Giriş AFET RİSK YÖNETİMİ Afet risk yönetimi kavramı dünyada yeni kabul gören bir kavram olup, gelişmiş ve gelişmekte olan hemen her ülke, plan ve politikalarını bu yöne ağırlık vererek geliştirmeye çalışmaktadır. Burada temel sorun kavramların yanlış anlaşılması ve bilinmesidir. Bu nedenle, standartların belirlenmesinde ve çalışmaların planlanmasında yanlış yollar / yanlış programlar ortaya konulabilmektedir. O nedenle, afet risk yönetimi ile ilgili bazı kavramların uluslararası kabul görmüş ve ülkemizde de bilinmesi ve benimsenmesi gereken tanımlarını vermekte fayda vardır. 1-Tehlike Nedir? Yaşamı tehdit eden, sahip olunan şeylere ve çevreye zarar verebilme potansiyeli taşıyan fiziki olay ve olgulardır. Diğer bir deyişle tehlike; doğal, teknolojik veya insan kökenli olan ve fiziksel, ekonomik, sosyal kayıplara yol açabilecek tüm olayları ifade eder. Afet=Tehlike gibi görünse de, AFET, TEHLİKENİN SONUCUDUR. Tehlike = Risk Değildir!!! Risk=0 Yüksek Risk Risk var Yapılaşma yok 2-Risk Nedir? Kötü yapılaşma Planlama yok İyi yapılaşma İyi planlama Belirli bir alanda, tehlike olasılığına göre kaybedilecek değerlerin ölçüsünü veya bir olayın doğurabileceği olumsuz sonuçların toplamını ifade eden kavramdır. Diğer bir deyişle; Risk = Potansiyel kayıplar Veya Risk = Risk Tahmini x Hassasiyet
3-Risk Yönetimi Nedir? İşletmelerin işlevleri sırasında ortaya çıkabilecek risklerin önceden dikkatli bir biçimde ve ayrıntıları ile tanımlanıp değerlendirilmesi ve bu riskleri minimize edecek veya tam olarak ortadan kaldıracak önlemlerin alınması olarak tanımlanabilir. 4-Afet Risk Yönetimi Nedir? Ülke, bölge, kent ve yerel ölçekte risk türleri ve düzeylerini tespit etme, azaltma ve paylaşma çalışmaları ile bu alandaki planlama esaslarını ifade eder. Tehlike ve riskin belirlenmesi ve analizi ile imkan, kaynak ve önceliklerin dikkate alınarak idare edildiği süreçtir. Afet senaryolarının hazırlanması, uygulama önceliklerinin belirlenmesi ve riskin azaltılabilmesi için genel politika ve stratejik planlarla, uygulama planlarının hazırlanması ve hayata geçirilmesi bu süreç kapsamındadır. 5-Modern Afet Yönetim Sistemi Afet yönetimi, bilindiği üzere risk yönetimi ve kriz yönetimi olmak üzere 2 kısımdan oluşmaktadır. Bu iki kavramın ayrımında anlaşılabilirliği sağlamak amacıyla aşağıdaki şemaya bakmak yeterli olacaktır. Afet Risk Yönetimi 1 2 Zarar Azaltma Hazırlık Koruma Yara almama Tahmin ve Erken Uyarı Afet Yeniden yapılanma Düzeltme Yara sarma Etki Analizi Kriz yönetimi İyileştirme 4 Müdahale 3 Ülkemizde 1999 Marmara depremleri ve daha önceki yıllarda meydana gelmiş afetlerden çıkarılan dersler doğrultusunda kriz yönetimi ağırlıklı afet yönetimi anlayışından, risk yönetimi ağırlıklı afet yönetimi anlayışına geçiş kararı alınarak bazı yapısal değişikliklere ve yasal düzenlemelere gidilmiştir. İki anlayış arasındaki farkın anlaşılması için aşağıdaki tablo düzenlenmiştir.
