Fish Introduction Studies and Lake Van Basin Example

Mahmut ELP 1 Fazıl ŞEN 1 1Yüzüncü Yıl Üniversitesi Ziraat Fakültesi Su Ürünleri Bölümü. VAN ÖZET: Ülkemizde balık aşılama çalışmaları biyolojik mücadele, ortamın balıklandırılması, ekonomik değeri düşük balıkların yem balığı olarak değerlendirilmesi, yem balığı sağlanması ve ekonomik türlerin yaygınlaştırılması amacıyla yapılamıştır. Ayrıca kazayla yapılan aşılamalar da vardır. Türkiye de balık aşılama çalışmaları ile yetkili kurum Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı dır. Ayrıca Devlet Su İşleri de kendi yaptığı baraj ve göletlere balık aşılama faaliyetlerini yürütmektedir. Ülkemizde ilk balıklandırma Fransızlar tarafından Amik gölü bataklıklarına biyolojik mücadele amacıyla aşılanan sivrisinek balığı ile başlamıştır. Sonraki yıllarda sudak, sazan, gökkuşağı alabalığı, inci kefali, havuz balığı, kadife balığı, tilapia aşılamaları ile devam etmiştir. Van Gölü havzasında inci kefali, siraz, bıyıklı balık ve çöpçü balığı doğal yayılış gösterir. Havzaya 1970 li yıllardan itibaren çeşitli tarihlerde balık aşılamaları yapılmıştır. Aşılama yapılan türler sivrisinek balığı, inci kefali, sazan ve gökkuşağı alabalığı türleridir. Ayrıca 1984 yılında Nazik gölüne yapılan sazan aşılama çalışmaları sırasında yanlışlıkla havuz balığı ortama girmiştir. Yapılan aşılamalar sonucunda Erçek Gölü gibi bazı kaynaklar ekonomiye kazandırılırken, Nazik Gölü, Dönerdere Göleti gibi bazılarında ise yeni sıkıntılar ortaya çıkmıştır. Anahtar Kelimeler: Balık Aşılama, Van Gölü Havzası, İnci Kefali, Havuz Balığı ABSTRACT: Fish Introduction Studies and Lake Van Basin Example Fish introductions have been executed in order to make biological control, to increase fish population, to utilize fish having low economical value as feed, and to generalize economical fish species. Moreover, there have been introductions done by accidentally. The authorized office in Turkey is The Ministry of Agriculture and Forestry. Turkish General Directory of State Hydraulic Works (DSİ) also has been coordinating introductions facilities in dams done by it. The first fish introductions were done by French in Amik Lake for biological control by mosquito fish. Recently, fish species such as pike perch, carp, trout, Chalcalburnus tarichi, crucian carp, tench and Tilapia sp. have been continuously introduced. There are barbel, Chalcalburnus tarichi, and Capoeta capoeta and angora loach species naturally spread in Van Lake Basin. Introductions heve been done to the basin since 1970. Introduced fish species were mosquito fish, Chalcalburnus tarichi, carp and trout. Moreover, crucian carp was also introduced by mistake beside carp to Nazik Lake in 1984. While some reservoirs such as Erçek Lake has gained economical importance by introduction, some problems have been come across in Nazik and Donerdere lakes Key Words: Fish introduction, Van Lake Basin, Chalcalburnus tarichi, crucian carp 337

