Yrd. Doç. Dr. Fahri Solak Türkler, Cilt: 19 Sayfa: 801-807 Marmara Üniversitesi Ġktisadi ve Ġdari Bilimler Fakültesi /Türkiye GiriĢ Orta Asya nın güneybatısında yer alan Türkmenistan Cumhuriyeti, kuzeyinde Kazakistan, kuzeydoğusunda Özbekistan, güneydoğusunda Afganistan, güneyinde Ġran ve batısında Hazar Denizi ile çevrilmiģtir. Yüzölçümü 491.2 bin km2 olan Cumhuriyetin baģkenti AĢkabat tır. [nüfusu (1998) 604.700] Türkmenistan Cumhuriyeti 1924 yılında Türkmen Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti adıyla kurulmuģ, 1985 ten itibaren yaģanan geliģmelerden sonra eski Sovyetler Birliği nin dağılma sürecine girmesiyle 22 Ağustos 1990 da egemenliğini, 27 Ekim 1991 de de bağımsızlığını ilan etmiģtir. 16 Kasım 1991 de eski Türkmen Komünist Partisi, Türkmenistan Demokratik Partisi olarak yeniden isimlendirilmiģ ve 18 Mayıs 1992 de baģkanlık yetkilerini geniģleten yeni bir Anayasa parlamentodan geçmiģtir. 21 Haziran 1992 de yapılan baģkanlık seçimlerine tek aday olarak giren Saparmurat Niyazov oyların %99.5 ini alarak 10 yıllık bir dönem için yeniden seçilmiģtir. Bu süreçte 1992 sonbaharında Parlamento seçimleri yapılmıģ ve büyük oranda eski yapılanmaya dayalı yeni bir bağımsız cumhuriyet kurulması amaçlanmıģtır.1 Tek partili bir yönetim Ģekline sahip olan ve BaĢkanlık sistemiyle yönetilen Türkmenistan da siyasi yapı milli bir idol haline getirilmiģ olan Niyazov etrafında ĢekillenmiĢ, sistem TürkmenbaĢı Modeli olarak anılır hale gelmiģ ve 28 Aralık 1999 da Türkmenistan Parlamentosu Niyazov hayatta olduğu sürece baģkanlık seçimlerinin yapılmaması yönünde karar alarak bu durumu tescil etmiģtir.2 Türkmenistan dıģ politikada ise, 1995 yılından itibaren kazandığı Daimi Tarafsızlık statüsüne uygun bir politika izlemektedir.3 Topraklarının 4/5 lik bölümü Turan ovasında yer alan Türkmenistan ın önemli bir kısmını (%80) Karakum çölü kaplamaktadır. Türkmenistan ın orta kesiminden Kazakistan a doğru uzanan çöl ülkenin en önemli coğrafi özelliği olarak gösterilebilir. öl haricinde kalan %20 lik toprakların %3 ünü ekilebilir alanlar, %63 ünü çayır ve otlaklar, %8 ini ormanlar ve %26 sını diğer alanlar oluģturmaktadır.4 Orta Asya cumhuriyetleri içinde yüzölçümü itibariyle Kazakistan dan sonra ikinci büyük ülke durumunda olan Türkmenistan, nüfus miktarı ve yoğunluğu bakımından (km2 ye 10.2 kiģi) dördüncü sırada yer almaktadır. Bölgedeki cumhuriyetlerden sadece Kazakistan ın nüfus yoğunluğu (km2 ye 5.5 kiģi) Türkmenistan dan daha düģüktür. Bu açıdan bakıldığında bölgede ilk üç sırayı Özbekistan, Tacikistan ve Kırgızistan almaktadır. Orta Asya bölgesi bünyesinde çok sayıda farklı etnik unsuru barındırmasıyla bilinmektedir. Bölge cumhuriyetlerinin hepsinde aslî unsuru oluģturan halk yanında baģka etnik unsurlar da 1290
yaģamaktadır. Bu yapısal durum tarihî, siyasî ve sosyo-ekonomik sebeplerle zaman içinde oluģmuģ; bu oluģumun nedenleri, etkileri ve sonuçları çeģitli araģtırmalara konu olmuģtur.5 Ancak 1990 lardan sonra meydana gelen kapsamlı dönüģüm bu konuda da hızlı değiģikliklere yol açmıģ, bu durum yeni geliģmeleri de kapsayacak ülke ve bölge düzeyinde detaylı araģtırmalarla konunun yeniden ele alınmasını kaçınılmaz hale getirmiģtir. Diğer taraftan etnik yapı konusunun bölge ülkeleri için gerilim ve huzursuzluk potansiyeli taģıması ve konunun eski Sovyet dönemine göre, ulusdevlet inģa etme gayretindeki yeni cumhuriyetler tarafından daha farklı anlamlar kazanması ve algılanması konuya iliģkin sağlıklı verilere