MAM HAT P L SELER : EFSANELER VE GERÇEKLER

MAM HAT P L SELER : EFSANELER VE GERÇEKLER YAYINLARI

RUfiEN ÇAKIR RFAN BOZAN BALKAN TALU MAM HAT P L SELER : EFSANELER VE GERÇEKLER TESEV YAYINLARI ISBN: 975-8112-48-1 YAYINA HAZIRLAYAN AYCAN AKDEN Z, DERYA DEM RLER, JONATHAN LEVACK (TESEV) Bu kitab n tüm haklar sakl d r. Kitab n hiçbir bölümü, Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakf n n (TESEV) izni olmadan, hiçbir elektronik veya mekanik formatta ve araçla (fotokopi, kay t, bilgi depolama vb.) ço alt lamaz. COPYRIGHT KASIM 2004 TESEV TESEV BANKALAR CADDES NO:2, M NERVA HAN KARAKÖY 34420 STANBUL TEL: +90.212.292.89.03 PBX FAX: +90.212.292.90.46 info@tesev.org.tr www.tesev.org.tr Bu kitapta yer alan görüfller yazarlara aittir ve bir kurum olarak TESEV in görüflleriyle bire bir örtüflmeyebilir. Bu kitab n yay nlanmas ve tan t lmas ndaki katk lar ndan ötürü Aç k Toplum Enstitüsü-Türkiye ye ve TESEV Yüksek Dan flma Kurulu na teflekkürü borç biliriz.

MAM HAT P L SELER : EFSANELER VE GERÇEKLER RUfiEN ÇAKIR RFAN BOZAN BALKAN TALU Bu çal flma Haziran 2004 te <<http://www.tesev.org.tr/etkinlik/imam-hatipler.php>> adresinden yay mlanm flt r. YAYINLARI

SUNUfi Avrupa Birli ine kat l m süreci ve dünya ile bütünleflme arzusu, Türkiye de denetlenmesi güç bir mobilizasyon yaratm fl durumda. Bugün alt gelir gruplar ndaki ailelerin bile birincil kayg lar çocuklar n n iyi bir e itim almas... Ne var ki bu toplumsal enerji bir küreselleflme dönemine denk geldi i ölçüde, yetiflmifl insan sermayesinin dünyan n daha müreffeh ülkelerine do ru akmas na da yol açmakta. Dolay s yla e itim ancak toplumsal birlikteli i pekifltiren bir dayan flmac kültür içinde gerçekleflti i takdirde, o ülkeye yararl olmakta... Türkiye de bu geliflmelerin bask s alt nda ezilen ve h zla çare üretmesi gereken ülkeler aras nda. Ancak e itimin y llardan beri bir yönetim arac olarak kullan lmas, nitelik zafiyeti sorununu kal c hale getirmekle kalmay p; sosyal alanda da ayr flmalara neden olmakta. E itimin ideolojik bir araç olarak görülmesi ve iktidar alan n pekifltirmek üzere kullan lmas, farkl toplumsal kesimlerin okul sistemi üzerinden birbirini d fllayan bir mücadele üretmeleri noktas na kadar gidebilmekte. mam hatip liseleri konusu bu durumun aç k bir örne i... Oysa imam hatip liseleri bugün iki toplumsal ifllev görmekte: Çocuklar n n dinlerini de ö renmelerini talep eden toplumsal kesimlerin bu iste ine yan t getirme ve k zlar n n ahlaken uygun bir ortamda okumalar n isteyen ebeveynlerin taleplerini karfl lama. Nihai çözüm teknik aç dan çok farkl flekillerde olabilir... Ama önemli olan bu taleplerin Türkiye nin toplumsal birlikteli i ve ça dafl dünyaya adapte olmas aç s ndan yap c bir nitelik arzetmesidir... TESEV elinizdeki raporla bu konuyu objektif bir çerçeveye oturtmay hedefliyor. Çünkü e itim sorunlar n n cemaatler aras alan kapma mant içinde de il, tüm toplumu kuflatacak bir perspektif içinde ele al nmas giderek zorunlu hale gelmekte. Bu nedenle imam hatip liselerine iliflkin tart flman n da farkl l klar aras ndaki iletiflimi ve dayan flmay sa lamlaflt ran bir toplumsal bar fl projesi olarak alg lanmas gerekti ini düflünüyoruz. Devletin görevinin iyi yurttafllar yetifltirmek de il, yurttafllar iyi yetifltirmek olmas gerekti inin ortak ç k fl noktas oldu u bir tart flmay açabilme umuduyla... Can Paker TESEV 5