ELP, ŞEN 1. GİRİŞ İnsanoğlu binlerce yıldır çeşitli sebeplerle içinde bulunduğu çevreye müdahale etmiş, kendi amaçları doğrultusunda değişiklikler yapmıştır. Değişiklik yapılan ortamlardan biri de su ve suda yaşayan canlılardır. Suya yapılan ilk müdahaleler tarımsal amaçlı suyun kullanımıdır. Balıklara yapılan müdahaleler ilk dönemlerde avcılık şeklinde kendini göstermiş, daha sonra balıkların yumurta ve yavrularının doğal ortamdan toplanarak havuzlarda yetiştiriciliği ile gelişmiş ve son yüzyılda ise çeşitli amaçlarla ortamlara balık aşılanmasıyla günümüze gelinmiştir. Balıklandırmada başarıya ulaşabilmek için, tür ve kaynak özelliklerinin araştırılıp, ekolojik kurallara uygun olarak doğru ve yeterli bir program hazırlayıp uygulamak ve sonuçlarını denetlemek zorunludur (Çetinkaya 1999). Bazı türler aşılandıkları habitatlarda üreyemezler, sürekli stoklanmaları gerekir. Oluşturulmuş populasyona fertlerin ilave olarak stoklanması, yetersiz üremeyi takviye etmek için yapılmaktadır (Çetinkaya 1999). Bu çalışmada Van Gölü Havzasında yapılmış olan balık aşılama çalışmalarında kullanılan türler ve sonuçları değerlendirilmeye çalışılmıştır. Balık Aşılamanın Amaçları ve Zamanı Tür zenginliğinin sağlanması balık aşılama çalışmalarının temel amaçlarından biridir. İnsanların ilgi gösterdiği türler kaynaklara aşılanarak bölgenin cazibesi artırılmaya çalışılır. Bu amaçla bazı alabalık türleri yaygın olarak kullanılır (Welcomme 1988). Stokların idaresi ve ıslahı amacıyla balık aşılaması yapılmaktadır. Ekolojik şartların değişimi ve avcılık uygulamaları ile türler arasındaki denge bozulduğunda, dengeyi kurmak amacıyla kaynaklara uygun türler stoklanır (Barthelmes 1981). Yaygın ismi stokla ve avla olarak bilinen faaliyet, sportif ve sofralık değeri yüksek balıkların kontrol altındaki su kaynaklarına stoklanması ve ücret karşılığı avlatılmasıdır. Burada temel amaç populasyon oluşturmak değildir (Wondrak 1994). Olta balıkçılığı ve karnivor türler için yem balıkları sağlama, sportif balıkçılığın gelişiminin bir sonucu olarak yaygınlaşmıştır. Cobitis (Cobitis sp.) ve ot balığı (P. phoxinus) alabalık; tatlısu kefali (Leuciscus sp.) ve kızılgöz (Rutilius sp.) ise turna balığı avcılığında olta yemi olarak kullanılır (Maitland ve Campbell 1992). Populasyon oluşturma programları en çok ve etkin şekilde yeni oluşturulan kaynaklarda uygulanmaktadır. Göller, baraj gölleri, göletler ve kanal sistemleri hedef kaynakları oluşturur (Çetinkaya 1999). Biyolojik mücadele amaçlı balık stoklama çalışmaları zaman zaman başvurulan bir metottur. Sivrisinek mücadelesi amacıyla Gambusia affinis stoklaması yapılırken, su bitkileriyle mücadele için Ctenophoringodon idella ve hibritleri, aşırı yosun üremesini kontrol altına almak için bazı Tilapia sp. türleri kullanılmaktadır (Wondrak 1994). Stoklama zamanı olarak ilkbahar veya sonbahar seçilebilir. Karar üzerinde işletmelerdeki kışlatma imkânları, aşılama yapılacak kaynağın özellikleri, aşılanacak balığın türü ve 338

