EĞİTİM BİLİMİNE GİRİŞ Editörler Hasan Basri MEMDUHOĞLU Kürşad YILMAZ Ahmet YAYLA Binali TUNÇ Cem TOPSAKAL Fuat TANHAN Güven ÖZDEM H. Basri MEMDUHOĞLU Hüseyin ŞİMŞEK Kürşad YILMAZ Murat TAŞDAN Tuncer BÜLBÜL Turgut KARAKÖSE Geliştirilmiş 7. Baskı
Editörler: Doç. Dr. Hasan Basri Memduhoğlu & Doç. Dr. Kürşad Yılmaz EĞİTİM BİLİMİNE GİRİŞ ISBN 978-605-5885-95-3 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2015, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Ekim 2009, Ankara 7. Baskı: Eylül 2015, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek Kapak Tasarımı: Mine Küçük Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Şti İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A Yenimahalle/ANKARA (0312 394 55 90) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 13987 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net
ÖN SÖZ Günümüzde çağdaş eğitime ve öğretmene yüklenen anlam değişmiştir. Artık eğitimden, bireylerin gereksinimlerine duyarlı olması ve sahip oldukları potansiyeli ortaya çıkarıp geliştirmesi beklenmektedir. Eğitim, bireylerin özgürleşmesinin en önemli araçlarından biridir ve bu yoldaki en önemli aktörlerden biri öğretmendir. Okulun, bilginin sürekli olarak yeniden üretildiği, öğretmen ve öğrencinin de bilginin üretilmesi sürecinde aktif rol üstlendiği bir kurum olması öğretmenlik mesleğini daha önemli bir hale getirmektedir. Öğretmenlik mesleğinin temel yeterlik alanları; öğretmenlik meslek bilgisi, alan bilgisi ve genel kültür olarak kabul edilir. Eğitim bilimlerinin ilgi alanına giren öğretmenlik meslek bilgisi, öğretmenlik mesleğine ilişkin temel bilgi ve becerilerle ilgili alandır. Bu alandaki yeterliklerin öğretmen adaylarına kazandırıldığı önemli derslerden biri de Eğitim Bilimine Giriş dersidir. 2006-2007 öğretim yılından itibaren eğitim fakültelerinde uygulanmaya başlanan programa eklenen bu ders kapsamında öğretmen adaylarına eğitim ile ilgili temel kavramlar; eğitimin felsefi, sosyal, hukuki, psikolojik, ekonomik ve politik temelleri; eğitim biliminde araştırma yöntemleri, öğretmenlik mesleğinin özellikleri, öğretmen yetiştirme alanındaki uygulamalar ve eğitim bilimindeki yeni yönelimler gibi konularda temel bilgiler verilmektedir. Bu eğitim ile öğretmen adaylarının birer eğitimci olarak kendi eğitim anlayışlarına sahip olmaları ve kendilerini bu yönde geliştirmeleri amaçlanmaktadır. Bu kitap, çağdaş eğitime ve öğretmene yüklenen anlam bağlamında, öğretmen adaylarına eğitim biliminin ve öğretmenlik mesleğinin temel kavram ve bilgilerini farklı disiplinler açısından bir bütünlük içinde sunmayı, böylelikle öğretmenlik mesleğine ve eğitim bilimine yönelik olumlu bir bakış açısı kazandırmayı amaçlamaktadır. Kitap, ilgililere eğitime ilişkin geniş bir bakış açısı kazandırmak amacıyla, eğitim bilimi ile ilgili kuram ve uygulamaların felsefi, tarihsel, toplumsal, psikolojik, politik, ekonomik, bilimsel ve hukuksal temellerine ilişkin konuları içermektedir. Eser, değişen program içerikleri dikkate alınarak ve günümüzde eğitim alanında öne çıkan konuları da içerecek şekilde hazırlanmıştır. Kitabın bölümleri, eğitim bilimlerinin disiplinler arası niteliği dikkate alınarak tamamı öğretim üyesi ve ilgili alanın uzmanları olan akademisyenlerce hazırlanmıştır. Eserin, öğretmenlik mesleğinin mevcut yapı ve işleyişinin öğretilmesinde, öğretmenlik ile ilgili temel bilgi, beceri, tutum ve değerlerin kazandırılmasında iyi bir temel oluşturması beklenmektedir. Kitabı okuyucu ile buluşturan Pegem Akademi takımına teşekkür eder, öğretmen adaylarına ve okuyuculara yararlı olmasını dileriz. Eylül, 2015 Doç. Dr. Hasan Basri MEMDUHOĞLU Doç. Dr. Kürşad YILMAZ