ulaģmada sorunlara neden olmaktadır. Bu konuda özellikle Özbekistan ve Türkmenistan ın aģırı hassas davrandıkları bilinmektedir. Bu durum Türkiye de bölgeye iliģkin çalıģmalarda genel olarak yaģanan ilk elden verilere ulaģma sorununun, nüfus konusunda daha da ileri boyutlara ulaģmasına neden olmaktadır. Bu eksikliğin bir ölçüde Batı da yapılmıģ çalıģmalardan giderilebileceği düģünülse de, bu çalıģmalarda ayrıntılı verilerden ziyade yapılan yorumlara kaynak teģkil edecek genel verilerin ötesine ulaģabilmek her zaman mümkün olamamaktadır.6 Bu çalıģmada, ulaģılabildiği ölçüde birinci el ve güncel kaynaklara dayalı olarak Türkmenistan Cumhuriyeti nin demografik yapısı ana hatlarıyla ele alınacaktır. Temel kaynak olarak 1999 yılında Türkmenistan Ġstatistik ve Tahmin Enstitüsü tarafından yayınlanan Ġstatistik Yıllığı kullanılacak olmakla beraber konu ile ilgili diğer çalıģmalardan da yararlanılacaktır. I. Nüfusun GeliĢimi Türkmenistan ın nüfusu 1913 yılında 1 milyon 40 bin civarında iken ancak 1970 yılında iki katına ulaģmıģ ve 2 milyon 158 bin olmuģtur (bkz. Tablo: 1). Nüfusun iki katına çıkma süresi 57 yılı bulmaktadır ki bu oldukça uzun bir süredir. 1926 yılının esas alınması durumunda da nüfusun iki katına çıkma süresi olan 39 yıl yine olumsuz bir tablo yansıtmaktadır. Bu dönemde dikkat çeken hususlardan biri de 1913-1926 ve 1940-1950 aralıklarında nüfusta artıģ yerine azalıģ görülmesidir. Yine 1940 yılında 1 milyon 300 bin civarında olan nüfus aradan geçen 15 yıla rağmen 1955 yılında da hemen hemen aynı düzeyde kalmıģtır. Bu olumsuz durumun ortaya çıkmasında 1917 BolĢevik Devrimi sonrası yaģanan iç savaģ ve Türkmen bağımsızlık savaģı, 1920 lerde etkili olan kıtlığın neden olduğu insan kayıpları, 1930 larda zorla uygulanan kolektifleģtirme ve zorunlu iskan politikalarının mevcut dengeleri bozması, bu uygulamaya direnen insanlardan ölen yada göçenlerin önemli miktarlara ulaģması ve nihayet Ġkinci Dünya SavaĢı nda kaybedilen binlerce insan baģlıca sebepler olarak sıralanabilir. Yüzyılın baģında Türkmenistan nüfusunun %90 a yakını kırsal bölgede yaģarken, 1939 da kayda değer bir değiģiklik yaģanmıģ ve kent nüfusu %10 seviyesinden %33 seviyesine çıkmıģtır. Bu sıçramada yukarıda değindiğimiz zorunlu iskan politikası yanında bölgeye yaģanan hızlı Slav göçü belirleyici olmuģtur. Tablo 1: Türkmenistan da Nüfusun GeliĢimi 1291
Yıllar Nüfus MiktarıKent NüfusuKır Nüfusu Km2 ye (Bin KiĢi) (%) (%) düģen Nüfus 19131041.7 11 89 2.1 1926998.1 14 86 2.0 19391251.9 33 67 2.5 19401301.6 35 65 2.7 19501197.3 36 64 2.5 19551340.1 44 56 2.7 19591516.4 46 54 3.1 19601564.6 42 58 3.2 19651862.7 48 52 3.8 19702158.9 48 52 4.4 19752491.1 48 52 5.1 19792758.8 48 52 5.6 19802833.0 48 52 5.8 19812896.6 48 52 5.9 19822969.9 47 53 6.1 19843118.0 47 53 6.3 19893533.9 45 55 7.2 19923838.1 7.8 19934000.0 8.1 19954587.444.9 55.1 9.3 19964710.444.5 55.5 9.6 19974846.844.5 55.5 9.9 19984993.544.7 55.3 10.2 20005400.0 - - 11.0 Kaynak: Turkmenskaya SSR, AĢhabat, 1984, s. 66; Demografiçeskiy Entsiklopediçeskiy Slovar, Moskva, 1985, s. 483; TĠKA, Avrasya Dosyası, Türkmenistan Özel Sayısı, S: 87, Kasım 1997/2, s. 2. Statistical Yearbook of Turkmenistan 1998, Ashgabat, 1999, s. 17; The Economist Intelligence Unit (EIU), Country Report, June 2001, s. 5. 1292