KRİZ YÖNETİMİ AFET VE OLAY ODAKLIDIR TEK OLAY BAZLI SENARYOLAR ANA AMAÇ OLAYA MÜDAHALE SABİT BELİRLENMİŞ LOKAL YAKLAŞIM SORUMLU TEK OTORİTE MERKEZİ KONTROL MERKEZİ YÖNLENDİRME BELİRLENMİŞ HİYERARŞİK İLİŞKİLER RİSK YÖNETİMİ ZARAR GÖREBİLİRLİLİK VE RİSK ODAKLIDIR DİNAMİK, ÇOKLU RİSK YAKLAŞIMI VE GELİŞMİŞ SENARYOLAR DEĞERLENDİRME, İZLEME VE GELİŞTİRME GENİŞ, DEĞİŞEBİLİR, PAYLAŞIMCI BÖLGESEL YAKLAŞIM SORUMLU YEREL YÖNETİMLER VE PAYDAŞLAR OLAYA ÖZEL YAKLAŞIM, ESNEK YAKLAŞIM FARKLI BİRİMLERLE ORTAKLAŞA HAREKET 6-İhtiyaçlar Afet yönetiminin içinde olan kişilerin bilmesi gerekenler yanında bilgilenmesi gereken konular ve elinde olması gereken bazı verilerin önemi büyüktür. Aşağıda kısaca bu bilgi ve verilere değinilecektir; a-ilgili mevzuat bilinmeli: Afet ile ilgili olan tüm mevzuat kapsamlı bir şekilde bilinmelidir. Afet yönetiminde fiilen görev alacak kişilerin, afet esnasında bu mevzuatı öğrenmeye zamanı olmayacağı için, mevzuat daha önceden öğrenilmelidir. Yeni öğrenecek kişilerin, bu mevzuatı okuyarak öğrenmesi mümkün olmayıp, yaşanarak öğrenilmeli dolayısıyla afet olan alanlarda afet sonrası çalışmaların mutlaka takip edilmesi, konuya vakıf kişiler nezaretinde öğrenilmesi gerekmektedir. b-kurum stratejisi olmalı: Afet yönetimi konusu ile ilgili kurum, ülke ihtiyaç ve politikalarına göre düzenlenmiş kısa, orta ve uzun vadeli stratejilere sahip olmalıdır. c-ilgili kurumlar bilinmeli: Afet yönetimi ile ilgili olan merkez ve yerel düzeyde tüm kurumlar ve bu kurumların yönetimin hangi aşamasında hangi görevleri alacağı ve görevler arası bağlantıları kuracak mekanizmalar detaylı bir şekilde bilinmelidir. İlgili kurumlardaki afet yönetimi ile ilgili kişilerin tüm iletişim bilgileri, kurumsal paylaşımla paylaştırılmış olmalı, her değişiklik aynen ve anında ilgili yerlere bildirilmelidir. d-her ilin tehlikeleri bilinmeli: İllerdeki afet yönetiminden sorumlu kurumlar, öncelikle il genelinde olmuş ve olması muhtemel tehlikeleri (doğal, insan kaynaklı (teknolojik)) etkileyebileceği alanlarla, tarihsel olay kayıtları ile koordinatlı olarak bilmek zorundadır. e-her ilin planları hazır olmalı ve bilinmeli: İllerde herhangi bir afet ve acil durum hallerindeki hareket tarzını belirleyen afet planları hazır ve güncel olmalıdır. Bu planlar, ilin gereklerine göre detaylandırılmalı, görevlendirilen personele görev tanımı tazelemeleri yapılmalı, daha da önemlisi halkın katılımının da sağlandığı tatbikatlar düzenlenmelidir. Her yıl hazırlanması zorunlu olan bu planların merkeze de bildirilmesi gerekmektedir. f-ülke varlıkları bilinmeli: Merkezi ve yerel düzeyde kamu kurum ve kuruluşları, özel ve tüzel kişilikler, üniversiteler, dernekler, vb elinde bulunan tüm varlıklar (iğneden pamuğa, el arabasından dozere, eldivenden özel korumalı kıyafetlere, fırındaki un stoklarından tarlada ekili olan ürün miktarına kadar akla gelebilecek her türlü veri) bilinmeli, bir veri tabanında tutulmalı ve ilgili