Bölümler ve Yazarları 1. Bölüm: Eğitimin Temel Kavramları Doç. Dr. Kürşad YILMAZ Dumlupınar Üniversitesi Eğitim Fakültesi 2. Bölüm: Eğitimin Felsefi Temelleri Yrd. Doç. Dr. Ahmet YAYLA Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi 3. Bölüm: Eğitimin Toplumsal Temelleri Doç. Dr. Cemalettin İPEK Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Eğitim Fakültesi 4. Bölüm: Eğitimin Hukuksal Temelleri Yrd. Doç. Dr. Cem TOPSAKAL Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Eğitim Fakültesi 5. Bölüm: Eğitimin Psikolojik Temelleri Yrd. Doç. Dr. Fuat TANHAN Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi 6. Bölüm: Eğitimin Ekonomik Temelleri Doç. Dr. Güven ÖZDEM Giresun Üniversitesi Eğitim Fakültesi 7. Bölüm: Eğitimin Politik Temelleri Doç. Dr. Tuncer BÜLBÜL Trakya Üniversitesi Eğitim Fakültesi 8. Bölüm: Eğitimin Tarihsel Gelişimi ve 21. Yüzyılda Eğitim Biliminde Yönelimler Doç. Dr. Binali TUNÇ Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi 9. Bölüm: Eğitimin Bilimsel Temelleri ve Araştırma Yöntemleri Doç. Dr. Hasan Basri MEMDUHOĞLU Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi 10. Bölüm: Türk Eğitim Sisteminin Yapısı ve Özellikleri Doç. Dr. Turgut KARAKÖSE Dumlupınar Üniversitesi Eğitim Fakültesi 11. Bölüm: Eğitim Sisteminde Öğretmenin Rolü ve Öğretmenlik Mesleği Doç. Dr. Hüseyin ŞİMŞEK Ahi Evran Üniversitesi Eğitim Fakültesi 12. Bölüm: Öğretmen Yetiştirme Alanındaki Uygulamalar ve Gelişmeler Doç. Dr. Murat TAŞDAN Kafkas Üniversitesi Eğitim Fakültesi
İÇİNDEKİLER Önsöz...iii Bölümler ve Yazarları... iv İçindekiler... v 1. Bölüm EĞİTİMİN TEMEL KAVRAMLARI (ss: 1-20) Giriş... 1 Eğitim... 2 Formal Eğitim... 3 İnformal Eğitim... 3 Örgün Eğitim... 4 Yaygın Eğitim... 4 Halk Eğitimi... 5 Çıraklık Eğitimi... 5 Hizmet İçi Eğitim... 5 Kültür... 6 Kültürleme... 6 Kültürlenme... 6 Kültürleşme... 7 Sosyalleşme... 7 Öğretim... 7 Eğitim Programı... 8 Öğretim Programı... 9 Ders Programı... 9 Örtük Program... 9 Okul Yönetimi ve Yöneticisi... 9 Sınıf Yönetimi... 10 Müfettiş... 10 Eğitim Bilimleri... 11 Özet... 13 Değerlendirme Soruları... 15 Kaynaklar... 18
vi Eği m Bilimine Giriş 2. Bölüm EĞİTİMİN FELSEFİ TEMELLERİ (ss: 21-46) Giriş... 21 Felsefe Nedir?... 22 Felsefenin Alanları... 24 Eğitim-Felsefe İlişkisi... 27 Felsefe Akımları ve Eğitim... 28 İdealizm ve Eğitim... 29 Realizm ve Eğitim... 30 Pragmatizm ve Eğitim... 32 Varoluşçuluk ve Eğitim... 33 Eğitim Felsefesi Akımları... 35 Daimicilik (Perennialism)... 36 Esasicilik (Özcülük-Essentialism)... 37 İlerlemecilik (Progressivism)... 38 Yeniden Kurmacılık (Reconstructionalism)... 40 Özet... 41 Değerlendirme Soruları... 43 Kaynaklar... 46 3. Bölüm EĞİTİMİN TOPLUMSAL TEMELLERİ (ss: 47-75) Giriş... 47 Eğitimin İşlevleri... 49 Eğitimin Açık ve Gizil (Saklı) İşlevleri... 52 Eğitimin Toplumsallaştırma İşlevi... 54 Birincil ve ikincil toplumsallaşma... 55 Başarılı ve başarısız toplumsallaşma... 55 Sürekli ve yeniden toplumsallaşma... 55 Eğitimin Kültürel İşlevi... 56 Eğitimin Ekonomik İşlevleri... 57 Toplumsal Yapı ve Eğitim... 58 Toplumsal Tabaka ve Eğitim... 61 Toplumsal Sınıflar ve Eğitim... 63 Toplumsal Hareketlilik ve Eğitim... 65 Toplumsal Değişme... 67 Özet... 69 Değerlendirme Soruları... 71 Kaynaklar... 74