1970 yılı Türkmenistan nüfusunun artıģı ve kır-kent dağılım oranları açısından dönüm noktası olmuģtur. Söz konusu yılda kent nüfusu en yüksek oranı olan %48 düzeyine ulaģmıģ, izleyen yıllarda nüfus artıģı istikrarlı bir seyir izlemiģtir. Bu dönemde nüfusun iki katına çıkma süresi de (1970-1993) 23 yıla inmiģtir. 1993-2000 döneminde hızlı bir nüfus artıģı gerçekleģerek toplam nüfus 5 milyonu aģmıģtır. Türkmenistan nüfus artıģ hızı en yüksek Orta Asya cumhuriyetidir. Ülkede nüfus artıģı devlet tarafından teģvik edilmekte, doğum yapan kadınlara üç yıla kadar ücretli izin verilmekte, iki çocuktan fazlasının giderlerine yardım edilmekte ve köylere kadar yaygınlaģan ücretsiz kreģ ve anaokulu hizmeti sağlamaktadır. Ülkede nüfus artıģ hızı 1989 yılında %2.1, 1990 yılında %2.7, 1992 yılında %2.4, 1993 yılında %2.6, 1995 yılında %1.9 ve 1998 yılında ise %1.6 olarak gerçekleģmiģtir.7 2000 yılı itibariyle ülkede doğum oranı binde 29, ölüm oranı binde 9, nüfus artıģ oranı %2 ve ortalama yaģam süresi 60.9 yıl olarak belirlenmiģtir.8 Yukarıdaki tabloda yer alan bilgiler ve bunlara dayalı olarak yapılan değerlendirmeler Türkmenistan Cumhuriyeti sınırları içinde yaģayan nüfusla ilgilidir. Ayrıca Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) ülkeleri baģta olmak üzere diğer bazı ülkelerde de Türkmenlerin yaģadığı bilinmektedir. Türkmenistan dıģında yaģayan Türkmenlerin sayısına iliģkin farklı tahminlerde bulunulmaktadır. Bu tahminlerden birine göre, eski Sovyet sınırları dıģında yaģayan toplam Türkmen sayısı 3 milyon olup bunun 2 milyonu Ġran Horasanı nda ve 1 milyona yakını da Kuzey Afganistan da yaģamaktadır.9 Diğer bir kaynağa göre ise, eski Sovyet sınırları dıģında yaģayan toplam Türkmen sayısı 2 milyon civarındadır ve bunun 500 bini Ġran da, 500 bini Afganistan da, 200 bini Irak ta, kalanı ise Türkiye ile diğer Yakın Doğu ülkelerinde yaģamaktadır.10 Bir baģka kaynak da eski Sovyet sınırları dıģında yaģayan toplam Türkmen sayısının 2 milyon olduğunu ve bunun 500 bininin Ġran da, 500 bininin Irak ta, 400 bininin Afganistan da ve 300 bininin Türkiye de yaģadığını belirtmektedir.11 Eski Sovyetler Birliği, yeni BDT ülkeleri arasında Türkmen nüfus Tacikistan ve Özbekistan da yoğunlaģmaktadır. Bunların toplamı Özbekistan da 122 bin, Özbekistan a bağlı Karakalpak Muhtar Cumhuriyeti nde 60 bin ve Tacikistan da 20 bin olmak üzere 200 bin civarındadır.12 Türkmenistan idari bakımdan 5 bölge/vilayetten oluģmaktadır. Barındırdıkları nüfus itibariyle bu bölgeler Marı Vilayeti (%23), DaĢoğuz Vilayeti (%21), Lebap Vilayeti (%20), Akhal Vilayeti (%14), AĢkabat (%12) ve Balkan Vilayeti (%8) Ģeklinde sıralanmaktadır (bkz. Tablo: 2). Türkmenistan ın en büyük Ģehri BaĢkent AĢkabat tır. AĢkabat ın nüfusu 1897 yılında 19.426 kiģi, 1908 yılında 39.867 kiģi, 1911 yılında 45.384 ve 1926 da ise 51.593 kiģi olarak belirtilmektedir.13 Görüldüğü gibi Ģehrin nüfusu 29 yılda iki buçuk kat artmıģtır. 1926 yılında Ģehir nüfusunun %52.4 ü Rus, %11.3 ü Ermeni, %4.3 Ġranlı ve sadece %2.2 si Türkmenlerden ve %29.8 i diğer etnik gruplardan oluģuyordu.14 Bu etnik durum da göstermektedir ki, Ģehrin nüfusu yoğun Rus göçü nedeniyle böyle hızlı bir artıģ göstermiģtir. Tablo 3: Nüfusu 50 Binden Fazla OlanġehirlerinNüfuslarının GeliĢimi 1293