kişiler tarafından sürekli güncellenmelidir. Herhangi bir afet ve acil durum hallerinde, bu varlıkların paylaşarak kullanımı esastır. g-kimin ne iş yaptığı analizi tam olmalı: Afet yönetimi ile ilgili tüm çalışmalarda rol üstlenen her paydaşın görev tanımı net ve anlaşılabilir şekilde belli olmalı, ne zaman, nasıl, ne şekilde hareket edeceği planlanmış olmalıdır. h-yapılacak/yaptırılacak işler belli olmalı: Afet yönetiminde yapılacak işlerin detaylı tanımları yapılmalı, işin yaptırılacağı yerin işi, önemini ve ne yapacağını iyi kavramış olması sağlanmalıdır. ı-yapılacak/yaptırılacak işlerin doğru yapılıp yapılmadığı kontrol edilmeli: Afet yönetimi sürecinde yapılan işler tek bir yerden kontrol edilmelidir. Yapılan harcamaların yerinde ve yeterli bir şekilde, zamanında istenen ve/veya olması gereken şekilde yapılıp yapılmadığı işin ehli, konusuna vakıf, bilgili ve tecrübeli kişiler tarafından yapılması esastır. Bu aşamada sorun yaşamamak için, iş tanımlarının da işin ehli, konusuna vakıf, bilgili ve tecrübeli kişiler tarafından yapılması esastır. i-yapılacak/yaptırılacak işlerin yaklaşık maliyeti bilinmeli: Yapılan ve/veya yapılması gereken harcamaların, bütçe ihtiyaçlarının iyi belirlenebilmesi için, yapılan/yaptırılan/yaptırılacak işlerin maliyetlerinin iyi analiz edilmesi gerekmektedir. Bu yere ve zamana göre değişebilen bir görev olmasına rağmen, bu konuda da tecrübe ön plana çıkmakta ve önem kazanmaktadır. 7-Risk Yönetimi Basamakları Afet ve acil durumlarda risk yönetimi bir aşamalar bütününden oluşmaktadır. Risk yönetimi sanıldığı gibi, 1-2 gün içinde harita hazırlayıp, bu haritaların risk haritası olarak adlandırılması ve bu haritalara göre hareket planının yapılmasından ibaret değildir. 1. Tehlikelerin belirlenmesi 2. Tehlikelerin haritalanması 3. Zarar görebilirlik analizlerinin yapılması 4. Yapı stoğunun belirlenmesi 5. Kent Bilgi Sistemlerinin kurulması 6. Zemin özelliklerinin detaylı bir şekilde belirlenmesi 7. Risklerin belirlenmesi 8. Risklerin haritalanması 9. Risk azaltma planlarının hazırlanması 10. Sigortanın yapılması/yaptırılması 11. Afet risklerini azaltma ulusal stratejisini geliştirmek Eğitim, Tahmin ve erken uyarı sistemleri Yapısal ve yapısal olmayan önlemler Modelleme Ölçüm ve değerlendirme Kentsel dönüşüm, güvenli yapı Bina ve tesisler için yer seçimi Afet ve acil durum eylem planlarının hazırlanması Afet bilgi sistemi alt yapısı Bu aşamaların sırasıyla gerçekleştirilmesi halinde süreç gerçekleştirilmiş olur. Ülkemizdeki çalışmalar henüz ilk iki basamak üzerinde yoğunlaşmaktadır. Bu iki aşamanın tamamlanması özellikle illerde yapılacak arazi ve büro çalışmalarının hızlı bir şekilde hayata geçirilmesine bağlıdır.