İçindekiler vii 4. Bölüm EĞİTİMİN HUKUKSAL TEMELLERİ (ss: 77-98) Giriş... 77 Eğitim ve Hukukta Temel Kavramlar... 77 Ulusal Hukukta Eğitimin Hukuksal Temelleri... 81 Anayasada Eğitim... 81 Yasa, Kanun Hükmünde Kararname ve Yönetmeliklerde Eğitim... 84 Milli Eğitim Temel Kanunu... 84 Tevhid-i Tedrisat Kanunu... 85 Milli Eğitim Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun... 85 İlköğretim ve Eğitim Kanunu... 85 Çıraklık ve Mesleki Eğitim Kanunu... 86 Özel Öğretim Kurumları Kanunu... 86 Özel Eğitim Hakkında Kanun Hükmünde Kararname... 86 Yükseköğretim Kanunu... 86 Devlet Memurluğu... 87 Memurların Yargılanması... 87 Öğretmenlik Kariyer Basamakları... 87 Öğretmenlerin Ödüllendirilmesi ve Cezalandırılması... 88 Norm Kadro Uygulaması... 89 Uluslararası Hukukta Eğitimin Hukuksal Temelleri... 89 İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi... 90 Birleşmiş Milletler Çocuk Haklarına Dair Sözleşme... 91 Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi... 92 Avrupa Birliği Antlaşmaları... 92 Özet... 93 Değerlendirme Soruları... 94 Kaynaklar... 96 5. Bölüm EĞİTİMİN PSİKOLOJİK TEMELLERİ (ss: 99-126) Giriş... 99 Gelişim... 100 Gelişimi Etkileyen Faktörler... 100 Gelişim Alanları ve Gelişim Dönemleri... 101 Fiziksel gelişim... 101 Ahlak gelişimi... 103 Dil gelişimi... 104 Kişilik gelişimi... 105 Bilişsel gelişim... 107
viii Eği m Bilimine Giriş Öğrenme... 112 Öğrenme Kuramları... 113 Klasik koşullama... 114 Edimsel öğrenme... 116 Bilişsel öğrenme... 118 Özet... 120 Değerlendirme Soruları... 121 Kaynaklar... 125 6. Bölüm EĞİTİMİN EKONOMİK TEMELLERİ (ss: 127-147) Giriş... 127 Eğitim Planlaması... 127 Planlama ve Eğitim Planlaması Kavramları... 127 Gelişmekte Olan Ülkelerde Eğitim Planlamasını Gerektiren Nedenler... 131 Çeşitli Eğitim Planlaması Modelleri... 131 İnsangücü Modeli... 131 Sosyal Talep Modeli... 132 Eğitimde Yatırım Yaklaşımı... 132 Planlamanın Sınırlılıkları... 133 Planlamanın Yasal Temelleri... 133 Anayasa ve Kalkınma Planı İlişkisi... 134 Türkiye de Eğitim Planlamasında Personel Sorunu... 135 Stratejik Planlama... 135 Eğitim Ekonomisi... 136 Ekonomi ve Eğitim Ekonomisi Nedir? Eğitim Ekonomisinin Çalışma Alanları... 136 Eğitimin İşlevleri... 137 Eğitim Talebi ve Eğitim Arzı... 138 Eğitimin Dışsallıkları ve Getirileri... 139 Eğitimde Maliyet Kavramı... 139 Eğitimde Verimlilik ve Etkililik... 140 Eğitimin Finansmanı, Eğitimin Finansman Biçimleri... 141 Eğitim İstihdam İlişkisine İlişkin Görüşler... 141 Özet... 143 Değerlendirme Soruları... 144 Kaynaklar... 146
İçindekiler ix 7. Bölüm EĞİTİMİN POLİTİK TEMELLERİ (ss: 149-171) Giriş... 149 İdeoloji - Eğitim İlişkisi... 149 Eğitimin Politik İşlevi... 150 Eğitimin Politikalarının Belirlenmesi... 152 Eğitim Politikalarının Ulusal Kaynakları... 152 Kalkınma Planlarında Eğitim... 153 Dokuzuncu Kalkınma Planı... 154 Milli Eğitim Şûralarında Eğitim Politikaları... 155 Hükümet Programlarında Eğitim Politikaları... 158 61. Hükümet Programında Eğitim Politikaları... 159 Eğitim Politikalarının Uluslararası Kaynakları... 160 Uluslararası Kuruluşların Eğitim Politikalarına Etkileri... 160 AB Eğitim Politikaları ve Türk Eğitim Sistemine Etkileri... 161 Socrates (Genel Eğitim)... 161 Leonardo da Vinci (Mesleki Eğitim)... 161 Youth (Gençlik)... 162 Küreselleşmenin Eğitim Politikalarına Etkileri... 163 Sonuç... 164 Özet... 165 Değerlendirme Soruları... 166 Kaynaklar... 168 8. Bölüm EĞİTİMİN TARİHSEL GELİŞİMİ VE 21. YÜZYILDA EĞİTİM BİLİMİNDE YÖNELİMLER (ss: 173-196) Giriş... 173 Antik Çağ da Eğitim... 174 Mezopotamya Uygarlıkları... 174 Sümer Uygarlığı (MÖ 3000)... 174 Mısır Uygarlığı (MÖ 3400 525)... 175 Pers Hitit Fenike Uygarlıkları... 175 Çin Uygarlığı (MÖ 2500)... 176 Hint Uygarlığı (MÖ 7000 1700)... 176 Antik Amerika Uygarlığı... 177 Antik Yunan ve Roma Uygarlıkları... 177