1995 1996 1997 1998 AĢkabat 551.4 559.7 568.3 604.7 Türkmenabad197.1196.4198.1 203.0 DaĢoğuz 145.8 152.1 154.8 165.4 Marı 112.8 115.1 119.8 123.0 Nebitdağ100.6 101.0 104.7 108.0 TürkmenbaĢı65.5 65.8 68.1 70.3 Bayramali54.9 56.0 58.5 60.3 Tejen 49.8 51.1 52.5 53.7 Kızılarbat 48.0 48.0 49.4 50.9 Kaynak: Statistical Yearbook of Turkmenistan 1998, Ashgabat, 1999, s. 24. 1939 yılına gelindiğinde AĢkabat ın nüfusu 126.500 kiģi, 1959 yılında 169.900 kiģi, 1970 te 253.118 kiģi, 1983 te 338.000 kiģi ve 1998 de 604.700 kiģi olmuģtur.15 AĢkabat nüfusu içinde Türkmenlerin oranı 1970 yılında %38 kadar iken Ģehirde Rusların oranı %42.7 idi.16 1983 te Türkmenlerin oranı %40 civarına çıkmıģ, %50 sınırını ancak bağımsızlık sonrası dönemde aģabilmiģtir. AĢkabat 1998 itibariyle, ülkenin toplam kent nüfusunun %27 sini barındırmaktadır. Türkmenistan ın diğer önemli Ģehirleri Türkmenabad, DaĢoğuz, Marı, Nebitdağ, TürkmenbaĢı, Bayramali, Tejen ve Kızılarbat Ģeklinde sıralanmaktadır (bkz. Tablo: 3). II. Nüfusun Cinsiyete GöreDağılımı Türkmenistan da nüfusun cinsiyete göre dağılımına bakıldığında, kadın nüfusun erkek nüfusa oranla bir miktar fazla olduğu görülmektedir. Toplam nüfustaki kadın oranı 1995 yılından bu yana %50.4 oranını korumaktadır (bkz. Tablo: 4). Ülkede kentli kadınların eğitim düzeyi kırsal bölgede yaģayan kadınlardan daha yüksektir ve kadınların okur-yazarlık oranı %99.9 olarak belirlenmiģtir.17 Türkmenistan da kadınlar ekonomik faaliyetlerde aktif görev almaktadırlar. Ekonomik açıdan aktif kadınların oranı %43.2 dir. Türkmen parlamentosundaki temsilcilerin %18 i kadındır. Bu oran diğer geliģmiģ ülkelerde %11 civarındadır.18 Tablo 4: Türkmenistan da Nüfusun Cinsiyete Göre Dağılımı Erkek Nüfus Kadın Nüfus Toplam MiktarMiktar YıllarNüfus(Bin kiģi) % (Bin kiģi) % 19954587.42275.4 49.6 2312.0 50.4 1294
19964710.42336.4 49.6 2374.0 50.4 19974846.82404.0 49.6 2442.8 50.4 19984993.52476.8 49.6 2516.7 50.4 Kaynak: Statistical Yearbook of Turkmenistan 1998, Ashgabat, 1999, s. 17. III. Nüfusun Ġstihdam Yapısı Türkmenistan da istihdam edilen toplam iģgücü 1998 yılı itibariyle 1.838.700 kiģidir. Bunun %12.5 i sanayi, %48.3 ü tarım, %5.9 u inģaat, %4.3 ü ulaģım ve haberleģme ve kalanı da diğer sektörlerde istihdam edilmektedir (bkz. Tablo: 5). Görüldüğü gibi istihdamın sektörel dağılımında tarım sektörü hakim durumdadır. 1995-1998 dönemine bakıldığında tarım sektörünün toplam istihdamdaki payının %44.8 den, %48.3 e yükseldiği görülmektedir. Bu dönemde sanayi sektörünün payında da az da olsa artıģ gözlenmiģ ve bu pay %10.1 den, %12.5 e yükselmiģtir. Söz konusu dönemde en bariz düģüģ ise inģaat sektöründe yaģanmıģ ve bu sektörün payı 1995 te %9.1 iken 1998 e gelindiğinde %5.9 a gerilemiģtir. Türkmenistan ın doğal kaynaklara dayalı sanayilerde ciddi potansiyeli olmasına rağmen ekonomisi hâlâ büyük ölçüde tarıma dayalıdır. Ülkenin en temel tarımsal ürünü olan pamuk ekilebilen toprakların %50 sini ve toplam tarımsal ürün miktarının %60 ını oluģturmaktadır. Tarım sektöründeki bu aģırı uzmanlaģma, ekonomiyi gıda ithalatına bağımlı kılmaktadır. Sonuçta Türkmenistan tahıl tüketiminin %65 ini ve Ģekerin tümünü ithal etmektedir.19 Ġstihdam konusuna kamu sektörü-özel sektör dağılımı açısından bakıldığında, 1998 yılı itibariyle kamu ağırlığının sürdüğü görülmektedir. Söz konusu yılda toplam istihdamın %80 i devlet giriģimleri, çiftçi birlikleri ve hükümet yönetimi tarafından sağlanmıģtır.20 IV. Nüfusun Etnik Yapısı Türkmenistan da asıl unsuru oluģturan Türkmenler, son yıllardaki geliģmelerin de katkısıyla, toplam nüfusun %80 ini oluģturmakla birlikte ülkede yüz civarında etnik unsurun yaģadığı bilinmektedir. 