Canlılarda Beslenme, Sindirim ve Sindirim Sistemi

Canlılarda Beslenme, Sindirim ve Sindirim Sistemi Yazar Prof.Dr. Ahmet ÖZATA ÜNİTE 6 Amaçlar Bu üniteyi çalıştıktan sonra; besin çeşitlerini bilecek, organizmada çeşitli yapı ve fonksiyonlar için çeşitli besin kaynaklarına gereksinim olduğunu anlayacak, dengeli beslenmenin önemini kavrayacak, besin maddelerinin neden sindirilmek zorunda olduklarını, sindirim sonucu elde edilen yapı taşlarının hangi işlevlerde kullanılacağını, hücre dışı ve hücre içi sindirimi çeşitli hayvan gruplarında sindirim sistemlerini, insanla sindirim sisteminin çalışmasını öğrenmiş olacaksınız. İçindekiler Giriş Günlük Besin İçeriği Yeterli ve Dengeli Beslenme Sindirim Sindirim Sistemi Sindirim ve Emilim

Özet Değerlendirme Soruları Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar Çalışma Önerileri Hücre'ye ait bilgilerinizi tekrarlayınız. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

CANLILARDA BESLENME, Sİ NDİ R İ M VE Sİ NDİ R İ M Sİ STEMİ 113 1. Giriş Daha önceki ünitelerde öğrendiğiniz gibi yaşamın yapısal ve fonksiyonel temel birimi hücredir. Tek hücreli organizmalarda bütün hayatsal olaylar bu tek hücre içinde ceryan eder. Çok hücreli organizmalar ise milyonlarca hücrenin farklılaşması ile meydana gelen doku, organ ve organ sistemlerinden oluşur ve hayatsal olaylar hücrelerden meydana gelen bu organ sistemlerinde ceryan eder. Hücrede kompleks organik moleküllerin ileri derecede bir organizasyonu gözlenir ve hücre içinde devamlı yeni moleküller sentezlenir ya da yıkılır. Hücrenin yapısal bütünlüğünü devam ettirebilmesi ve metabolik işlevlerini sürdürebilmesi için devamlı olarak organik moleküllere, su ve mineral maddelere gereksinimi vardır. İşte gereksinim duyulan organik moleküllerin su ve mineral maddelerin vücut hücreleri tarafından alınması olayına beslenme diyoruz. Hücreler dışarıdan aldıkları maddeleri kendi yapılarına uygun şekilde yeniden düzenlerler. Hücrenin bu işlevine de "özümleme" diyoruz. Şu halde organizmanın alacağı besin maddeleri: Hücre yapısını oluşturan kompleks moleküllerin öncüleri olmalıdır. Hücrede sentezlenecek olan kompleks moleküllerin öncül maddelerini içermelidir. Metabolik olayların devamı için gerekli ortamı sağlamalıdır. Metabolik olaylar için gerek duyulan enerjiyi sağlamalıdır. Bunları sağlayan maddelere de besin maddeleri diyoruz. Besin maddeleri hücrelerin hemen alabileceği şekilde midir? Tabi ki bu soruya vereceğimiz yanıt hayır olacaktır. Çünkü besin maddeleri dediğimiz karbonhidratlar, yağlar, proteinler, su ve mineral maddeler dışında hepsi binlerce halkanın birleşmesiyle meydana gelen uzun zincir şeklinde büyük moleküllerdir. Bu büyük moleküller doğrudan kan dolaşımı ile hücrelere taşınamazlar ve hücreler tarafından alınamazlar. Bunun için bu büyük zincirlerin karbonhidratlarda tek halkası olan glukoza kadar; yağlarda yağ asidi ve gliserole kadar; proteinlerde ise amino asitlere kadar parçalanması gerekir.? İşte zincir şeklindeki besin maddelerinin kendilerini meydana getiren tek halkaya kadar parçalanmaları olayına sindirim; canlıda bunu sağlayan sisteme de "sindirim sistemi" diyoruz. AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