x Eği m Bilimine Giriş Antik Çağ Sonrası Eğitim... 178 İslam Dünyasında Eğitim... 178 Avrupa da Eğitim... 179 Rönesans ve Reform (Endüstrileşme Öncesi 16 18. yy)... 179 Aydınlanma Döneminde Eğitim... 180 Osmanlı Eğitim Sistemi... 181 Sıbyan Mektepleri... 182 Medreseler... 182 Rüşdiyeler... 182 İdadiler... 182 Sultaniler... 183 Darülfünun... 183 Cumhuriyet Döneminde Eğitim... 183 Tevhid-i Tedrisat (Öğretimi Birleştirme Kanunu - 3 Mart 1924)... 183 Üniversite Reformu (1933)... 184 Köy Enstitüleri... 184 Eğitim Anlayışlarında Yeni Yönelimler... 185 Küreselleşme ve Eğitim... 186 Öğrenci Odaklı Eğitim Anlayışı... 187 Yapılandırmacı Eğitim Anlayışı... 187 Çevre Eğitimi... 190 İnsan Hakları Eğitimi... 191 Özet... 192 Değerlendirme Soruları... 194 Kaynaklar... 196 9. Bölüm EĞİTİMİN BİLİMSEL TEMELLERİ VE ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ (ss: 197-226) Giriş... 197 Bilim... 198 Bilimin Amacı ve İşlevleri... 199 Bilimsel Bilgi... 200 Bilimsel Yöntem... 200 Bilimsel yönteme ilişkin eleştiriler... 201 Araştırma... 201 Araştırmanın Temel Kavramları... 202
İçindekiler xi Bilimsel Araştırma Türleri, Yaklaşımları ve Modelleri... 203 Bilimsel Araştırma Türleri... 203 Temel (Kuramsal) Araştırmalar... 203 Uygulama Araştırmalar... 203 Betimsel (Tanımlayıcı) Araştırmalar... 203 Bilimsel Araştırma Yaklaşımları... 203 Nicel Araştırma... 203 Nitel Araştırma... 204 Bilimsel Araştırma Modelleri... 205 Tarama Modeli... 206 Deneme Modeli... 207 Bilimsel Araştırmalarda Veri Toplama Teknikleri... 207 Bilimsel Araştırma Eğitimi... 209 Bilimsel Araştırmanın Aşamaları... 210 Araştırma Probleminin Belirlenmesi... 211 Kaynakların taranması... 212 Araştırmanın Amacı... 213 Araştırmanın Önemi... 213 Sayıltılar... 213 Sınırlılıklar... 214 Tanımlar... 214 Kuramsal Çerçeve... 215 Yöntem... 215 Araştırmanın modeli... 215 Evren ve örneklem... 216 Verilerin toplanması... 217 Veri toplama araçları /teknikleri... 217 Verilerin analizi... 217 Bulguların Yorumlanması... 218 Tartışma, Sonuç ve Öneriler... 218 Araştırmanın Raporlaştırılması... 219 Araştırmanın Başlığı... 219 Özet... 220 Değerlendirme Soruları... 222 Kaynaklar... 225
xii Eği m Bilimine Giriş 10. Bölüm TÜRK EĞİTİM SİSTEMİNİN YAPISI VE ÖZELLİKLERİ (ss: 227-251) Giriş... 227 Türk Milli Eğitiminin Amaçları... 228 Genel Amaçlar... 228 Özel Amaçlar... 229 Türk Milli Eğitiminin Temel İlkeleri... 229 Türk Eğitim Sisteminin Genel Yapısı... 231 Örgün Eğitim... 231 Okul Öncesi Eğitim... 232 İlköğretim... 232 Ortaöğretim... 233 Yükseköğretim... 235 Yaygın Eğitim... 237 Türk Milli Eğitim Bakanlığının Örgüt ve Yönetim Yapısı... 238 Tarihsel Gelişim... 238 Mevcut Durum... 239 Bakanlık Makamı... 242 Bakanlık Hizmet Birimleri... 242 Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı ve Milli Eğitim Şûrası... 245 Taşra ve Yurtdışı Teşkilatı ile Çalışma Grupları... 245 Özet... 247 Değerlendirme Soruları... 248 Kaynaklar... 250 11. Bölüm EĞİTİM SİSTEMİNDE ÖĞRETMENİN ROLÜ VE ÖĞRETMENLİK MESLEĞİ (ss: 253-278) Giriş... 253 Eğitim Sistemi ve Öğretmen... 253 Bir Meslek Olarak Öğretmenlik... 255 Öğretmenliğin Meslekleşmesinin Koşulları... 256 Türkiye de Öğretmenliğin Meslekleşmesi... 258 Öğretmenliğin Meslekleşmesini Engelleyen Uygulamalar... 262 Öğretmen ve Nitelikleri... 264 Öğretmenlik Mesleği Genel Yeterlikleri... 266 Kişisel ve Meslekî Değerler - Meslekî Gelişim... 268 Öğrenciyi Tanıma... 269