ÖNSÖZ Bu raporun ilk halini TESEV'e sundu umuz gün, YÖK Yasas 'n n baz maddelerini de ifltiren tasar hükümet taraf ndan TBMM'ye sunuldu. Böylelikle 28 Mart 2004 yerel seçimleri öncesi mam Hatip Lisesi ö rencileri baflta olmak üzere meslek lisesi ö rencilerinin üniversiteye giriflindeki katsay engelini kald rmaya söz vermifl olan iktidar partisi, son anda gelifltirilen bir ara formülle katsay y kald rmak yerine, meslek lisesi ö rencileri lehine çok önemli iyilefltirmelere gitmeyi tercih etti. Tasar h zla yasalaflt, fakat Cumhurbaflkan Ahmet Necdet Sezer, meslek liselerine yönelik de ifliklikleri uzun bir gerekçeyle veto ederek yasay TBMM'ye iade etti. Baflbakan Recep Tayyip Erdo an da 1 Haziran 2004 tarihinde, partisinin TBMM Grubu'na yapt konuflmada, yasay dondurduklar n aç klad. E er hükümetin düzenlemesi uygulamaya konulabilmifl olsayd, hiç kuflkusuz HL ve meslek liselerine yönelik ilgide belirgin bir art fl yaflanacakt. Ama katsay kalsa da, kalkmasa da, son düzenlemede oldu u gibi etkisi azalat lsa da HL sorun üretmeye, toplumda gerginliklere neden olmaya devam ediyor, bütün bunlara ba l olarak çok say da gencin bugünleri ve yar nlar ipotek alt na al nm fl oluyor. Katsay n n varl veya yoklu u, hakk nda çok konuflulup tart fl lan, ideolojik/politik polemiklere ve çat flmalara konu olan HL'nin, din e itimi, meslek e itimi, din-devlet iliflkileri, temel hak ve özgürlükler gibi farkl alanlar ilgilendiren çetrefil bir sorun oldu u gerçe ini ortadan kald rm yor. Bu sorunun çözümüne bir katk da bulunabilmek için 1 Ocak 2004 tarihinden itibaren, " mam Hatip Liseleri: Efsaneler ve Gerçekler" bafll kl bir proje bafllatt k. Projenin ad ndan da anlafl laca gibi, HL sorununun y llardan beri çözülememifl olmas nda, toplumun de iflik kesimlerinin bu ö renim kurumlar na, birbirine z t kayg ya da beklentilerle yaklafl p onlara ço u zaman gerçekle çok fazla ilgisi olmayan anlamlar yüklemesinin önemli bir rolü oldu unu düflünüyoruz. Örne in 1997 sonras ndaki geliflmeler, HL'ne yönelik "laik" kayg lar büyük ölçüde giderdi. O tarihten itibaren slami hassasiyet sahibi çevreler kayg lan r oldu. 8 y ll k kesintisiz zorunlu e itim tart flmalar s ras nda slami kesim, bu yasayla önce HL'nin orta k s mlar n n, ard ndan tümünün kapat laca n ileri sürdü ve yeni uygulamaya karfl çok yo un bir kampanya yürüttü. Nitekim üniversiteye giriflte ç kar lan engellerin de etkisiyle HL'ne yeni kay tlarda gözle görülür bir azalma yafland. 1997'den 6