114 CANLILARDA BESLENME, Sİ NDİ R İ M VE Sİ NDİ R İ M Sİ STEMİ 2. Günlük Besin İçeriği Organizma tarafından alınan besinlerden enerjice zengin karbonhidratlar, yağlar, proteinler bir yandan vücut hücrelerinde yıkılarak kimyasal enerji yüklü ATP ve NADPH 2 meydana getirirken bir yandan da alınan besinler vücut hücrelerinin yapısını oluşturan makromoleküllerin sentezinde öncül moleküller olarak kullanılmaktadır. Bu duruma göre organizma: Enerji kaynağı olarak, Hücre ve dokuların yapı maddesi olarak besin maddelerine gereksinim duymaktadır. Organizma üç ana besin kaynağının her birinden gerekli enerjisini sağlayabilir. Fakat hücrenin yapısal elemanları olan polisakkaritleri, proteinleri, lipitleri, nükleik asitleri tek bir besin grubundan sentezleyemez. Bunların her birinin kaynağı farklı besinlerdir. Ayrıca hücredeki katabolik ve anabolik reaksionlarda pek çok koenzim ve mineral maddelere de gereksinim duyulmaktadır. Örneğin: Kalsiyum kemiğin yapısal elementi olması yanında hücre sitoplazmasında önemli metabolik düzenleyici olarak rol oynamaktadır. Fosfor hücre içinde enerji transfer eden ATP nin önemli bir yapı taşıdır. Metabolik reaksiyonlarda enzimlerle beraber görev yapan pek çok koenzimi de vücut hücreleri sentezleyemez. Koenzimler vitaminler halinde besinlerle vücuda alınırlar ve vücut hücrelerinde koenzimlere dönüştürülürler. Buradan da vitaminlerin vücut için neden gerekli olduğunu kavramış olmalısınız. Ayrıca hücredeki tüm metabolik reaksiyonlar bir eriyik ortam içinde meydana gelmekte, su da hücrede iyi bir eritici olarak görev yapmaktadır. Şu halde alınan besinler organizmada: Enerji kaynağı olarak, Yapı maddesi olarak, Metabolik reaksiyonların düzenleyicisi koenzim ve kofaktörler olarak, Eritici ortam olarak kullanılacaklardır. Bunları sağlayan besin maddeleri de farklı olacağından besinlerimizi oluşturan Karbonhidratlar Yağlar Proteinler Vitaminler ve mineral maddeler Su Günlük besinlerimizle yeterli ve dengeli bir şekilde alınmalıdır. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

CANLILARDA BESLENME, Sİ NDİ R İ M VE Sİ NDİ R İ M Sİ STEMİ 115 Erişkin bir insanın dokularında meydana gelen enerjinin % 50 'si karbonhidratlardan, % 35-40 'ı yağlardan,% 10-15 'i de amino asitlerin oksidasyonundan sağlanmaktadır. Günlük besin gereksinimi yaşa, cinsiyete, vücut ağırlığına, vücut genişliğine, vücudun günlük aktivitesine bağlı olarak değişmektedir. Ağır bir işte çalışmayan erişkin bir insanın ortalama günlük enerji gereksinimi 2900 kalori olup bu da 70 gr.yağ, 500 gr. karbonhidrat, 70 gr. proteinden sağlanmaktadır. 2.1. Protein Gereksinimi Proteinler hayvansal ve bitkisel kaynaklardan besin olarak alınırlar. Sindirim sisteminde yapı taşları olan aminoasitlerine kadar parçalandıktan sonra kan yoluyla vücut hücrelerine taşınırlar ve hücrelerde: Yapısal ve enzim proteinlerin sentezinde yapı taşı olarak, Peptit hormonların sentezinde yapı taşı olarak, Purin, pirimidin ve porfirinler gibi azotlu maddelerin sentezinde öncül maddeler olarak kullanırlar. Besinlerle alınan amino asitler ancak vücut gereksiniminden fazla olduğu zaman enerji eldesinde kullanılırlar. Proteinler genlerden gelen şifreye göre 20 çeşit amino asidin değişik kombinasyonlarda sıralanmasıyla ribozomlarda sentezlenirler. Bu 20 amino asitten 10 tanesi insan hücrelerinde yeteri kadar sentez edilemez ve besinlerle mutlaka alınmaları gerekir. İnsan hücrelerinde yeteri miktarda sentezlenemeyen bu amino asitlere "esansiyel amino asitler" ya da "zorunlu amino asitler" denir. İnsan için esansiyel amino asitler arginin, fenilalanin, histidin, izolösin, lösin, lizin, methionin, threonin, triptofan ve valin dir. Bir proteinin beslenme değeri yada biyolojik değeri o proteinde bulunan esansiyel amino asitlerin oranlarına bağlıdır. Çeşitli kaynaklardan elde edilen proteinler farklı esansiyel amino asitlerin eksikliğini gösterir. O halde günlük beslenmede esansiyel amino asit eksikliği riski nasıl ortadan kaldırılır?? AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