1959 yılında ülkede Türkmen ve diğer etnik unsurlar arasındaki oran %60 a %40 civarında idi. Türkmenlerin toplam nüfusa oranı 1959-1989 döneminde %60 dan %72 düzeyine yükselmiģtir. Bu dönemde Türkmen nüfus oranının artıģında ülkeye dıģ göçün hızını kaybetmesi yanında, Türkmenlerde doğurganlık oranının Slav unsurlara göre belirgin bir Ģekilde yüksek oluģu da belirleyici olmuģtur. Aynı dönem boyunca ülkede ikinci büyük nüfus topluluğunu Ruslar oluģturmuģtur. Rusların toplam nüfusa oranı 1959 yılında %17 gibi yüksek bir oran iken, izleyen yıllarda azalma trendi izlemiģ ve 1970 de %14.5, 1979 da 12.6 ve 1989 da %9.5 düzeyine inmiģtir (bkz. Tablo: 6). Türkmenistan da üçüncü büyük etnik grubu Özbekler oluģturmaktadır. Özbek nüfus ülkede istikrarlı bir seyir izlemiģ ve %8 civarında bir oranla 1959-1989 aralığında üçüncü sıradaki yerini 1295
korumuģtur. Ülkede daha sonra sırayla Kazak, Tatar, Ukraynalı, Ermeni, Azeri ve diğer etnik gruplar gelmektedir (bkz. Tablo: 6). Türkmenistan ın etnik yapısı, 1991 yılında ülkenin bağımsızlığını kazanmasından sonraki süreçte yapısal bir değiģiklik geçirmiģtir. Bunda en önemli sebep daha önceki dönemlerde göç alan ülkenin 1991 sonrası dıģarıya hızlı bir Ģekilde göç vermesidir. Ülke dıģına göçenlerin baģında Ruslar ve Ukraynalılar gelmektedir. Sovyet döneminde ülkede hakim/yönetici sınıf durumunda olan Slav unsurlar eski Sovyetlerin dağılması ve bağımsız cumhuriyetlerin ortaya çıkmasıyla bir anda azınlık durumuna düģmüģlerdir.21 Bağımsızlığın beraberinde getirdiği resmi ve eğitim dili değiģiklikleri, milliyetçi kesimlerin söylemleri de bu unsurları tedirgin eden ve göçe zorlayan nedenler arasında sayılabilir. Bütün bunların yanında yaģanan ağır ekonomik kriz de göçün temel faktörlerinden biridir. Kendi memleketleri olarak gördükleri ve daha büyük bir ekonomik güç olarak düģündükleri Rusya da daha rahat bir düzen kurma ve kendini güvende hissetme arzusu da göçü hızlandıran önemli sebeplerdir. Bu geliģmeler sonucunda 1989 yılında Türkmenistan da 335.700 Rus varken bu sayı 1998 e gelindiğinde 149.800 e (%3) inmiģtir. Bu süreçte ülkeden 200 bine yakın Rus nüfusun göç ettiği anlaģılmaktadır. Bu hızlı göçün ülke ve bölge açısından sosyal ve ekonomik sonuçları ayrı bir inceleme konusu olacak kadar önemli olup, burada sadece konuya iģaretle yetiniyoruz. Göç olgusuyla beraber Türkmenlerin toplam nüfus içindeki oranı %80 i aģmıģ ve Özbekler (%9) ikinci büyük etnik grup haline gelmiģtir. Böylece ülkede Türk asıllı Müslüman nüfus %95 gibi yüksek bir orana yükselmiģtir. V. Nüfusun YaĢ GruplarınaGöre Dağılımı Türkmenistan nüfusu genç bir nüfus özelliği göstermektedir. YaĢ grupları itibariyle nüfusun dağılımına bakıldığında 0-14 yaģ grubunda bulunanlar toplam nüfusun %40.3 ünü oluģturmaktadır (bkz. Tablo: 7). alıģma çağındaki nüfusa22 bakıldığında ise (tabloda 15-59 dilimi), toplam nüfusun %54 ü bu yaģ grubuna girmektedir. Doğurganlık çağı olarak kabul edilen 15-49 yaģ dilimine bakıldığında da toplam nüfusun %49.5 ini bu grubun oluģturduğu görülmektedir. Ülke nüfusunun dikkat çeken bir özelliği de yaģlı nüfusun azlığıdır. Gerçekten de 60 ve üzeri yaģ grubuna bakıldığında toplam nüfusun %5.7 si civarında kaldığı görülmektedir. Bütün bu veriler Türkmenistan nüfusunun dinamik bir yapıya sahip olduğunu göstermektedir. Tablo 7: YaĢ Gurupları Ġtibariyle TürkmenistanNüfusunun GeliĢimi (%) YaĢ Grupları 1995 1996 1997 1998 0-4 14.5 14.1 13.4 12.5 5-9 14.0 13.9 13.8 13.8 1296