AKP'nin iktidara geldi i 2002 Kas m ay na kadarki süreçte HL ö rencilerinin ortaö retim içindeki oran iyice azal p yüzde 2.5 civar na oturdu. Son yedi y lda HL'nde gözle görülür bir nitelik düflüflü yafland. Aileler ilkö retimi baflar yla tamamlayan çocuklar n gelecek kayg s nedeniyle HL'ne göndermez oldu. Ancak HL muhafazakâr ailelerin özellikle k z çocuklar için belli bir cazibeyi koruyabildi. Son yedi y lda HL etraf ndaki tart flmalar, ad m ad m ideolojik zeminden daha teknik bir alana kayd. Örne in HL mezunlar n n oluflturdu u baz vak f ve dernekler, k sa süre içinde HL'nin verili durum içerisinde nitelik olarak nas l gelifltirilebilece i üzerine kafa yormaya bafllad lar. Bugün itibariyle sekiz y ll k kesintisiz e itimden geri dönülmesini isteyen güçlü sesler duyulmamakla birlikte HL, hâlâ çözülmesi gereken bir sorun olarak ortada duruyor. AKP'nin iktidarda olmas, Baflbakan Erdo an baflta olmak üzere baz bakan ve çok say da milletvekilinin HL mezunu olmas, bu sorunun çözümü için hem bir flans, hem de risk olarak de erlendirilebilir. Sonuç olarak HL sorununa toplumun tüm kesimlerinin mutab k kalaca uygulanabilir bir çözüm ihtiyac her geçen gün daha fazla ortaya ç k yor. Bu ihtiyaca bir ölçüde cevap verebilmek için flu ad mlar n zorunlu oldu unu tespitle ifle bafllad k: Önce HL olgusunu çözülmesi gereken bir sorun olarak kabul etmek; Bu sorunun bütün yönlerini, tarihsel bir perspektifte, olgulara dayal ve tarafs z bir flekilde ortaya ç karmak; Bizzat yaflayanlar n (ö renciler, ö retmenler, idareciler, veliler, mezunlar...) sorunu nas l alg lad klar n ve ne gibi çözüm önerileri düflündüklerini kendilerinden ö renmek; Devletin ilgili birimlerinin sorunla ilgili çal flmalar n, projelerini, niyet ve kayg lar n belirlemek; Toplumun her kesimi taraf ndan kabul edilebilir çözüm önerileri gelifltirebilmek için siyasetçilerin, e itim sendikalar n n, farkl alan ve görüfllerden vatandafllar n oluflturdu u sivil toplum örgütlerinin ve kanaat önderlerinin görüfl ve önerilerilerini derlemek; Uygulanabilir çözüm önerileri için e itim bilimcilerin ve farkl disiplinlerden sosyal bilimcilerin bilgi, deneyim ve görüfllerine baflvurmak. Bu tespitlerden hareketle üç aflamal bir çal flma plan n hayata geçirdik: Literatür Tarama: HL'nin dünü ve bugünü üzerine derinlikli 7

bilgiler içeren "Literatür Tarama Raporu" için yaklafl k 50 gün çal flt k. Bu kapsamda HL'ler üzerine haz rlanm fl makale ve kitaplar n önemli bir bölümünden istifade ettik. Türkiye üniversitelerinde yap lm fl befl yüksek lisans, ABD üniversitelerinde yap lm fl iki doktora tezini edinip incelendik. Konuyla ilgili resmi mevzuat n taranmas n n yan s ra Milli E itim Bakanl, ÖSYM ve Diyanet flleri Baflkanl 'ndan gerekli birtak m istatistikler temin ettik. Ortaya ç kan metni fiubat 2004 sonlar nda www.tesev.org.tr'de yay nlad k. Gelen elefltiriler ve yeni bulgular fl nda yap lan son de iflikliklerle elinizdeki raporun birinci bölümünü "literatür tarama" oluflturdu. Saha Çal flmas : 23 fiubat-7 Mart 2004 tarihleri aras nda, HL'nin bugünkü durumlar n n bir foto raf n çekmek, yaflanan sorun ve sorunlar, bizzat yaflayan kiflilerin a z ndan dinlemek ve yine ayn kiflilerin çözüm önerilerini derlemek amac yla bir saha çal flmas gerçeklefltirdik. Bu kapsamda befl ilde 6 HL'ne gittik: Adana, Erzurum, Diyarbak r, Samsun mam Hatip Liseleri ile stanbul'da Ka thane ve Üsküdar Anadolu mam Hatip Liseleri. Buralarda, okul müdürlerinin saptad 59 ö renci ve 13 ö retmenle, ayr ca 8 idareci, 38 mezun, 24 veliyle derinlemesine mülakat yapt k. Saha çal flmas n n sonuçlar raporun ikinci bölümünde yer almaktad r. Görüfl ve Öneri Derleme: 7 Mart-25 Nisan 2004 tarihleri aras nda HL sorunu hakk nda görüfl ve önerilerini almak için baz sivil toplum kurulufllar ve e itim sendikalar yla temasa geçtik. Ayr ca Diyanet flleri Baflkanl ve Milli E itim Bakanl 'n n üst düzey bürokratlar yla; TBMM Anayasa ve Milli E itim Komisyonlar n n baflkanlar yla, AKP ve CHP'den baz milletvekilleriyle, e itim bilimcilerle, ilahiyatç lar ve sosyal bilimcilerle, farkl görüfllere sahip gazetecilerle görüfltük. 7 Mart-25 Nisan tarihleri aras nda HL sorununu ele alan yazarlar n görüfllerinden yararland k. 15 kurum ve 60 kiflinin görüfl ve önerilerinden yapt m z derlemeler raporun üçüncü bölümünü oluflturuyor. Sonuç: Türkiye'de, herkesi yak ndan ilgilendiren hayati sorunlara, yayg n, sivil ve demokratik bir tart flman n ard ndan çözüm önerileri gelifltirmek al flkanl ne yaz k ki çok yerleflmifl de il. " HL: Efsaneler ve Gerçekler" projesi bu anlamda da Türk demokrasisi ve sivil toplumuna bir katk sunabilmek amac yla tasarland. Bu bak mdan raporun sonuç bölümünde, dile getirilen farkl çözüm önerilerini ayr ayr ele al p bunlar n ne denli toplumun farkl kesimleri taraf ndan benimsenebilece ini ve hayata geçirilebilece ini tart flt k. TESEV Demokratikleflme Program kapsam nda yürüttü ümüz 8