İkinci aşama olan tehlike haritaları tamamlanmadan, 3-6. aşamalar arasındaki çalışmalar detaylı bir şekilde ulusal veya yerel ölçekte yapılmadan risklerin belirlenmesi ve haritalanması mümkün değildir. Bu zamana kadar yapılacak tüm planlama ve zarar azaltma çalışmaları eldeki mevcut tehlike ve tehlikelerin etki alanı bilgilerine göre yapılabilecektir. 8-Tehlike Türleri Afet ve acil durumlara sebep olan tehlikelerin, her ülkenin şartlarına göre değişiklik göstermekte olması yanında genel kabul görmüş bazı sınıflamalara tabi tutulmuştur. Aşağıda tehlikeler sınıflandırılarak verilmektedir. a-jeolojik Tehlikeler DEPREM HEYELAN SIVILAŞMA VOLKANLAR KAYA DÜŞMESİ TSUNAMİ ÇÖKME ÇAMUR AKMASI b-meteorolojik Tehlikeler SU BASKINI ÇIĞ İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ FIRTINA, KASIRGA KURAKLIK, TİPİ, YILDIRIM, DOLU, SİS, KUM FIRTINASI, DOĞAL RADYASYON ve TUZLANMA
c-teknolojik Tehlikeler Nükleer kazalar Biyolojik kazalar Kimyasal kazalar Sera etkisi Yangınlar Baraj kazaları Radyasyon kirliliği Tuzlu-su girişimi Biyomedikal afet Doğalgaz kazaları Grizu patlaması Göçük d-insan Kaynaklı Tehlikeler Ulaşım-Taşımacılık kazaları Hava kirliliği Asit yağmurları Yangınlar Ozon tabakası delinmesi Su kirliliği Toprak kirliliği Terörizm Salgın hastalıklar Yukarıda sınıflandırılan ilk iki sınıfa giren tehlikeler doğal tehlikeler, son iki sınıfa giren tehlikeler de insan kaynaklı tehlikeler olarak adlandırılabilir. 9-Tehlike Haritası Örnekleri Aşağıda ulusal ölçekte bazı tehlike haritası örnekleri yer almaktadır. TÜRKİYE DEPREM TEHLİKE HARİTASI
200 to 310 (4) 100 to 200 (15) 50 to 100 (63) 10 to 50 (279) 1 to 10 (318) all others (243) 1.000 to 1.130 (2) 500 to 1.000 (2) 100 to 500 (38) 10 to 100 (36) 1 to 10 (3) 7 TÜRKİYE HEYELAN TEHLİKE HARİTASI
10-Terimlerin/Kavramların Örneklerle İfadesi Örnek-1: Tehlike Zarar Görebilirlik Afet Risk Deprem Üst geçitin yıkılması, otobüsün altında kalması Depremin olması, can ve mal kaybının olması Köprünün yıkılacağını ve otobüsün altında kalacağını deprem olmadan öngörmek Örnek-2: Tehlike Zarar Görebilirlik Afet Risk Su Baskını Binaların yıkılması, insanların ölmesi/yaralanması, ekonomik kayıp oluşması, salgın hastalık, vb Su baskını nedeniyle, can ve mal kaybının olması İmara ve yapılaşmaya açılan dere yataklarının aşırı yağışlar sonucu taşkın oluşturacağını ve binaların hasar göreceği ve insanların yaşamını yitireceğini öngörmek 11-Risk Arttırıcı Etkenler Yukarıda sınıflandırılarak kısaca açıklanan tehlikelerin oluşturacağı risklerin artmasına sebep olan bazı faktörlerin de bilinmesi gerekmektedir. Bunlar kısaca şu şekilde sıralanabilir; Topoğrafik koşullar Jeolojik koşullar Tehlikenin yeri, büyüklüğü, oluş zamanı, süresi Dolgu alanlar
Gelişmişlik düzeyi Nüfus yoğunluğu Sanayileşme Çarpık yapılaşma Dere yataklarının daraltılması ve imara açılması 12-Risk Azaltma Çalışmaları AFAD-Planlama ve Zarar Azaltma Dairesi Başkanlığı tarafından yürütülmekte olan bazı risk azaltma çalışmaları şu şekilde sıralanabilir; Ulusal Afet Yönetimi Strateji Belgesinin hazırlanması, Afet Risklerini Azaltma Ulusal Platformunun kurulması, Afet sigorta sisteminin kapsamının genişletilmesi, İl Afet Planlarının tüm tehlikeleri içerir hale getirilmesi, Erken uyarı sistemlerinin kurdurulması, Gözlem ve rasat ağlarının geliştirilmesi, Farkındalık çalışmaları, Bilgi sistemlerinin geliştirilmesi.