10-14 11.8 12.0 12.3 12.7 15-19 10.2 10.1 10.3 10.4 20-24 9.1 9.2 9.2 9.2 25-29 8.2 8.2 8.3 8.2 30-34 7.6 7.6 7.4 7.4 35-39 6.6 6.7 6.9 6.9 40-44 4.6 4.8 5.0 5.3 45-49 3.2 3.4 3.6 3.7 50-54 1.9 1.8 1.9 2.1 55-59 2.6 2.5 2.3 2.0 60-64 1.9 1.9 1.9 2.0 65-69 1.8 1.7 1.6 1.6 70 ve üzeri 2.0 2.1 2.1 2.2 ÇalıĢma çağı altı nüfus42.442.1 41.6 41.2 ÇalıĢma çağındaki nüfus 50.5 50.9 51.4 52.7 ÇalıĢma çağı sonrası nüfus 7.1 7.0 7.0 6.1 Toplam 100 100 100 100 Kaynak: Statistical Yearbook of Turkmenistan 1998, Ashgabat, 1999, s. 18. VI. Evlenme ve BoĢanmaOranları Türkmenistan toplumsal yapısında evlenme döneminin oldukça genç yaģlarda baģladığı ve toplumun 16 yaģ üstündeki kısmında, 25 yaģına gelmeden evlenme oranının %75 olduğu, evlenme yaģının 14 e kadar inebildiği; yine 16-60 arasındaki evlenmiģ olanların %95 inin evliliği sürdürdüğü, sadece %5 inin boģanmıģ ve dul olduğu belirtilmektedir.23 Türkmenistan da 1995-1998 dönemine bakıldığında evlenme sayısında tedrici bir düģüģ yaģandığı görülmektedir. 1995 yılında ülkede toplam evlilik sayısı 33.300 iken 1998 yılında 26.400 evlilik gerçekleģtirilmiģtir. Diğer bir ifade ile 1995 yılında her bin kiģide 6 kiģi evlenmiģken, 1998 yılında bin kiģide 5 kiģi evlenmiģtir. Evlenme sayılarına kır-kent açısından bakıldığında evlenme sayısının kırsal alanda daha yüksek olduğu görülmektedir. 1998 yılında ülkede gerçekleģen 26.400 evlilikten 11.600 ü kentte (%44), 14.800 ü ise kırsal kesimde (%56) gerçekleģmiģtir (bkz. Tablo: 8). Türkmenistan da boģanma oranlarına bakıldığında her 1000 kiģide ortalama 1 kiģi civarında olduğu görülmektedir. Genel olarak boģanma oranları düģük olmakla beraber, nüfusun kır-kent 1297
dağılımı açısından bakıldığında boģanmanın daha çok Ģehirlerde yaygın olduğunu, kırsal alanda hayli az olduğunu söylemek mümkündür. 1998 yılında ülkede meydana gelen 5300 boģanma olayından 4900 ü Ģehirde, sadece 400 ü kırsal alanda olmuģtur. Diğer bir ifade ile ülkede her 1000 kiģide boģanma sayısı Ģehirde 2.4 (1998) iken, bu sayı kırsal alanda sadece 0.2 düzeyindedir (bkz. Tablo: 8). Tablo 8: Türkmenistan da Evlenme ve BoĢanma Oranları YıllarEvlenmeHer 1000 KiĢide BoĢanma Her 1000 KiĢide Sayısı Evlenme Sayısı BoĢanma (Bin KiĢi) Sayısı (Bin KiĢi) Sayısı Toplam Nüfus 1995 33.3 6.0 7.4 1.3 1996 30.2 6.8 6.6 1.5 1997 30.0 5.8 6.5 1.3 1998 26.4 5.3 5.6 1.1 ġehir Nüfusu 1995 14.4 5.6 7.1 2.7 1996 13.0 6.2 6.4 3.1 1997 12.8 5.4 6.3 2.7 1998 11.6 4.9 5.6 2.4 Kır Nüfusu 1995 18.9 0.4 7.6 0.2 1996 17.2 0.6 6.8 0.2 1997 17.2 0.4 6.6 0.2 1998 14.8 0.4 5.6 0.2 Kaynak: Statistical Yearbook of Turkmenistan 1998, Ashgabat, 1999, s. 23. Sonuç Orta Asya cumhuriyetleri içinde yüzölçümü itibariyle Kazakistan dan sonra ikinci büyük ülke durumunda olan Türkmenistan, nüfus miktarı ve yoğunluğu bakımından dördüncü sırada yer almaktadır. Türkmenistan bölge cumhuriyetleri içinde nüfus artıģ hızı en yüksek olan ülke olup, nüfusun %55 i kırsal alanda yaģamaktadır. Ülkenin en büyük kenti toplam kent nüfusunun %27 sini barındıran baģkent AĢkabat tır. 1970 yılı Türkmenistan nüfusunun artıģı ve kır-kent dağılımı açısından 1298
dönüm noktası olmuģtur. Ülkede nüfusun iki katına çıkma süresinin 23 yıl civarında olduğu görülmektedir. Halen toplam nüfus 5 milyonu aģmıģ bulunmaktadır. Türkmenistan da nüfus artıģ hızı %2 civarında ve ortalama yaģam süresi 60 yıldır. Türkmenistan Cumhuriyeti nin toplam nüfusunun yaklaģık 4 milyonu Türkmenlerden, kalan kısmı diğer etnik unsurlardan oluģmaktadır. Ayrıca Türkmenistan dıģında, BDT ülkelerinde 200 bin, diğer ülkelerde de (Ġran, Afganistan, Irak, Türkiye) 2-3 milyon civarında Türkmenin yaģadığı belirtilmektedir. Türkmenistan da Türkmenlerden baģka Özbekler, Ruslar, Kazaklar, Tatarlar diğer önemli etnik unsurları