bu çal flma toplam dört ay m z ald ve 5 May s 2004 tarihinde sona erdi. Bu tarihte rapor TESEV taraf ndan hakemlere gönderildi. Hakemlerin görüfl, elefltiri ve önerileri fl nda rapora son fleklini 10 Haziran 2004 tarihinde verdik. Literatür tarama Ruflen Çak r, rfan Bozan ve Balkan Talu taraf ndan yap ld. Ruflen Çak r Erzurum, rfan Bozan Adana ve Ka thane, Balkan Talu Üsküdar Anadolu, Müjgan Halis Diyarbak r, Levent Cinemre Samsun HL görüflmelerini gerçeklefltirdi. Görüfl ve öneri derleme safhas nda da bu isimlere ek olarak H d r Göktafl, Ankara'daki siyasetçi ve STK görüflmelerini üstlendi. Raporu haz rlayan ekip olarak tümümüz gazeteciyiz. Saha ve görüfl tarama çal flmalar nda yard mlar na baflvurdu umuz arkadafllar m z da gazeteci. Dolay s yla, bu rapor hiç kuflkusuz, bir "akademik çal flma" olma iddias tafl mamaktad r. Araflt rma ve görüflmelerimizde esas olarak gazetecilik teknik ve yöntemlerine baflvurmufl oldu umuz aç kt r. Bununla birlikte yap lm fl kimi akademik çal flmalardan ve baz sosyal bilimcilerin görüfl ve önerilerinden yararland k. TESEV'in bu çal flmas, bu konudaki akademik/bilimsel çal flmalar teflvik ederse, en önemlisi, Türkiye'deki HL sorununun çözümüne bir nebze katk da bulunabilirse mutlu olaca z. Çok az say daki STK temsilcisi ve baz gazeteciler d fl nda ulaflmak istedi imiz herkesin görüflme teklifimizi kabul etmesi ve bunlardan büyük bölümünün ellerinden geleni yapmas iflimizi çok kolaylaflt rd. 9

Ç NDEK LER SUNUfi 5 ÖNSÖZ 6 ÖZET 15 SUMMARY 39 BÖLÜM I L TERATÜR TARAMA 53 1.1 Bugüne Nas l Gelindi? 54 1.2 Cumhuriyet Öncesi Dönemde Din E itimi 56 1.3 Cumhuriyetin lk Y llar nda Din E itimi 57 mam Hatip Mektepleri (1924-1930) 57 mam Hatip Kurslar (1949-1951) 58 mam Hatip Okullar (1951-1972) 59 mam Hatip Liseleri (1973-...) 63 1.4 mam Hatip Liselerinin Yükselifl Y llar 64 1.5 12 Eylül Sonras Dönem 66 1.6 HL nin Yükselifl Nedenleri 71 Halk n Sahiplenmesi 71 Pansiyon ve Burs Olanaklar 72 Din E itimi Talebi 74 Yükseliflin Gizli Kahramanlar K zlar 75 HL Ö renci Ailelerinin Toplumsal Özellikleri 78 1.7 HL ye Yönelik Elefltiriler 81 HL Ö rencilerinin Üniversite Tercihleri 81 HL Ö rencilerinin Meslek Tercihleri 89 HL nin Üniversite S nav Baflar Durumlar 92 mam Hatip Liseleri ve Diyanet 96 Müfredat Tart flmas 98 Ekonomik Verimlilik Aç s ndan mam Hatip Liseleri 102 HL ve Di er Liselerdeki Ö renci Say s n n Karfl laflt r lmas 103 Katsay Uygulamas n n Ard ndan Meslek Liselerinde Yaflanan De iflimler 104 HL Ö rencilerinin Tutum ve Davran fllar n n Di er Liselerle K yaslanmas 106 HL ye Yönelik Siyasi tirazlar 109 Dini Gruplaflma Olgusu 110 1.8 Gerileme Dönemi 111 BÖLÜM II SAHA ARAfiTIRMASI 113 2.1 Çal flma Yöntemi 113 2.2 Çal flma Gruplar 114 2.3 Yaflayanlar n A z ndan HL Sorunu 116 HL ye Gitme Gerekçeleri ve Gelecek Beklentileri 118