116 CANLILARDA BESLENME, Sİ NDİ R İ M VE Sİ NDİ R İ M Sİ STEMİ Bu soruya vereceğiniz yanıt değişik kaynaklardan proteinlerle beslenmek olmalıdır. Bir proteinin sentezlenmesi için gerekli amino asitlerden bir tanesi eksik olsa protein sentezi gerçekleşemez ve diğer amino asitler de yıkılarak üre halinde vücuttan atılır. Böylece alınandan fazla amino asit vücutta yıkılarak atılacağından vücudun azot dengesi bozulur. Azot dengesinin korunması ve düzenli bir beslenme için vücut ağırlığının her kg.' sı için günlük 1 gr. protein alınmalıdır. 2.2. Yağ Gereksinimi Yağlar tüm vücut hücrelerinde membranlı yapıların oluşumuna katılırlar. Aynı zamanda okside olduklarında en fazla eneji sağlayan besin kaynaklarıdırlar. Besin olarak alınan yağlar aynı zamandya A, D ve E vitaminleri gibi yağda eriyen vitaminleri de içerirler. Günlük yağ alımı vücudun her kg.ağırlığı için 1 gr. olmalıdır. 2.3. Karbonhidrat Gereksinimi Vücut hücreleri enerji gereksinimini büyük oranda ve öncelikle karbonhidratlardan sağlar. Ancak yeterli karbonhidrat alınmadığı zaman yağlar ve proteinler enerji kaynağı olarak kullanılırlar. Karbonhidratlar karaciğerda glikojen halinde depo edilir ve gerek duyuldukça glukoz halinde kana verilir, kan dolaşımıyla vücut hücrelerine taşınır. Karbonhidratların yeterli alınmaması durumunda ise karaciğer yağ depoları enerji kaynağı olarak kullanılırlar.? Enerji üretimi sırasında glukoz, amino asit ve yağ asitleri yıkımının bir ara ürünü olarak Asetil KoA (Asetil koenzim A) meydana gelmekte bu da "Oksalo asetik asit" le birleşerek "sitrik asit" döngüsüne girmekte ve en sonunda CO 2 veh 2 O ya kadar yıkılarak yüksek enerjili ATP molekülleri üretilmektedir. Bu döngünün çalışması için hücrede "oksalo asetik asit" bulunmasa gerekmekte, bunun kaynağını ise karbonhidratlar oluşturmaktadır. Bu durumda sürekli yağlarla beslenme enerji gereksinimini sağlar mı? 3. Yeterli ve Dengeli Beslenme Buraya kadar öğrendiklerimizden anlaşılacağı üzere değişik besin gruplarının her birisinin hücre ve dokularda ayrı bir işlevi bulunmaktadır. Beslenmek sadece yeterli kaloriyi almak değildir. Karbonhidratlar, yağlar ve proteinlerden oluşan üç ana besin grubunun her birinin enerji oluşturmaları yanında farklı işlevleri de bulunmaktadır. Bunlardan birinin eksiği diğerinin fazlalığı ile telafi edilemez. Buna göre günlük aldığımız besinler: ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