I. BALIKLANDIRMA VE REZERVUAR YÖNETİMİ SEMPOZYUMU 7-9 ŞUBAT 2006, ANTALYA büyüklüğü etkilidir. Sazan ve kadife balığı gibi türler en iyi kondisyona sahip oldukları, doğal besinlerin zengin ve yeteli olduğu, kışlama için uygun kesimleri kolay buldukları için erken sonbaharda stoklanabilirler. Genç alabalıklar zor kış şartlarına dayanamayabilir, bu nedenle stoklama ilkbaharda, karlar eridikten sonra yapılabilir (Wondrak 1994). Balık Aşılama Yetkisi Olan Kuruluşlar Denizlerde ve İç Sularda ticari amaçlı su ürünleri avcılığını düzenleyen 2004-2006 av dönemine ait 36/1 numarası sirkülerin 354. maddesine göre Su ürünlerine ait damızlık, yumurta, larva, yavru ve anaçların satışı, nakli, istihsal yerlerinde avlanması, toplanması ve her türlü tesislerde kullanılması, sulara bırakılması Tarım ve Köy İşleri Bakanlığın iznine bağlıdır (Anonim 2004a). Aşılama Yapılan Kaynaklar Ülkemizdeki ilk aşılama faaliyetlerinin Fransızlar tarafından biyolojik mücadele amacıyla Amik Gölü bataklıklarına getirilen sivrisinek balığı ile başladığı sanılmaktadır. Eğridir Gölü ne 1950 li yıllarda aşılanan sudak balığı ile devam etmiştir. Dolayısıyla ilk aşılama yapılan kaynakların doğal göller olduğu görülmektedir. Sazan ve gökkuşağı alabalığının 1970 li yıllarda baraj gölü ve göletlere aşılanmasıyla faaliyetlerin yoğunluğu doğal ortamlardan suni ortamlara kaymıştır. Zamanla uygun görülen akarsu sistemlerine yapılan bilinçli aşılama veya kazayla balıkların kaçmasıyla aşılama durgunsu sistemlerinden akarsu sistemlerine sıçramıştır. Böylece aşılama faaliyetleri tüm su sistemlerini kapsayacak şekilde geniş bir faaliyet alanı bulmuştur. Van Gölü Havzası, Su Kaynakları ve Yerli Balık Türleri Van Gölü havzasının alanı yaklaşık 1.797.643 hektar (Munsuz ve Ünver 1983). Dağlık olan havza arazisi genellikle 1600 2500 m yükseltilidir. Serin ve karasal iklim hakimdir (Anonim 1972). Van Gölü Havzası Doğu Anadolu da Van Gölü ve Erçek Gölü yağış alanlarından oluşur (Munsuz ve Ünver 1983). Havza güneyinde Dicle, kuzey ve batısında Fırat, Doğusunda Aras havzaları ile komşudur. Havzanın su kaynaklarından Van Gölü 1646 m, Erçek 1890 m, Nazik 1870 m, Nemrut 2400 m ve Akgöl 2449 m rakımdadır (Anonim 1972). Van Gölü havzasında 17 doğal göl, 3 baraj gölü, 40 kadar irili ufaklı gölet, çok sayıda sulak alan ve akarsu mevcuttur (Çetinkaya 1996). Havzanın önemli bazı gölleri Van, Erçek, Nazik, Arin, Nemrut Turna, Akgöl ve Aygır gölleridir. Havzanın başlıca akarsularını Bendimahi, Deliçay, Zilan, Karmuç, Engil ve Karasu çayları oluşturur. Bölgede yapılan baraj gölleri ve göletleri bazıları Sarımahmet, Zernek ve Koçköprü barajları ile Değirmigöl, Dönerdere, Emek, Meydan boğazı, Mollakasım, Yumruklu göletleridir (Çetinkaya 1996) (Şekil 1). Van Gölü Havzasında inci kefali (Chalcalburnus tarichi), siraz (Capoeta capoeta coswigi), bıyıklı balık (Barbus plebejus ercisianus) ve çöpçü balığı (Orthrias angorae ercisianus) doğal yayılış gösterirler (Karaman 1969, Karaman 1971, Kuru 1975, Erk akan ve Kuru 1986). Leuciscus cephalus, L. lepidus, Garra rufa, Chondrostoma regium ve Chalcalburnus mossilensis türlerinin havzada yayılış gösterdikleriyle ilgili kayıtlar bulunmaktadır (Geldiay ve Balık 1996). Havzada yapılan incelemelerde bu türlere rastlanmamıştır. Bu türlerin Van Havzasına komşu Fırat ve Dicle havzalarının balıkları oluğu ve bir karışıklıktan dolayı Van Havzasına yanlışlıkla kaydedilmiş olabileceği bildirilmiştir (Çetinkaya 1996). 339