oluģturmaktadır. Türkmenistan nüfusunun cinsiyet dağılımına bakıldığında dengeli bir dağılım olduğu görülmektedir. Kadın-erkek nüfusu hemen hemen bire bir durumdadır. YaĢ grupları açısından bakıldığında ise ülkenin genç bir nüfus yapısına sahip olduğu söylenebilir. Gerçekten de 0-14 yaģ grubu toplam nüfusun %40 ını oluģturmakta, 60 ve üzeri yaģ grubunun oranı %5 civarında kalmaktadır. Sektörlere göre nüfusun dağılımına bakıldığında, toplam nüfusun %50 ye yakınının tarım sektöründe, %12 sinin sanayi sektöründe istihdam edildiği; toplam istihdam içinde kamu ağırlığının büyük oranda sürdüğü görülmektedir. Türkmenistan nüfusu son on yıllık dönemde, gerek hızlı nüfus artıģ oranı, gerekse yaģanan iç ve dıģ göçler ve kapsamlı ekonomik reformlar nedeniyle dinamik bir süreç yaģamıģtır. Bu süreç nüfusun miktarı, etnik kompozisyonu, bölgesel dağılımı ve istihdam yapısı üzerinde önemli değiģimlere yol açmıģ bulunmaktadır. 1 Albrecht Frischenschlager, Siyasi ve Ekonomik Bağımsızlık Yolundaki Türkmenistan, Avrasya Etüdleri, S: 3, Sonbahar 1995, s. 38-39. 2 Nermin Güler, GeçiĢ Sürecinde Türkmenistan ın Siyasi Yapısı: TürkmenbaĢı Modeli, Avrasya Dosyası, C: 7, S: 2, Yaz 2001, s. 103. 3 GeniĢ bilgi için bkz. Mehmet Seyfettin Erol, Türkmenistan Devleti nin DıĢ Politikasının Temel Sacayağı: Daimi Tarafsızlık Statüsü, Avrasya Dosyası, C: 7, S: 2, Yaz 2001, s. 124-142. 4 ĠTO, Türkmenistan Ülke Profili, Mevzuat ve Türk GiriĢimcileri, Ġstanbul, 1998, s. 13. 5 Örnek olarak bkz. Y. Miroğlu, Sovyet Türkistan ı Nüfusunun Dinamiki, Dergi, Yıl: 5, S: 18, 1959, s. 3-18; Y. Mironenko, Sovyetler Birliği nin 15.1.1959 Nüfus Sayımı Rakamlarına Göre Kuzey Türkistan Nüfusunun Dinamiği, Dergi, Yıl: 6, S: 22, 1960, s. 38-46; Ġbrahim Yarkın, Sovyet Rejimi Altında Türkistan da Rus Göçmeni YerleĢtirme ve Nüfus Meselesi, Türk Kültürü, C: 6, S: 63, Ocak 1968, s. 39-44; B. Zakir AvĢar-Ferruh Solak-Selma Tosun, Eski Sovyetler Birliği ndeki Rus ve Diğer Slav Nüfusunun Günümüzde ve Gelecekteki Yapısı, Silahlı Kuvvetler Dergisi, S: 340, Nisan 1994, s. 25-36; Fahri Solak, Kazakistan ın Demografik Yapısı, Çerçeve, Yıl: 3, S: 10, 1994, s. 24-27; Nadir Devlet, Bağımsız Türk Cumhuriyetlerinin Sınırlarının Tarihi, Coğrafi ve Etnik Sorunları, Avrasya 1299
Etüdleri, C: 1, S: 4, KıĢ 1995, s. 30-39; Cunthia Weber-Ann Goodman, Sovyetler Birliği nde Nüfus Politikasıyla Ġlgili TartıĢmalar: Rusya da Müslümanlara KarĢı Nüfus Emperyalizmi, Derl. ve ev., Ġsmail Orhan Türköz, ÇöküĢ Öncesi Sovyetler Birliği nde Ġslamiyet ve Müslümanlar, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 1997 içinde, s. 162-177; s. 99-105; Z. AvĢar-Ferruh Solak, 21. Yüzyılda Türk Dünyası [1950-1925 (95 olmalı)] Demografik Ġnceleme, Yeni Türkiye, Yıl: 3 S: 15, Mayıs- Haziran 1997, s. 74-152; Yakup Deliömeroğlu, Kazakistan ın Etnik Yapısının Bazı Demografik, Politik ve Sosyo-Psikolojik Görüntüleri, Bilig, S: 9, Bahar 1999, s. 19-27; Valeri Aleksandroviç TiĢkov, Eski Sovyet Alanında Etnik Problemler ve atıģmalar, Stratejik Analiz, C: 1, S: 8, Aralık 2000. 6 Örnek olarak bkz. The Economist Intelligence Unit (EIU) Ülke Raporları. 7 Stanislav Zhukov, Economic Development in the States of Central Asia, Rumer Boris (Ed.), Central Asia in Transition: Dilemmas of Political and Economic Development, New York, 1996, s. 131; Hasan Kanbolat, Bağımsızlık Sürecinde Türkmenistan Cumhuriyeti, Yeni Türkiye, Yıl: 3, S: 16, Temmuz-Ağustos 1997, s. 1337; Pomfret, Rishard, The Economies of Central Asia, Princeton, 1995, s. 120; Yuriy Kulchik vd., Central Asia After the Empire, London, 1996, s. 84; ĠTO (1998), s. 16. 