CANLILARDA BESLENME, Sİ NDİ R İ M VE Sİ NDİ R İ M Sİ STEMİ 117 Günlük kalori gereksinmemizi sağlamalıdır. Hücresel yapıları oluşturan makromoleküllerin öncül moleküllerini içermelidir. Metabolik olayların devamını sağlayacak olan su, vitamin ve mineral maddeler içermelidir. Karbonhidrat, yağ, protein, su, mineral maddeler ve vitaminlerden oluşan besinlerin herbirinden yukarıda sözü edilen işlevleri gerçekleştirecek şekilde alınması "yeterli ve dengeli beslenme" olarak tanımlanabilir. 4. Sindirim Besin maddelerini oluşturan karbonhidratlar, yağlar ve proteinler insan ve diğer canlıların hücrelerinde yapı malzemesi ve enerji kaynağı olarak kullanılırlar. Yukarıda da değindiğimiz gibi bu organik besin maddeleri küçük molekül birimi olan halkaların birleşmesiyle meydana gelmiş zincir halinde büyük moleküllerdir. Karbonhidratlar glukoz halkalarından, yağlar yağ asidi ve gliserolden, proteinler ise amino asit halkalarından oluşmuşlardır. Bu büyük moleküller hücre zarlarından geçemezler. Şu halde bu moleküllerin hücreye alınabilmesi için önce kendilerini meydana getiren halkalara (birim moleküllere) parçalanmaları gerekir. İşte besin maddelerinin kendilerini meydana getiren birim moleküllere kadar parçalanıp kana geçebilecek hale gelmesi olayına sindirim diyoruz. Besin maddelerini birim moleküllerine kadar parçalayan sistemede sindirim sistemi diyoruz (Şekil 6.1). Acaba tek hücreli canlıdan insana kadar uzanan canlılar aleminde sindirim sistemi nasıl bir gelişim çizgisi gösterir?? AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

118 CANLILARDA BESLENME, Sİ NDİ R İ M VE Sİ NDİ R İ M Sİ STEMİ Şekil 6.1: İnsan Sindirim Sistemi 5. Sindirim Sistemi Sindirim sistemi memeli hayvanlar ve insanda ağızla başlayıp anüsle sona eren bir "sindirim borusu" ve bu sindirim borusuna açılan bezlerden oluşur (Şekil 6.2). Şekil 6.2: Sindirim Kanalı ve Sindirim Olayına Katılan Organ ve Enzimler Sindirim borusu canlı grubunun beslenme şekline göre çeşitli gelişim farklılıkları gösterir. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