2.4 Nitelik ve Nicelik Sorunu ve K z Ö rencilerin Durumu 121 2.5 Statü Karmaflas 124 2.6 mam Hatiplilik Olgusu ve Dayan flma A lar 125 2.7 HL lilerin Toplum ve Devlete Bak fllar 128 2.8 AKP ktidar yla De iflen Durum ve Yeni Umutlar 130 2.9 HL nin Gelece ine Yönelik Görüfller ve Seçmeli Din Dersi Tart flmas 131 Ek 1 Ö rencilere Yöneltti imiz Sorular 134 Ek 2 dareci ve Ö retmen Sorular 135 Ek 3 HL Mezun Sorular 135 Ek 4 Ö renci Velilerine Sorular 136 BÖLÜM III GÖRÜfi VE ÖNER DERLEME 137 3.1 Görüflme Yap lan Kifli ve Kurumlar 137 Sivil ToplumKurulufllar 137 E itim Sendikalar 137 E itim Bilimciler 138 Sosyal Bilimciler 138 Gazeteciler 138 Siyasetçiler 139 Bürokratlar 140 3.2. HL Olgusunun ve Sorununun Alg lanmas 140 3.3. Hangi htiyaç? 144 3.4. Statü Tart flmas ve sim De iflikli i Önerisi 149 3.5. mam Hatiplilik Olgusu ve HL Kimli i 155 3.6. Katsay Tart flmas 159 3.7. Katsay Nas l Çözülür? 163 3.8. HL Mezunlar n n Gidebilece i Fakülteler S n rlanmal m? 164 3.9. K z Ö rencilerin Durumu 168 3.10. Din Ö renimi htiyac Nas l Karfl lanmal? 171 3.11. Seçmeli Din Dersi Seçene i 176 3.12. Din Ö reniminin çeri i 178 3.13. Özel Okullarda Din E itimi Mümkün Olmal m? 182 3.14. Sekiz Y ll k Kesintisiz E itim Tart flmalar 186 3.15. Arka Bahçe ddialar ve AKP ktidar yla De iflen ve De iflmeyen 187 Ek 1 STK lara Sorulan Sorular 192 Ek 2 E itim Sendikac lar na Sorulan Sorular 193 Ek 3 E itim Bilimcilere Sorulan Sorular 193 Ek 4 Sosyal Bilimcilere Sorulan Sorular 193 Ek 5 Gazetecilere Sorulan Sorular 194