İçindekiler xiii Öğretme ve Öğrenme Süreci... 270 Öğrenmeyi, Gelişimi İzleme ve Değerlendirme... 271 Okul, Aile ve Toplum İlişkileri... 271 Program ve İçerik Bilgisi... 272 Özet... 273 Değerlendirme Soruları... 275 Kaynaklar... 277 12. Bölüm ÖĞRETMEN YETİŞTİRME ALANINDAKİ UYGULAMALAR VE GELİŞMELER (ss: 279-305) Türkiye de Öğretmen Yetiştirme Sisteminin Dünü ve Bugünü... 279 Okulöncesi Eğitim Kurumlarına Öğretmen Yetiştirme... 280 İlkokullara Öğretmen Yetiştirme... 280 İlköğretmen Okulları... 280 İki Yıllık Eğitim Enstitüleri... 281 Köylere Öğretmen Yetiştirme... 281 Köy Muallim Mektepleri... 281 Köy Eğitmen Kursları... 281 Köy Enstitüleri... 282 Ortaokullara Öğretmen Yetiştirme... 282 Liselere Öğretmen Yetiştirme... 283 Eğitim Fakültelerinde Öğretmen Yetiştirme... 283 Öğretmen Yeterlilikleri... 285 Öğretmen Yetiştirmede Yeni Uygulamalar... 286 Mikro Öğretim... 287 Eylem Araştırması... 288 Günlük Tutma... 288 Gözlem... 289 Çeşitli Ülkelerde Öğretmen Yetiştirme... 290 Amerika Birleşik Devletleri nde Öğretmen Yetiştirme... 290 Rusya da Öğretmen Yetiştirme... 292 Fransa da Öğretmen Yetiştirme... 293 Almanya da Öğretmen Yetiştirme... 294 Japonya da Öğretmen Yetiştirme... 295 İran da Öğretmen Yetiştirme... 296 Türkiye de Öğretmen Yetiştirme Sorunları... 297 Özet... 300 Değerlendirme Soruları... 301 Kaynaklar... 303
1. BÖLÜM EĞİTİMİN TEMEL KAVRAMLARI Doç. Dr. Kürşad YILMAZ Dumlupınar Üniversitesi Eğitim Fakültesi Eğitimden sorumlu makamlar çocuklara, ruhları kurtarılacak insanlar olarak bakmıyorlar. Onlar, çocukları gösterişli ve heybetli sosyal planlarının ham maddesi olarak görüyorlar; geleceğin fabrika işçileri, savaşın süngüleri ya da bunların benzerleri olarak. Her öğrencinin, kendi hakları ve kişiliği olan, başlı başına bir amaç oluşturduğunu göremeyen; onları sadece bul-yap bilmecesinin bir parçası, taburunun bir eri, devletin bir vatandaşı sayan kimseler, eğiticilik yapmaya elverişli değildir. İnsan kişiliğine saygı, her sosyal problemde, ama özellikle eğitimde bilgeliğin ilk koşuludur (Russell, 1995). Giriş Eğitim, insanoğlunun doğumundan ölümüne kadar hayatının her alanını etkileyen bir süreçtir. Çünkü insanlar ölüme kadar sosyal bir öğrenme faaliyeti içindedir. Bu anlamda eğitim hem bireyi hem de bireyler aracılığı ile toplumu dönüştürmektedir. Bundan dolayı eğitim toplumların geleceğinin belirlenmesinde çok önemli bir yere sahiptir. Bu durum ise eğitimi, üzerinde en çok durulan ve tartışılan konulardan biri haline getirmektedir. Son yıllarda tartışmaların merkezinde eğitimin egemen güçlere hizmet etmesi ile ilgili çok yoğun eleştiriler yer almaktadır. Bu eleştirilerde eğitimin eşitsizlikleri meşrulaştırdığı, hiyerarşik ve otokratik bir sistemin devamını sağladığı ileri sürülmektedir (Giroux ve McLaren, 1989; Giroux, 1994; Toku, 1996; Spring, 1997; Freire, 1998; Turan, 2000; Yılmaz, 2009). Bu eleştirilerin temelinde eğitimin bireysel amaçlarının ihmal edilerek toplumsal amaçlarının daha fazla önemsenmesi gerçeği yatmaktadır. Ancak eğitimin bireysel ve toplumsal amaçlarından biri diğerine feda edilebilecek durumda değildir. Bireysel ve toplumsal amaçlar birlikte düşünülmeli, toplumun devamının sağlanmasına çalışılması kadar dönüştürülmesine de çalışılmalıdır.