CANLILARDA BESLENME, Sİ NDİ R İ M VE Sİ NDİ R İ M Sİ STEMİ 119 5.1. Sindirim Borusu Sindirim borusu hayvan grubunun gelişmişlik düzeyine göre ağız, yemek borusu ve kursak, mide, ince bağırsaklar ve kalın bağırsaktan oluşur. Bu boru anüsle sona erer. 5.1.1. Ağız İleri organizasyonlu hayvanlarda sindirim sisteminin başlangıcında ağız ve ağız boşluğu bulunur.besinin alımı ağız aracılığı ile olur. Memeli hayvanların bir kısmında ağız bölgesinde bulunan dişler besini mekanik olarak parçalarken ağız boşluğuna açılan kulak altı, dil altı, çene altı tükrük bezlerinin tükrük sıvısı ile de kimyasal olarak parçalanır. Tükrük sıvısı içinde bulunan parçalayıcı enzim amilazdır (Şekil 6.1.). Hangi omurgalı hayvan grubunda diş bulunmaz? Hemen yanıtlayacağınız gibi yanıtınız kuşlar olacaktır. Kuşların ağız yapısı ile diğer omurgalı hayvan gruplarının ağız yapılarını etçil ve otçul beslenme şekillerine göre de diş yapılarını karşılaştırınız.? 5.1.2. Yemek Borusu ve Kursak Sindirim borusunda ağızdan sonra gelen kısım yemek borusu (özefagus) dur. Bazı hayvan gruplarında yemek borusunun belli bir bölgesi genişleyerek kursak oluşturur. Alınan besinler bir müddet kursakta biriktirilir. Sülüklerin, bazı böceklerin ve otçul beslenen kuşların kursakları yemek borusunun basit olarak dallanmasıyla meydana gelmiştir. Bu bölgede sindirim bezleri bulunabilir. Kursaklarının bulunmasıyla özel bir öğütme mekanizmasına sahip hayvanlar arasında bazı yuvarlak kurtlar, midyeler, solucanlar, hamam böcekleri ve kuşlar gösterilebilir. Kuşlarda kursağın birinci görevi besinleri depolayarak mideye yavaş geçmesini sağlamaktır. Bunun yanısıra balık ve tohum yiyenlerde genç hayvanların beslenmesi için besinin yumuşatılıp hazırlandığı ve bir çeşit kusma ile yavrulara verildiği organdır. Bazı kuşlarda özefagustan hipofiz hormonlarının etkisiyle yavruları için bir çeşit salgı çıkartılır. Bazı kuşlarda yavrular başlarını yutağa sokarak ananın depo edilmiş besinlerini alırlar. AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

120 CANLILARDA BESLENME, Sİ NDİ R İ M VE Sİ NDİ R İ M Sİ STEMİ 5.1.3. Mide Sindirim borusunun bir torba gibi en fazla genişlediği yerdir. Alınan besinler yemek borusunun peristaltik hareketi ile mideye gelir. Kuşlarda mide bezli mide ve kaslı mide (taşlık-katı) olmak üzere genelde iki kısımdan oluşur. Kaslı mide kuşlarda gaga oluşumundan sonra artık ağızda yapılamayan çiğneme işlemi yerine geçen mekanik parçalanmanın gerçekleştirildiği; kemik, kitin, kıl, tüy vb. gibi sindirilemeyen maddelerin lokma gibi şekillendirilerek ağızdan kusulmasını sağlayan bölgedir. Meyve yiyen kurtlarda ise bu organ küçülerek küçük bir kese halini almıştır. Mide yüzeyini kaplayan mukoza epiteli müköz hücreler ve bunların arasında pariyetal hücrelerden oluşur. Mide mukoza epiteli arasına yerleşmiş bez hücrelerinden mide salgısı mide boşluğuna salınır. Mide salgısı içinde hidroklorik asit (HCL), pepsinojen müsin, gastrin hormonu bulunur (Şekil 6.3). Midenin salgılama fonksiyonu sinirsel ve hormonal yollarla kontrol edilir. Besinlerin mideye inmesiyle uyarılan mide bezleri gastrin hormonu salgılarlar. Bu hormonda mide bezlerinin enzim salgılamasını uyarır. Şekil 6.3: Mide Bezleri Geviş getiren memeli hayvanlarda mide dört bölmedir. İlk üç bölme sırasıyla işkembe (rumen), börkenek (reticulum), kırkbayır (omasum) yemek borusunun değişmesiyle meydana gelmiştir. Bu üç bölgede bez bulunmaz. Dördüncü kısım ise bezce zengin olan şirden (abomasum) 'dir (Şekil 6.4). ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