BÖLÜM IV SONUÇ VE ÖNER LER 195 4.1. Neden Böyle Bir Çal flma? 196 4.2. Günümüzde HL Sorunu 196 4.3. AKP Hükümetinin HL Sorununa Bak fl 199 4.4. Katsay Ne Kadar Önemli? 201 4.5. Üç Farkl Yaklafl m 201 HL de Din E itimi verilir yaklafl m 202 HL de Din Görevlisi Yetifltirilir yaklafl m 203 Din Ö retiminin Özelleflmesi Tart flmas ve Seçmeli Din Dersi Önerisi 204 4.6. Toplumsal Uzlaflma htiyac 206 4.7. Çözüm Önerileri 207 Genel Yaklafl mlar 208 Somut Öneriler Ek 1.YAPILMIfi BAZI GAZETEC GÖRÜfiMELER 210 Ek 2. SOSYAL B L MC LERLE YAPILAN BAZI GÖRÜfiMELER 244 Ek 3. CUMHURBAfiKANI AHMET NECDET SEZER N KATSAYIYLA LG L YASAL DÜZENLEMEY VETO GEREKÇELER 257 SEÇ LM fi KAYNAKÇA 266 TABLOLAR Tablo 1.1 mam Hatip Mekteplerinin Okul ve Ö renci Durumlar Tablo 1.2.1 Y llara Göre mam Hatip Okullar Say s Tablo 1.2.2 1953-54 Ders Y l nda mam Hatip Okullar nda Okuyan Ö renci Say s Tablo 1.3 mam Hatip Liselerinde Say sal Geliflmeler (1951-1971) Tablo 1.4.1 HL de Say sal Geliflmeler (1971-1981) Tablo 1.4.2 HL de Say sal Geliflmeler (1981-1991) Tablo 1.4.3 HL de Say sal Geliflmeler (1991-2004) Tablo 1.4.4 Baflbakanlara Göre Aç lan HL Say lar (Anadolu HL ve Çok Programl Liseler dahil) Tablo 1.4.5 HL nin Baflbakan ve Milli E itim Bakanlar na Göre Aç l fllar (1951-1997) Tablo 1.4.6 mam Hatip Okulu/Lisesi Y llara Göre Aç l fl Durumu Tablo 1.5.1 HL Ö retim Binalar n n Mülkiyet Durumlar Tablo 1.5.2 HL nin Yap l fl Durumlar Tablo 1.5.3 Pansiyon Binalar Mülkiyet Durumu Tablo 1.5.4 Yap l fl Durumlar tibariyle Pansiyonlar (Sadece HL Ö rencileri Bulunanlar Tablo 1.6.1 Çeflitli Ö retim Dairelerinin Y llar tibariyle Burslu Ö renci Say lar Tablo 1.6.2. 1996-1997 Ö retim Y l nda Ö renci Pansiyonlar ve Ö renci Kapasiteleri Tablo 1.7.1 1990 Y l Sonras HL Erkek-K z Ö renci Say s Tablosu Tablo 1.7.2 HL Ö rencilerinin Kad n Sorununa liflkin Yaklafl mlar Tablo 1.7.3 Sosyal Hayat ve Kad n Konusunda Okul Türlerine Göre Yaklafl mlar Tablo 1.7.4 Kad n n Çal flma Hayat na Kat l m na liflkin Okul Türlerine Göre Yaklafl mlar Tablo 1.8.1 HL Ö renci Ailelerinin Toplumsal Özellikleri- Baban n Ö renim Durumu Tablo 1.8.2 HL Ö renci Ailelerinin Toplumsal Özellikleri- Annenin Ö renim Durumu Tablo 1.9.1 HL Ö rencilerinin Üniversite Tercihleri