2 Eği m Bilimine Giriş Bu bölümde, eğitim ile ilgili kavramların tanımlanması ve genel bir giriş yapılması amacı ile ilk önce eğitim kavramı tanımlanmış sonra, formal eğitim, informal eğitim, örgün eğitim ve yaygın eğitim kavramları açıklanmıştır. Daha sonra kültür, kültürleme, kültürlenme, kültürleşme, sosyalleşme, öğretim, eğitim programı, öğretim programı, ders programı, örtük program, okul yönetimi, okul yöneticisi, sınıf yönetimi, müfettiş gibi eğitimle ilgili temel kavramlar kısaca açıklanmıştır. Son olarak eğitim bilimleri ve eğitim bilimlerinin alt disiplinleri ile ilgili açıklamalara yer verilmiştir. Eğitim Eğitim kelime olarak, çocukların ve gençlerin toplum yaşayışında yerlerini almaları için gerekli bilgi, beceri ve anlayışları elde etmelerine, kişiliklerini geliştirmelerine okul içinde veya dışında, doğrudan veya dolaylı yardım etme, terbiye (Türk Dil Kurumu [TDK], 2005) gibi anlamlara gelmektedir. Eğitim ile ilgili birçok tanım yapılmaktadır. Eğitim uzun zamandan beri, bireyin davranışlarında kendi yaşantısı yoluyla ve kasıtlı olarak istendik değişme meydana getirme süreci (Ertürk, 1993) olarak tanımlanmaktadır. Yine benzer bir tanımda Demirel (1999) eğitimi, bireyde kendi yaşantısı ve kasıtlı kültürleme yoluyla istenilen davranış değişikliğini meydana getirme süreci olarak tanımlamıştır. Eğitim, insanları belli amaçlara göre yetiştirme süreci (Fidan, 1985); bireyin topluma yararlı hale getirilmesi (Küçükahmet, 2001); bir ülkenin istenilmeyen durumdan istenilen duruma getirilmesi (Bilen, 2002); bireyin yaşadığı toplumda uygulama değeri olan yetenek, yöneliş ve diğer davranış örüntülerini kazandığı süreçler toplamı (Demirel ve Kaya, 2007) gibi farklı şekillerde de tanımlanabilmektedir. Bu tanımların ortak özellikleri, eğitimin süreç olması, bireyin kendi yaşantılarının merkezde olması, davranış değişikliği sağlanmaya çalışılması, davranış değişikliklerinin istendik yönde olması ve kültür aktarım süreci olmasıdır. Bu tanımlar geleneksel eğitim anlayışını yansıtmaktadır. Çünkü geleneksel anlamda eğitim, kültürel birikimin kuşaktan kuşağa aktarımı olarak tanımlanmaktadır. Böylelikle kültürel sürekliliğin sağlanabileceği düşünülmektedir (Şişman ve Turan, 2001). Bu anlamda geleneksel eğitim, kültür aktarım sürecidir, eğitici ve bilgi odaklıdır, disipline edicidir, sadece bilişsel alanla sınırlıdır, davranış değiştirme amaçlıdır, yetişkinleri istediği doğrultuda alışkanlık geliştirmektedir, ezbercidir, yarışmacıdır; geleneksel eğitimde önceden belirlenmiş amaçlar vardır, bireysel farklılıklar önemli değildir. Sonuç olarak öğretmen bilginin tek kaynağı, öğrenci ise edilgen alıcısıdır. Ancak günümüzde eğitimden ya da okuldan beklenen, bireylerin davranışlarında istendik değişme oluşturulması değildir. Günümüzde eğitimden, bireylerin gereksinimlerine duyarlı olması ve sahip olduklarını ortaya çıkarması ve geliştir-