CANLILARDA BESLENME, Sİ NDİ R İ M VE Sİ NDİ R İ M Sİ STEMİ 121 Şekil 6.4: Geviş Getiren Bir Memelinin Mide Yapısı Midenin bu dört gözlü oluşunun sebebi nedir? Hemen düşüneceğiniz gibi geviş getiren memelilerde besin acele ile alınarak çok az bir şekilde çiğnenir ve hemen işkembe ile börkeneğe gönderilir. Burada sellüloz yıkıma uğratılır. Daha sonra bu yarı sindirilmiş besin belirli aralıklarla tekrar ağıza geri gönderilerek yoğun olarak çiğnenir (geviş getirme). Çiğnenmiş bu besin ağızdan bezli mide kısımlarına gönderilerek kimyasal sindirim devam ettirilir.? 5.1.4. İnce Bağırsaklar ve Kalın Bağırsaklar Midede kısmen sindirilen besinler bağırsaklara geçer. Diğer sindirim bölgelerinden belirgin olarak ayrılan bağırsak hayvanlar aleminde ilk olarak yassı solucanların bazılarında görülür. Memeli hayvanlarda sindirim sisteminin büyük bir kısmını oluşturan bağırsaklar mideden anüse kadar uzanır. Bunun başlangıcı oniki parmak bağırsağı, takip eden kısmı ince bağırsak, son olarak da kalın bağırsaktır (Şekil 6.5). Pankreas bezinden salınan pankreas sıvısı ve karaciğerden salınan safra sıvısı birer kanalla oniki parmak bağırsağına açılır. AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

122 CANLILARDA BESLENME, Sİ NDİ R İ M VE Sİ NDİ R İ M Sİ STEMİ? Şekil 6.5: İnce Bağırsaklar ve Kalın Bağırsaklar Etçil ve otçul beslenme ile bağırsak uzunluğu arasında bir ilişki olabilir mi? Bu soruya yanıtınız evet olmalıdır. Gerçekte de etçil ve otçul beslenmeye bağlı olarak hayvanların bağırsak uzunlukları değişmektedir. Etçil beslenenlerin bağırsakları otçul beslenenlere göre daha kısadır. İnce bağırsak bezlerinden salgılanan sıvıda enterokinaz, peptidaz enzimleri; oniki parmak bağırsağına açılan pankreatik sıvıda ise tripsin, kimotripsin, lipaz, fosfolipaz ve amilaz enzimleri bulunur. İnce bağırsakla kalın bağırsağın bağlantı kısmında bulunan körbağırsak insanda çok küçülmüşken atlarda ve domuzlarda sellüloz sindirimi yapılabilmesi için çok gelişmiştir. Kemirici tavşanlarda ise çok uzun yapılı olan bu kısımda ek olarak B vitamini sentezlenir. Körbağırsaktaki salgının büyük bölümü müsin'dir. Müsin sindirim kanalını mekanik etkilerden korumasının yanısıra bağırsak duvarını bakteriyel aktiviteye karşı korur. Aynı zamanda atık maddelerin birbirine yapışarak şekillenmesini sağlar. Sindirim ile ilgili enzim sekresyonu olmamasına karşın kalın bağırsaklara ulaşan içerikten mukoza hücreleri aracılığıyla su inorganik tuzlar bazı kısa zincirli yağ asitleri ve glukoz emilimi sağlanır. 5.2. Sindirim Borusuna Açılan Bezler Sindirim borusuna ağızdan kulak altı, dil altı ve çene altı bezlerinden tükrük sıvı salınır. Tükrük sıvısında amilaz enzimi bulunur (Şekil 6.1). Oniki parmak bağırsağına ise karaciğerin safra sıvısı (öd) ve pankreas bezinin pankreatik sıvısı açılır. Pankreatik sıvıda tripsin, kimotripsin, lipaz, fosfolipaz ve amilaz enzimleri bulunur (Şekil 6.2). ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