ELP, ŞEN Şekil 1. Van Gölü Havzası ve bazı su kaynakları Van Gölü Havzasında Aşılama Yapılan Kaynaklar ve Türler Havzaya 1970 li yıllardan itibaren sivrisinek balığı (Gambusia affinis), sazan (Cyprinus carpio), Gökkuşağı alabalığı (Oncorhincus mykiss) ve havuz balığı (Carassius carassius) aşılanmıştır. Bu balıkların havzaya hangi yıllarda getirildikleri konusunda 1985 yılında su ürünler bölge müdürlüğü ile tarım il müdürlüğünün birleşmelerinden kaynaklanan arşivdeki karışıklıktan dolayı resmi belgelere ulaşılamamıştır. Günümüzde yukarıda adı geçen balık türleri çeşitli su kaynaklarında populasyonlar oluşturmaktadır. Sadece gökkuşağı alabalığı üreme probleminden dolayı aşılama yapılan kaynaklarda takviye edilmektedir. Göller: Van Gölü Havzasında balık aşılaması yapılan doğal göller arasında en önemlileri Erçek ve Nazik gölleri ve Koçköprü Baraj Gölüdür. Erçek gölüne 1989 yılında 30000 adet inci kefali aşılanmıştır (Anonim 1989). Balıkçılarla yapılan görüşmelerde Erçek Gölüne yapılan ilk aşılamanın 1982 yılında olduğu söylenmiştir. Erçek Gölüne aşılanan inci kefalinin populasyon oluşturduğu gözlenmiştir. Nazik gölüne sazan aşılaması yapılmıştır. Aşılamanın ilk olarak 1984 yılında Antalya Kepez Su Ürünleri Üretim İstasyonundan getirilen aynalı sazanlarla yapıldığı bilinmektedir (Şen 2001). Nazik Gölüne aynalı sazan aşılaması yapılırken yanlışlıkla havuz balığı (Carassius carassius) da aşılanmıştır (Çetinkaya vd. 1999). Nazik Gölünde Sazan avcılığı ekonomik bir faaliyet haline gelmiş ve bölge ekonomisine katkı sağlamıştır. Ancak Havuz balığı sazan ile beslenme ve üreme ortamı konularında rekabet oluşturmuştur (Çetinkaya vd. 1999). Erçek ve Nazik gölleri dışında Nemrut Gölü, Aygır Gölü, Kaz Gölü, Muradiye Doğal Gölleri gibi çeşitli kaynaklara sazan aşılanmıştır (Anonim 1986, Çetinkaya 1996). Akarsular: Van Gölü Havzasının en önemli akarsularından Bendimahi, Karasu ve Engil Çayına sazan aşılaması yapılmıştır (Çetinkaya 1996). Yapılan arazi incelemelerinde Koçköprü Baraj Gölüne aşılanan sazanlardan bazılarının akıntıyla Zilan Deresinin mansap bölgesine yayıldığı tespit edilmiştir. Nazik gölüne aşılanan sazan ve havuz balıklarının yoğurtyemez akarıyla Karmuç çayına yerleştiği belirlenmiştir. Gürpınarda bulunan bir üretim tesisinden kaçan gökkuşağı alabalığının Engil çayında yayılış gösterdiği görülmüştür. Göletler: Havzada yapılan göletlerin birçoğuna sazan aşılaması yapılmıştır. Bunların başlıcaları Dönerdere, Beyaslan, Değirmigöl, Değirmitaş, Altınboğa, Meydanboğazı, 340

I. BALIKLANDIRMA VE REZERVUAR YÖNETİMİ SEMPOZYUMU 7-9 ŞUBAT 2006, ANTALYA Dorutay, Hıdırmenteş, Mollakasım, Yumruklu, Güherde ve Eğribelen göletleridir. Bu kaynaklardan bazılarında sportif amaçlı sazan avcılığı yapıldığı gözlenmiştir. Baraj Gölleri: Havzada bulunana Sarımehmet Baraj Gölüne sazan aşılanmıştır. Koçköprü ve Zernek Baraj Göllerine ise hem alabalık hem de sazan aşılaması yapılmıştır. Alabalığın üreme probleminden dolayı populasyon oluşturamamıştır. Koçköprü Baraj Gölüne aşılanan sazan balığının ticari ve sportif avcılığı yapılmaktadır (Elp 2002). Zernek ve Sarımahmet baraj göllerinde de ticari sazan avcılığı yapılmaktadır. Sulak Alanlar: Van Gölü havzasında sadece Van Sazlığında sivrisinek balığına rastlanmıştır. Bu balıkla ilgili aşılama kayıtlarına ulaşılamamıştır. Yaptığımız avcılıkta