Eği min Temel Kavramları 3 mesi beklenmektedir. Bu anlamda okul, bilginin sürekli olarak yeniden üretildiği, öğretmen ve öğrencinin de bilginin üretilmesi sürecinde aktif rol üstlendiği bir kurumdur (Şişman ve Turan, 2001). Buna göre bilgi toplumunda eğitim, bireyin doğuştan getirdiği gizil güçlerini ortaya çıkarma ve bunları yeteneğe dönüştürme süreci (Karslı, 2003) olarak tanımlanabilir. Bu bağlamda eğitimin temel amacı, insanları sürekli değişen koşullara yeniden uyarlamak ve içinde bulundukları sosyal, politik ve ekonomik koşulları dönüştürmeye çalışmaktır (Şişman ve Turan, 2001). Sonuç olarak bilgi toplumunda eğitim ve okul toplumsal dönüşümün merkezi olarak görülmektedir. Görüldüğü gibi geleneksel eğitim tanımı ile bilgi toplumunda eğitim kavramları temel noktalarda birbirinden ayrılmaktadır. Geleneksel eğitim tanımı istendik değişikliklere vurgu yaparken, bilgi toplumunda eğitim bireyin gizil güçlerine ve kendi gereksinimlerine vurgu yapmaktadır. Geleneksel eğitim anlayışının ortaya çıktığı sanayi toplumunun itici gücü makine, temel fonksiyonu işgücü iken bilgi toplumunun itici gücü bilgi, temel fonksiyonu ise beyin gücüdür (Özden, 2005). Geleneksel eğitim pozitivist paradigmanın etkisiyle ölçülebilir ve gözlemlenebilir davranış değişikliğine vurgu yaparken, çağdaş eğitim, bilişsel ve yapılandırmacı kuramların paralelinde zihni işleme sürecine odaklanmaktadır. Bu anlamda günümüzde; düşünen, yaratan, sorun çözen, eleştirel düşünebilen, araştırmacı, sorgulayıcı, öğrenmeyi öğrenmiş, soru soran, anlam çıkarabilen, analiz ve sentez yapabilen, yani kısaca bilgiyi keşfedebilen bireylere gereksinim duyulmaktadır. Eğitimin amaçlarını; 1) Bireysel amaç ve işlevler, 2) Sosyal-insani amaç ve işlevler, 3) Kültürel amaç ve işlevler, 4) Politik amaç ve işlevler, 5) Teknik-ekonomik amaç ve işlevler ve 6) Eğitsel amaç ve işlevler, başlıkları altında toplamak mümkündür. Kitabın izleyen bölümlerinde bu amaçlar ayrıntılı olarak incelendiğinden burada ayrıntılı bilgi verilmemiştir. Formal Eğitim Formal eğitim, amaçlı olarak, uzman kişilerin rehberliğinde, belirlenmiş bir mekânda, önceden hazırlanmış program çerçevesinde, planlı ve programlı olarak, öğretim yoluyla gerçekleştirilen etkinlik (Yavuz, 2004) olarak tanımlanabilir. Bu anlamda formal eğitimin temel özelliği, amaçlı, programlı ve planlı olmasıdır. Okullarda verilen eğitim formal eğitim kapsamındadır. İnformal Eğitim İnformal eğitim, doğal ortamında yaşam içerisinde kendiliğinden oluşan, belirli bir amaç ve plan dâhilinde olmayan, uzman kişiler tarafından gerçekleş-
4 Eği m Bilimine Giriş tirilmeyen, olumlu yanları ile birlikte olumsuz yanları da olan, eğitimin gerçekleştiği belirli bir mekân olmadan oluşan kültürlenme sürecidir (Yavuz, 2004). Bu tür öğrenme etkinlikleri, ailede, sokakta, işyerinde, okulda, arkadaş gruplarında kendiliğinden meydana gelmektedir. Çocukların oyun oynarken aynı zamanda yardımlaşma, iş bölümü yapma, dayanışma, kurallara uyma gibi özellikleri kazanması; köy hayatında yetişen bir gencin günlük yaşamda çiftçilik, hayvancılık gibi işleri öğrenmesi; öğretmen adaylarının eğitim fakültelerindeki hocalarını gözleyerek onların ders işleme tarzlarını kazanmaları buna örnek olarak verilebilir. Örgün Eğitim Örgün eğitim, belirli bir yaş grubundaki bireylere, daha önceden belirlenmiş amaçlara uygun olarak hazırlanmış eğitim programlarıyla okulda gerçekleştirilen eğitimdir. Okulöncesi eğitim, ilköğretim, ortaöğretim ve yüksek öğretim kurumlarında gerçekleştirilen eğitim örgün eğitim kapsamındadır. Yaygın