CANLILARDA BESLENME, Sİ NDİ R İ M VE Sİ NDİ R İ M Sİ STEMİ 123 6. Sindirim ve Emilim Karbonhidratların sindirimi ağızda başlar ince bağırsaklarda tamamlanır; proteinlerin sindirimi midede başlar ve ince bağırsaklarda tamamlanır; yağların sindirimi ise ince bağırsaklarda olur. 6.1. Karbonhidratların Sindirimi Besin maddeleri içinde bulunan en önemil karbonhidratlar nişasta ve glikojen polisakkaritleri ile laktoz ve sukroz gibi disakkaritlerdir. Nişasta ve glikojen halkaları glukoz olan uzun zincir yapısında moleküllerdir ve bu halkalar sindirim borusundaki enzimlerle zincirden koparılır. Bitkisel besinlerde bulunan sellüloz da glukoz halkalardan oluşur, ancak selülozu parçalayan enzimler insan sindirim sisteminde bulunmaz, otçul beslenen hayvanlarda bulunur. Nişasta ve glikojen önce tükrükte bulunan amilaz enzimi ile 5-6 halkalık oligosakkaritlere daha sonra da ince bağırsak sıvısında bulunan amilaz ve aligosakkaridaz enzimleri ile zincirin tek halkası olan glukoza kadar parçalanır. 6.2. Proteinlerin Sindirimi Proteinlerin sindirimi midede başlar ince bağırsaklarda sonlanır. Proteinlerin sindirimine katılan enzimler midede pepsin, pankreasta tripsin, kimotripsin, elastaz ve peptidaz enzimleridir. Bu enzimlerin etkinliği ile uzun zincir oluşturan proteinler tek halka olan amino asitlerine kadar parçalanırlar. 6.3. Yağların Sindirimi Yiyeceklerle alınan yağların önemli kısmını trigliseritler oluşturur. Yağların sindirimi ince bağırsaklarda olur. Karaciğerin salgısı olan ve safra kesesinde toplanan safra sıvısının oniki parmak bağırsağına salınması ile küçük parçalara ayrılan trigliseritler pankreastan gelen lipaz enzimi ile tek halka olan gliserol ve yağ asitlerine kadar parçalanır. 6.4. Emilim Besinlerin sindirimi sonucu oluşan glukoz, amino asitler, yağ asitleri ince bağırsak mukoza hücrelerinden emilirler. İnce bağırsak mukozası hücre zarlarında şekerler ve amino asitler için taşıyıcı proteinler bulunmaktadır. Sindirilen bileşikler ATP enerjisi de kullanılarak bağırsak boşluğundan önce hücre içine alınırlar, daha sonra hücrelerden de basit diffüzyonla dolaşım sistemine geçerek portal ven ile karaciğere, oradan da tüm vücuda dağılırlar. Yağ asitleri ve gliserol önce bağırsak hücreleri- AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