Tablo 1.9.2 HL Mezunlar n n Hukuk Fakültelerine Yerleflme Durumu (1988 Y l ) Tablo 1.9.3 HL Mezunlar n n Kamu Yönetimi Fakültelerine Yerleflme Durumu (1988 Y l ) Tablo 1.9.4 1986 ÖSYS Sonunda Yüksek Ö retim Kurumlar na Yerlefltirilen HL Mezunu Ö renci Say lar Tablo 1.9.5 1987 ÖSYS Sonunda Yüksek Ö retim Kurumlar na Yerlefltirilen HL Mezunu Ö renci Say lar Tablo 1.9.6 1988 ÖSYS Sonunda Yüksek Ö retim Kurumlar na Yerlefltirilen HL Mezunu Ö renci Say lar Tablo 1.9.7 1998-2002 Aras HL lilerin Baz Lisans Programlar na Yerleflme Say lar Tablo 1.9.8 Ö retmen Lisesi Ç k fll Adaylardan Ö retmenlik Programlar na Yerleflenlerin Say lar Tablo 1.9.9 HL Ç k fll Adaylardan Baz Lisans Programlar na Yerleflenlerin Say lar Tablo 1.9.10 2003 Y l nda Genel ve Mesleki Teknik Ortaö retimden Lisans Programlar na Geçenlerin Say lar Tablo 1.10.1 Ö reniminiz bitince hangi meslek ya da ifl dal nda çal flmay düflünüyorsunuz? sorusuna HL ö rencilerinin yan tlar Tablo 1.10.2 mam Hatip Lisesi Ö rencilerinin Üniversitelerde Seçmeyi Düflündükleri Program Tablo 1.10.3 leride Hangi Mesle i Seçmek stiyorsunuz? Sorusuna Ö rencilerin Verdi i Yan tlar Tablo 1.10.4 Okul Sonras Hangi Fakülteyi Tercih Edeceksiniz? Sorusuna Ö rencilerin Yan tlar Tablo 1.10.5 Ö rencilerin Dini Görev Alma Düflüncesi ve Dini Yüksek Tahsil Yapma ste ine liflkin Yan tlar Tablo 1.11.1 Adana li K yaslamal Üniversite Baflar Durumlar Tablo 1.11.2 Diyarbak r li K yaslamal Üniversite Baflar Durumlar Tablo 1.11.3 Erzurum li K yaslamal Üniversite Baflar Durumlar Tablo 1.12.1 mam Hatip Okulu II. Devre Mezunlar n n Yöneliflleri (1960-1970) Tablo 1.12.2 1980 Y l nda mam Hatip Mezunlar n n Yöneliflleri Tablo 1.12.3 Diyanet flleri Baflkanl Personeli E itim Durumlar (1994 Y l ) Tablo 1.12.4 HL Mezunu Diyanet Personelinin Y llara Göre Da l m Tablo 1.13.1 HL ve Di er Meslek Liselerinin Ders Program Karfl laflt rmas Tablo 1.13.2 HL Orta K s m Haftal k Ders Çizelgesi Tablo 1.13.3 HL Lise K sm Haftal k Ders Çizelgesi Tablo 1.14 Mesleki ve Teknik E itim Bak m ndan HL Tablo 1.15.1 Y llara Göre HL Ö renci Say s n n Ortaö retim Toplam Ö renci Say s na Oran (Lise K sm ) Tablo 1.15.2 2001-2002 Ö retim Y l nda Türkiye deki Okul Türleri ve Say lar Tablo 1.16.1 Y llara Göre Normal ve Mesleki Liselere Giden Ö rencilerin Toplam Ortaö retim Ö rencileri çindeki Oranlar Tablo 1.16.2 Y llara Göre Normal ve Mesleki Liselere Giden Ö renci Say lar Tablo 1.17.1 Okul Türlerine Göre Ö rencilerin Okuduklar Gazeteler Tablo 1.17.2 Okul Türlerine Göre Ö rencilerin zledikleri TV Kanallar Tablo 1.17.3 Ö rencilerin Dünyadaki Sevdikleri Liderlerin Okullara Göre Da l m Tablo 1.17.4 Ö rencilerin Okullara Göre Türkiye nin Önemli Gördükleri Üç Sorun Tablo 1.18 HL Ö rencilerinin Okullarda Dini Gruplaflma Olup Olmad na liflkin Görüflleri Tablo 1.19.1 Y llara Göre HL ye Yeni Kay t Olan Ö renci Say s Tablo 2.1 ller ve Görüflülen Gruplar Tablo 2.2.1Araflt rmaya Kat lan Ö rencilerin Annelerinin Mesleklere Göre Da l m Tablo 2.3.1 Araflt rmaya Kat lan Ö rencilerin Babalar n n Mesleklere Göre Da l m Tablo 2.3.2 Araflt rmaya Kat lan Ö rencilerin Annelerinin E itim Durumu Tablo 2.3.3 Araflt rmaya Kat lan Ö rencilerin Babalar n n E itim Durumu

Tablo 2.3.4 Araflt rmaya Kat lan Erkek Ö rencilerin Do um Yeri Merkezine Göre Da l m Tablo 2.3.5 Araflt rmaya Kat lan K z Ö rencilerin Do um Yeri Merkezine Göre Da l m fiek LLER fiekil 1.1 1971-1981 HL Say lar (Orta K s m) fiekil 1.2 Toplam Ö renci Say s fiekil 1.3 Ö renci Say s (1981-1991) fiekil 1.4 Y llar tibariyle HL de Erkek Ö renci Say s fiekil 1.5 Y llar tibariyle HL de K z Ö renci Say s fiekil 1.6 Okul Türlerine Göre Üniversite S nav Baflar Oranlar (Aç kö retim ve 2 Y ll k Meslek Okullar Dahil fiekil 1.7 Ortaö retimde Toplam Ö renci Say lar fiekil 1.8 Ortaö retimde Yeni Kay t Ö renci Say lar fiekil 1.9 Yeni Kay t Say s Y llar De iflimi fiekil 1.10 Y llara Göre HL Ö renci Say s YAZARLAR HAKKINDA 268