8 The Economist Intelligence Unit (EIU), Country Profile 2001, s. 37. 9 Mehmet Saray, Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi, Ankara: TTK, 1996, s. 330. 10 Nadir Devlet, ÇağdaĢ Türk Dünyası, Ġstanbul: M. Ü. Yay., 1989, s. 190. 11 Nevzat Özkan, Türk Dünyası-Nüfus, Sosyal Yapı, Dil, Edebiyat-, Kayseri: Geçit Yay., 1997, s. 60. 12 Özkan, a.g.e., s. 60. 13 Turkmenskaya SSR, s. 475. 14 Turkmenskaya SSR, s. 475. 15 1998 yılı dıģındaki veriler için bkz. Turkmenskaya SSR, s. 475. 16 Devlet, a.g.e., s. 191. 17 Güngör Turan, 10 Yıllık Süreç Ġçinde Türkmenistan ın Ġnsan Kaynakları GeliĢiminde YaĢanan Sorunlar ve 2010 Yılı Ġçin Olasılıklar, Avrasya Etüdleri, S: 20, Yaz 2001, 10. Yıl Özel Sayısı, s. 154. 18 Turan, a.g.m., s. 156. 19 Frischenschlager, a.g.m., s. 44-45. 20 Turan, a.g.m., s. 146. 21 GeniĢ bilgi için bkz. Süleyman Sırrı Terzioğlu, Türkmenistan ın Azınlıklar Konusundaki Siyaseti, Avrasya Dosyası, C: 7, S: 2, Yaz 2001, s. 111-123. 22 Türkmenistan da çalıģma çağı erkekler için 16-61 yaģları; kadınlar için 16-56 yaģları arasıdır. 23 TĠKA, Türkmenistan Ülke Raporu, Ankara, 1995, s. 8. Ayrıca bkz. DurmuĢ Tatlılıoğlu, Din Sosyolojisi Açısından Türkmen Ailesi ve KuruluĢu (Düğün, Nikah ve BoĢanma), Akademik AraĢtırmalar, S: 9-10, Mayıs-Ekim 2001. Demografiçeskiy Entsiklopediçeskiy Slovar, Moskva, 1985. 1300
Devlet, Nadir, ÇağdaĢ Türk Dünyası, Ġstanbul: M. Ü. Yay., 1989. EIU, Country Profile 2001. EIU, Country Report, June 2001. Erol, Mehmet Seyfettin, Türkmenistan Devleti nin DıĢ Politikasının Temel Sacayağı: Daimi TarafsızlıkStatüsü, Avrasya Dosyası, C: 7, S: 2, Yaz 2001, s. 124-142. Frischenschlager, Albrecht, Siyasi ve Ekonomik Bağımsızlık Yolundaki Türkmenistan, Avrasya Etüdleri, S: 3, Sonbahar 1995, s. 38-50. Güler, Nermin, GeçiĢ Sürecinde Türkmenistan ın Siyasi Yapısı: TürkmenbaĢı Modeli, Avrasya Dosyası, C: 7, S: 2, Yaz 2001, s. 97-110. Hasan Kanbolat, Bağımsızlık Sürecinde Türkmenistan Cumhuriyeti, Yeni Türkiye, Yıl: 3, S: 16, Temmuz-Ağustos 1997, s. 1330-1346. ĠTO, Türkmenistan Ülke Profili, Mevzuat ve Türk GiriĢimcileri, Haz., S. Tayfun Ok-Volkan Aydos, Ġstanbul, 1998. ĠTO, Türkmenistan, Haz., Erdoğdu Pekcan, Ġstanbul, 1992. Kulchik, Yuriy vd., Central Asia After the Empire, London, 1996. Özkan, Nevzat, Türk Dünyası-Nüfus, Sosyal Yapı, Dil, Edebiyat-, Kayseri: Geçit Yay., 1997. Rishard, Pomfret, The Economies of Central Asia, Princeton, 1995. Saray, Mehmet, Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi, Ankara: TTK, 1996. Statistical Yearbook of Turkmenistan 1998, Ashgabat, 1999. Tatlılıoğlu, DurmuĢ, Din Sosyolojisi Açısından Türkmen Ailesi ve KuruluĢu (Düğün, Nikah ve BoĢanma), Akademik AraĢtırmalar, S: 9-10, Mayıs-Ekim 2001. Terzioğlu, Süleyman Sırrı, Türkmenistan ın Azınlıklar Konusundaki Siyaseti, Avrasya Dosyası, C: 7, S: 2, Yaz 2001, s. 111-123. TĠKA, Avrasya Dosyası, Türkmenistan Özel Sayısı, S: 87, Kasım 1997/2. TĠKA, Türkmenistan Ülke Raporu, Ankara, 1995. Turan, Güngör, 10 Yıllık Süreç Ġçinde Türkmenistan ın Ġnsan Kaynakları GeliĢiminde YaĢanan Sorunlar ve 2010 Yılı Ġçin Olasılıklar, Avrasya Etüdleri, S: 20, Yaz 2001, 10. Yıl Özel Sayısı, s. 141-162. Turkmenskaya SSR, AĢhabat, 1984. Zhukov, Stanislav, Economic Development in the States of Central Asia, Rumer Boris (Ed.), Central Asia in Transition: Dilemmas of Political and Economic Development, New York, 1996, s. 106-135. 1301