124 CANLILARDA BESLENME, Sİ NDİ R İ M VE Sİ NDİ R İ M Sİ STEMİ ne alınır. Hücrede tekrar trigliserit sentezlenir. Trigliseritler daha sonra fosfolipid ve proteinlerle birleşerek lipoproteinlere çevrilirler.lipoproteinler lenf dolaşımı ile bütün vücuda yayılırlar. Özet Canlıları oluşturan hücreleri komleks organik moleküller, su, koenzimler ve mineral maddeler meydana getirir. Bunlar organizmaya besinlerle alınırlar. Alınan besinler sindirim sisteminde temel yapı elemanlarına ayrıldıktan sonra emilirler ve kan dolaşımı yoluyla hücre ve dokulara taşınırlar. Hücreye alınan bu maddeler ya yapı malzemesi olarak ya da enerji verici olarak kullanılırlar. Beslenme dediğimiz olay hücre ve dokuların yapılarını oluşturan kompleks moleküllerin öncüllerinin hücreye alınması; aynı zamanda hücredeki hayatsal faaliyetler için gerek duyulan enerji moleküllerinin hücreye alınması olayıdır. Yeterli ve dengeli beslenme çeşitli besin maddelerini içeren değişik besin kaynaklarından sağlanan beslenmedir. Alınan yiyecekler içinde bulunan büyük organik moleküller sindirim borusunda en küçük alt birimlerine kadar parçalanarak ince bağırsaklardan emilirler ve dolaşım sistemine geçerek bütün vücut hücrelerine taşınırlar. Sindirim işlemi enzimler tarafından başarılmakta ve hormonlar tarafından düzenlenmektedir. Salgıladığı enzimlerle sindirim olayına katılan en önemli organlar mide, ince bağırsak ve pankreastır. Düzenleyici hormonlar ise mideden ve ince bağırsaktan salınan gastrin ve sekretin hormonlarıdır. Değerlendirme Soruları 1. Erişkin bir insanın dokularında meydana gelen enerjinin en büyük yüzdesi hangi besinlerden elde edilir? A. Proteinlerden B. Yağlardan C. Karbonhidratlardan D. Vitaminler ve Mineral Maddelerden E. Sudan 2. Amino asitler aşağıdaki metabolik olaylardan hangisi için gerekli değildir? A. Yapısal proteinlerin sentezinde B. Enzimlerin sentezinde C. Peptid hormonların sentezinde D. Karbonhidrat zincirinin sentezinde E. Purin ve pirimidinlerin sentezinde ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

CANLILARDA BESLENME, Sİ NDİ R İ M VE Sİ NDİ R İ M Sİ STEMİ 125 3. Aşağıdakilerden hangisi esansiyel amino asit özelliği değildir? A. Vücut hücreleri tarafından sentezlenebilme B. Proteinlerin beslenme değerini arttırma C. Farklı kaynaklardan besinlerde farklı esansiyel amino asitlerin bulunması D. Besinlerle alınmadığında azot dengesinin bozulmasına neden olma E. Protein sentezi için olma 4. Aşağıdaki besin maddelerinden hangisi enerji sağlamaz? A. Glikojen B. Glukoz C. Yağ asitleri D. Proteinler E. Vitaminler 5. Hangisi tükrükte bulunmaz? A. Müsin B. Amilaz C. Lipaz D. Sekretin E. Na+ 6. Aşağıdaki enzimlerden hangisi parkreasta bulunmaz? A. Tripsin B. Elastaz C. Peptidaz D. Kimotripsin E. Amilaz 7. Proteinlerin sindirim sisteminde en son parçalanma ürünü nedir? A. Glukoz B. Yağ asidi C. Gliserol D. Glikojen E. Amino asit 8. Aşağıdaki hayvanlardan hangisinin midesi dört gözlüdür? A. Köpek B. Kedi C. Sığır D. Fare E. Yarasa AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

126 CANLILARDA BESLENME, Sİ NDİ R İ M VE Sİ NDİ R İ M Sİ STEMİ 9. İnsanda karbonhidratların sindirimi nerede başlar? A. Midede B. Oniki parmak bağırsağında C. İnce bağırsakta D. Ağızda E. Kör bağırsakta 10. Hangisi proteinlerin sindirimine katılmaz? A. Amilaz B. Pepsin C. Tripsin D. Kimotripsin E. Peptidaz Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar Atalay A., Özata A., Sümer S., Kılıç Y., Mercangöz A., Ed: Yalçın ŞAHİN. Biyoloji, İnsan Biyolojisi, Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Lisans Tamamlama Programı, Anadolu Üniversitesi Yayın No: 429, Açıköğretim Fakültesi Yayın No:188,1991 Kılıç Y.,Zeytinoğlu M., Ed: Ahmet ÖZATA. Hayvan Fizyolojisi. Anadolu Üniversitesi Yayınları No:858, Açıköğretim Fakültesi Yayınları 454, 1995 ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