bol miktarda sivrisinek balığının bulunduğu tespit edilmiştir. Havzada ilk aşlama yapılan türün Sivrisinek balığı olduğu sanılmaktadır. Havzadaki diğer kayaklarda sivrisinek balığına rastlanmamıştır. Van Gölü Havzasında Aşılamanın Sonuçları Balıklandırma, önemli ekolojik problemleri de beraberinde getiren çok amaçlı bir balıkçılık uygulamasıdır. Bölge rakımının yüksek oluşu ve kaynakların sıcaklığının uzun süre düşük kalması balıkların büyüme oranlarını düşürmekte ve aşılama başarısını azaltmaktadır (Çetinkaya 1996). Nazik Gölünde siraz ve inci kefali doğal yayılış gösterir. Bu türlerin ekonomik değeri düşüktür. Nazik gölüne sazan aşılanmadan önce gölde balıkçılık yapan sadece birkaç kişi bulunduğu balıkçılarla yapılan görüşmelerde bildirilmiştir. Nazik Gölüne sazan aşılaması yapıldıktan sonra onlarca aile balıkçılık yapmaya başlamış ve gölde 2 kooperatif altında toplanmışlardır (Şen 2001). Böylece balıklandırma ile bu kaynaktan elde edilen katma değer hem ülke hem de bölge ekonomisine olumlu katkı sağlamıştır. Bölgede bulunan baraj göllerine aşılanan sazan yoluyla da bu kaynaklar balıkçılık yönünden ekonomiye kazandırılmıştır. Erçek gölüne yapılan inci kefali aşılaması ile atıl durumdaki önemli bir su kaynağı ülke ekonomisine kazandırılmıştır. Ancak 2000 yılında avcılığın yıl boyu yasaklanması ve 2002 yılından sonra kiraya verme işleminin gerçekleşmemesinden dolayı bu kaynaktan faydalanılamamaktadır. Erçek Gölünün kiralama işlemlerinin bir an önce yapılarak tekrar ekonomiye kazandırılması gereklidir. Van Gölü Havzasında balık aşılaması yapılan birçok göl ve gölette sportif balıkçılık yapılmaktadır. Aşılamayla bölgede sosyal bir aktivite konusu oluşturulmuştur. Bazı kaynakların kıyısının rekreasyon amaçlı düzenlenmesi halinde bu faaliyetin çok daha aktif hale geleceği düşünülmektedir. Aşılama yapılan birçok göl ve göletlerde populasyonlarla ilgili herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Bazılar kaynaklarda yayım faaliyetlerinin de eksikliğinden dolayı düşük kondisyonlu veya cüceleşen populasyonların olduğu bildirilmiştir (Çetinkaya vd. 2000). Biyolojik mücadele amacıyla sadece Van Sazlığına sivrisinek balığı aşılanmıştır. Havzada inceleme yapılan diğer kaynaklarda bu balığa rastlanmamıştır. Sivrisinek balığının balık yumurtalarını da yediği bilindiğinden dar bir alanda kalması sevindirici bir durumdur. Havzaya yanlışlıkla aşılanan, ekonomik değeri olmayan havuz balığı Nazik Gölünde ekonomik değeri olan sazan, siraz ve inci kefali ile üreme, beslenme ve yayılım alanı konularında rekabete girmişlerdir (Çetinkaya vd. 1999). Havuz balığının ortamdan uzaklaştırılması veya populasyonunun yoğun avcılık yoluyla azaltılması faydalı olacaktır. 341

