş, ancak kuyu ve dere sularında benzer sonuç elde edilememiştir. Van merkezdeki içme ve kullanma sularının hijyen kontrollerinin ve dezenfeksiyon işlemlerinin düzenli yapıldığı, ancak kuyu ve derelerin yerleşim yoğunluğuna bağlı olarak daha fazla kirlendiği bildirilmiştir Son olarak Alemdar vd. (29) tarafından Bitlis merkez ve ilçelerinde yapılan çalışmada bazı depo ve musluk sularının mikrobiyolojik açıdan standartlara uygunluk göstermediğini bildirmişleridir. 4. SONUÇLAR ve ÖNERİLER Rahva bölgesinde mikrobiyolojik su kalitesini kontrol etmek için incelenen örneklerin sonuç olarak %45 i toplam koliform, %36 sı enterokok ve %18 i E. coli yönünden ulusal ve uluslararası standartlara uygun bulunmamıştır. Fekal kirlilik indikatörü mikroorganizmaların tespit edilmesi, olası bir kontaminasyon durumunu ve muhtemelen klorlama işlemlerinin düzenli ve tekniğine uygun yapılmadığını düşündürmektedir. Sudan kaynaklanan hastalıkların kontrol altında tutulabilmesi, kaynaktan başlayarak musluklarımıza ulaşıncaya kadar pek çok aşamada gerekli tedbirlerin alınması ile ancak mümkün olabilir (Alkan vd., 25). Dışardan şebekeye olabilecek bulaşmaların önlenmesi için boru bağlantılarının sızdırmaz özellikte yapılması, su kesintilerinin mümkün olduğunca azaltılması gerekmektedir. Su kaynaklarının sürekli olarak izlenmesi, yönetim planlarının yapılması, sorunların çözümüne yönelik ilgili kurum ve kuruluşların işbirliği halinde ortak çalışmalar yürütmeleri, kalite kontrol ve klorlama işlemlerinin rutin olarak yapılması insanların sağlıklı içme ve kullanma sularına ulaşabilmelerini dolayısıyla toplum sağlığının korunmasını önemli ölçüde sağlayacaktır. 11. Ulusal Çevre Mühendisliği Kongresi Çevre Yönetimi 45
5. TEŞEKKÜR Bu çalışmada Bitlis İl Halk Sağlığı Müdürlüğü ne Laboratuvar çalışmalarıyla katkı ve destek sağladıkları için teşekkür ederiz. 6. KAYNAKLAR 46 Acehan, G. (27). İçme Suların Mikrobiyolojik Kirlenme Potansiyelin Belirlenmesi. Çukurova Üni. Fen Bil. Enst. Y.L. Tezi. Adana. Ağaoğlu S, Ekici K, Alemdar S, Dede S (1999): Van ve yöresi kaynak sularının mikrobiyolojik, fiziksel ve kimyasal kaliteleri üzerine arastırmalar. Van Tıp Dergisi., 6(2): 333. Alemdar, S., kahraman T., Ağaoğlu S., Alişarlı, M., (29). Bitlis İli İçme Sularının Bazı Mikrobiyolojik ve Fizikokimyasal Özellikleri. Ekoloji 19, 73, 2938 Alişarlı M, Ağaoğlu S, Alemdar S (27) Van bölgesi sularının mikrobiyolojik kalitesinin halk sağlığı yönünden değerlendirilmesi. Yüzüncü Yıl Üni. Veteriner Fakültesi Dergisi 18, 1, 6677. Alkan, U, Teksoy A., Acar Ö.,(25). İçme suyu şebekesinde bakteriyel yeniden çoğalmayı etkileyen faktörlerin belirlenmesi. itüdergisi/e su kirlenmesi kontrolü Cilt:15, Sayı:13, 4355. Anonim, (26) Guidelines for Drinking Water Quality. Incorporating First Addendum, Vol. 1, Recommendations, 3rd Ed., World Health Organization. http://www.who.int/water_sanitat ion_health/dwq/gdwq56.pdf. Erişim Tarihi: 15.11.28. Anonim, (27); Water Quality Outlook. UNEP Global Environment Monitoring System (GEMS)/Water Programme Office, http://esa.un.org/iys/docs/san_li b_docs/water_quality_outlook.p df. Erişim Tarihi: 15.12.28. Anonim, (214); T.C. Kalkınma bakanlığı, onuncu kalkınma planı 214 218, su kaynakları yönetimi ve güvenliği, özel ihtisas komisyonu raporu, Ankara. Arınç, K., (2). Ulaşım Coğrafyası Bakımından Bir İnceleme; Rahva Düzlüğü ve Çevresi, Doğu Coğrafya Dergisi, Sayı:3, s: 25. Konya. Demir Yetiş, A., Selek, Z., (214). Determination of total and fecal coliforms of Akyatan Lagoon in terms of microbiological pollution. Arab J Geosci.Vol 8, no 2;11251132. EPA, (212). "212 Edition of the Drinking Water Standards and Health Advisories". EPA 822S 121 Office of Water U.S. Environmental Protection Agency Washington, DC. Er, C. B. (214). Kilis İli İçme Sularının bazı fizikokimyasal ve mikrobiyolojik özellikleri. Kilis Üni. Fen Bil. Enst. Y.L. Tezi. Kilis Güler, Ç., Çobanoğlu, Z., (1997), Su Kalitesi, T. C. Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Çevre Sağlığı Temel Kaynak Dizisi, 1. Baskı No: 43, Ankara, Türkiye. 11. Ulusal Çevre Mühendisliği Kongresi Çevre Yönetimi
Gür, H., Ay, M., (213). T.C. Çevre ve şehircilik Bakanlığı, Bitlis Valiliği Çevre ve şehircilik il müdürlüğü, 212 Bitlis İli Çevre Durum Raporu. Bitlis 213. Muslu, Y.(1985). Su Temini ve Çevre Sağlığı, Cilt 3. İTÜ Matbaası Rıfaat, E. A., Tekiner, İ. H., Özpınar H., (214). Halk sağlığı açısından içme ve kullanma sularında koliform ve fekal koliform bakterilerin varlıklarının klasik ve MASS spektrofotometresi yöntemleri ile incelenmesi. Gıda teknolojileri elektronik dergisi vol.9 no:2 214 (232). Sağlık Bakanlığı, (215). İçme kullanma sularının denetimi ve numune alma usulleri genelgesi (http://www.hssgm.gov.tr/menu/ mevzuat/yonerge_genelge.aspx Erişim tarihi 12.8.215). Sağlık Bakanlığı, İnsani Tüketim Amaçlı Sular Hakkında Yönetmelik, 7 Mart (213) Perşembe tarih ve 2858 sayılı Resmi Gazete. TSE, (213). Sularİnsani Tüketim Amaçlı Sular, TS 266, Ankara. WHO, (211). The Guidelines for DrinkingWater Quality, fourth edition, WHO, India. Zamberlan da Silva, M. E., Santana, R.G., Guilhermetti, M., Filho, I. C., Endo, E. H., Nakamura, T.U., Nakamura, C. V., Filho, B. P. D., (28). Comparison of the Bacteriological Quality of Tap Water and Bottled Mineral water. International Journal of Hygiene and Environmental Health 211; 54 59. 11. Ulusal Çevre Mühendisliği Kongresi Çevre Yönetimi 47