Eğitim Yaygın eğitim, örgün eğitim sistemine hiç girmemiş, herhangi bir kademesinden ayrılmış, herhangi bir kademesinde bulunan ya da örgün eğitimi tamamlamış bireylere bilgi, beceri ve davranış kazandırmak ya da mevcut bilgi, beceri ve davranışları geliştirmek amacıyla örgün eğitimin yanında ya da ondan ayrı olarak, bireylerin ilgi, istek ve yeteneklerine uygun olarak verilen eğitim olarak tanımlanabilir. Yaygın eğitim denildiğinde akla gelen kavramlar, halk eğitimi, çıraklık eğitimi ve hizmet içi eğitim kavramlarıdır. Eğitim, formal eğitim, informal eğitim, örgün eğitim ve yaygın eğitim kavramları arasındaki ilişkiyi Şekil 1.1 deki gibi göstermek mümkündür. EĞİTİM İnformal Eğitim Formal Eğitim Örgün Eğitim Yaygın Eğitim Şekil 1.1. Eğitim, Formal Eğitim, İnformal Eğitim, Örgün Eğitim ve Yaygın Eğitim
Eği min Temel Kavramları 5 Halk Eğitimi Halk eğitimi, zorunlu eğitim kapsamı dışına çıkmış ve asıl uğraşı alanı okula gitmek olmayan kişilerin yaşamlarının herhangi bir döneminde gereksinim duyacakları bilgi ve becerileri kazandırmak amacıyla düzenlenen eğitimdir (Yavuz, 2004; Demirel ve Kaya, 2007). Türkiye de halk eğitimi etkinliklerinin büyük bir kısmı Halk Eğitim Merkezlerince yürütülmektedir. Bazı belediye ya da sivil toplum kuruluşlarınca verilen eğitimler ve açılan kurslar da bu kapsamdadır. Son yıllarda halk eğitimi kavramı ile ilgili kavramlardan biri de yaşamboyu öğrenim kavramıdır. Avrupa Birliği, Mart 2001 de Stockholm de yaptığı toplantıda yaşamboyu öğrenimi; bilgi, beceri ve yeterliliği arttırmak amacıyla, kişisel, toplumsal ve istihdam perspektiflerinde yaşam boyu süren tüm öğrenim aktiviteleri olarak tanımlanmaktadır (Akkoyunlu, 2008). Yaşamboyu öğrenim, kişisel ve sosyal amaçlı öğrenimle birlikte çalışma amaçlı öğrenimi de kapsamakta ve resmi eğitim sistemlerine ilişkin pek çok alanda yer almaktadır. Bu anlamda yaşamboyu öğrenme, çocukluktan emekliliğe kadar sürekli öğrenmeyi ifade eden bir kavramdır. Çıraklık Eğitimi Çıraklık eğitimi, yetkili otoritelerce kabul edilmiş çıraklık standartlarına göre düzenlenmiş çırak ya da kanuni vasisi ile işveren yetkili temsilcisi tarafından imzalanmış bir çıraklık sözleşmesi esaslarına göre, mesleğin gerektirdiği bilgi, beceri ve iş alışkanlıklarını çırakta, ilke olarak iş içerisinde geliştirme sürecidir (Alkan, Doğan ve Sezgin, 1996). Sekiz yıllık kesintisiz zorunlu eğitim uygulamasından sonra çıraklık eğitimi, ilköğretimi bitirdikten sonra ortaöğretime devam etmeyen kişilerin eğitimini kapsamaktadır. Bu süreçteki kişilerin eğitiminin kuramsal yönü Mesleki Eğitim Merkezlerinde, pratik yönü ise işyerlerinde gerçekleştirilmektedir. Çıraklık eğitimi bu yönü ile yaygın eğitim dışında değerlendirilebilir. Hizmet İçi Eğitim Hizmet içi eğitim, özel ve tüzel kişilere ait işyerlerinde belirli bir maaş ya da ücret karşılığında işe alınmış ve çalışmakta olan bireylerin görevleri gereği bilgi, beceri ve tutumları kazanmalarını sağlamak üzere yapılan eğitimdir (Taymaz, 1997). Milli Eğitim Bakanlığı nın öğretmenlere Yapılandırmacı Eğitim Anlayışı konusunda eğitim vermesi ya da bir kurumun kullanacağı yeni paket programları çalışanlarına tanıtması ve kullanımını göstermesi örnek olarak verilebilir.