ELP, ŞEN Sonuç olarak bölgede yapılan balık aşılama çalışmaları ile bazı kaynaklar ekonomiye kazandırılmıştır ve ticari bir değere sahiptir. Bununla birlikte aşılama sırasında kazayla havzaya ekonomik türler için tehlikeli olan havuz balığı girmiştir. Aşılama yapılan bazı kaynaklarda gelişim problemleri bulunmaktadır. 2. KAYNAKLAR Anonim, 1972. Van Gölü Havzası Toprakları. Tporaksu Genel Müdürlüğü Yayınları No: 281Köyişleri Bakanlığı Yayın No: 197, Raporlar Serisi: 67, Havza No: 25. 63 s. Anonim, 1986. TC. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Bakanlık İl Müdürlüğü 1986 Yılı Çalışmaları (yayınlanmamış). 28 s. Anonim, 1989. Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı Van Bakanlık İl Müdürlüğü Brifing Dosyası (Yayınlanmamış). 48 s. Anonim, 2004. Denizlerde Ve İç Sularda Ticarî Amaçlı Su Ürünleri Avcılığını Düzenleyen 2004-2006 Av Dönemine Ait 36/1 Numaralı Sirküler. TC. TKB Koruma Kontrol Genel Md., ANKARA 86 s. Barthelmes, D., 1981. Hidrobiologische Grundlagen der Binnenfischerei. Gustlav-Fischer Verlag. Stutgart, New York, 252 s. Çetinkaya, O., 1996. Van Gölü Havzası Su Kaynakları ve Balıkçılık Potansiyeli. Doğu Anadolu I. ve II. Su Ürünleri Sempozyumu, Erzurum, s 71-83. Çetinkaya, O., 1999. İçsularda Yapılan Balıklandırma Çalışmalarının Amaçları, Uygulama Esasları ve Sonuçları. GAP!: Tarım Kongresi, 26-28 Mayıs 1999, Şanlıurfa 1123-1133. Çetinkaya, O., Elp, M., Güzel, Ş., 2000. Van Gölü Havzasında Bazı Su Kaynaklarına Aşılanan Aynalı Sazan (Cyprinus carpio L., 1758) Populasyonlarının Yapısı ve Büyüme Özellikleri. İstanbul Ünv.Su Ürünleri Derg. (1995-1999) 9-13:123-138. Çetinkaya, O., Elp, M., Şen, F., 1999. Nazik Gölüne (Ahlat-Bitlis) Yanlışlıkla Aşılanan Havuz Balığı (Carassius carassius, L., 1758) Üzerinde Araştırmalar. X. Ulusal Su Ürünleri Sempozyumu, 22-24 Eylül, Temel Bilimler ve Biyolojik Çeşitlilik Seksiyonları, Adana. 814-825 Elp, M., 2002. Koçköprü Baraj Gölü nde (Van) Yaşayan Siraz (Capoeta capoeta, Guldenstaedt, 1772) ve İnci Kefali (Chalcalburnus tarichi, Pallas, 1811) Populasyonları Üzerine Bir Araştırma. İÜ. Fen Bilimleri Enst. Su Ürünleri Temel Bilimler ABD. İçsular Biyolojisi Programı Doktora Tezi, İstanbul, 129 s. Erk akan, F., Kuru, M., 1986. A New Noemacheilinae Loach subspecies From The Lake Van Basin, Turkey (Osteichtyes, Cobitidae). Doğa Tr. J. Bio. 10,2,160-162 Geldiay, R., Balık, S., 1996. Türkiye Tatlısu Balıkları. Ege Üniversitesi Basımevi İzmir 532 s. Karaman, M., 1969. Revision der Kleinasiatischen und Vorderasias und Nordafrikas. Mitt. Hamburg Zool. Mus. Inst. Band. 67, 175-254 Karaman, M., 1971. Revision der Barben Europas, Vorderasiatischen Arten des Genus Capoeta (Varicorhinus, Partim). Mitt. Hamburg Zool. Mus. Inst. Band. 66, 17-54 Kuru, M., 1975. Dicle-Fırat, Kura-Aras, Van Gölü ve Karadeniz Havzası Tatlısularında Yaşayan Balıkların (Pisces) Sistematik ve Zoocoğrafik Yönden İncelenmesi (Doçentlik Tezi). Atatürk Üniversitesi Fen Fak. Zooloji Kürsüsü, Erzurum, 181s. Maitland, P.S., Campbell, R.N., 1992. Freshwater Fishes of The British Isles, Harper Collins London, U.K. 368 p. Munsuz, N., İ. Ünver, 1983. Türkiye Suları. Ankara Üniversitesi Basımevi, ANKARA 392 s. Şen, F. 2001. Nazik Gölü (Ahlat-Bitlis) Sazan (Cyprinus carpio L., 1758) Populasyonu Üzerinde Bir Araştırma. Atatürk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Su Ürünleri ABD Doktor Tezi, Erzurum. 131 s. Welcomme, R. L., 1988. International Introductions of Inland Aquatic Species. FAO Fish. Tech. Pap., 294: Rome, 318 p. Wondrak, P., 1994. Richting Besetzen Ein Sonderheft der Zeitschrift Blinker, Nr. 48 Jahr Verlag GmbH und Co. Hamburg 77 s. 342