ÖZET Türkiye, mam Hatip yetifltiren okullarla ilk olarak 1924 y l nda tan flt. Tevhid-i Tedrisat Kanunu'na dayan larak ilk olarak 1924 y l nda 28 merkezde " mam Hatip Mektepleri" aç ld. Bu okullar ö renci yetersizli i nedeniyle 1930 y l nda kapat ld. 1949 y l nda CHP Hükümeti, " mam Hatip Kurslar " ad alt nda 10 ay süreli kurslar açt. Bu kurslar n ömrü 1951 y l nda Demokrat Parti hükümeti döneminde aç lan " mam Hatip Okullar "na kadar sürdü. 10 Ekim 1951 say l Müdürler Komisyonu karar ile 7 ilde mam Hatip Okullar ( HO) aç ld. Bu okullar birinci devresi 4, ikinci devresi 3 y l olan ve bir bütün teflkil eden okullard. 1963-1964 ö renim y l nda HO'na ilk defa paras z ve yat l ö renci al nd. 12 Mart 1971 askeri müdahalesinden sonra yap lan düzenleme ile mam Hatip orta k s mlar kapat larak süresi 4 y la indirildi. 1973 y l nda Naim Talu Hükümeti döneminde Milli E itim Temel Kanunu'nda yap lan de ifliklikle mam Hatip Okullar 'n n ad " mam Hatip Lisesi" olarak de ifltirildi ve mezunlar na fark dersleri vermelerine gerek kalmadan üniversitelerin edebiyat kollar na gidebilme hakk tan nd. 1976 y l nda Dan fltay karar ile ilk defa HL'lere k z ö renci al nmaya baflland. 26 Ocak 1974'te kurulan MSP-CHP Hükümeti HL'nin iki y l önce kapat lan orta k s mlar n tekrar açt. ki dönem halinde Süleyman Demirel liderli inde ülkeyi yöneten Milliyetçi Cephe hükümetleri toplam 3 y l 9 ayl k iktidarlar döneminde 230 yeni HL açt. 1980 y l na gelindi inde Türkiye'deki HL say s ortaokul düzeyinde 374 lise düzeyinde ise 333'e ulaflm flt. HL'nde ö renim gören ö renci say s ysa 1980 y l itibariyle 200 bini geçti. 12 Eylül askeri yönetimi Milli E itim Temel Kanunu'nun 32. Maddesini yeniden düzenleyerek HL mezunlar n n üniversitelerin tüm bölümlerine girmesine olanak tan d. Turgut Özal hükümetleri dönemindeyse yeni HL aç lmas yerine nitelik artt r lmas yoluna gidildi Anadolu mam Hatip Liseleri aç ld, varolan okullar flubeler fleklinde büyüdü. Bu durum "Yatay büyüme" olarak adland r ld. 1997 y l na gelindi inde HL'nde ö renim gören ö renci say s 500 binin üzerine, okul say s ise 612'ye ulaflt. 28 fiubat sürecinin ard ndan 16 A ustos 1997 tarihinde kabul edilen 8 y ll k kesintisiz e itim ile HL'nin orta k s mlar kapat ld. YÖK Genel Kurulu'nun 30 Temmuz 1998 tarihinde getirdi i katsay düzenlemesiyle HL mezunlar n n lahiyat Fakülteleri d fl ndaki fakültelere girmelerini zorlaflt. Bu iki düzenlemenin etkisi kendini k sa 15

zamanda gösterdi ve HL ö rencisi say s 2002-2003 ö renim y l nda 64 bin 534'e kadar düfltü. Bir sonraki y lsa yeni kay tlardaki art flla bu say 84 bin 898'e ç kt. Kimi yorumculara göre bu art fl n nedeni, AKP kükümetinin ifl bafl na gelmesi ve katsay probleminin ortadan kald r laca yönündeki beklentilerdi. 1997 Öncesi HL'ine Afl r Yöneliflin Nedenleri 1971-1981 HL Say lar (Orta K s m) 400 350 300 Okul Say s 250 200 150 100 50 0 1971-1972 1972-1973 1973-1974 1974-1975 1975-1976 1976-1977 1977-1978 1978-1979 1979-1980 1980-1981 Y llar Yeni Kay t Say s Y llar De iflimi (Lise K sm ) 80000 Ö renci Say s 70000 60000 50000 40000 30000 20000 10000 0 1990-1991 1991-1992 1992-1993 1993-1994 1994-1995 1995-1996 1996-1997 1997-1998 1998-1999 1999-2000 2000-2001 2001-2002 2002-2003 2003-2004 Y llar Y llara Göre HL Ö renci Say s (Orta ve Lise K sm Toplam ) 600000 Ö renci Say s 500000 400000 300000 200000 100000 0 1982-1983 1984-1985 1986-1987 1988-1989 1990-1991 1992-1993 1994-1995 1996-1997 1998-1999 2000-2001 2002-2003 Y llar 16

1973-1974 ö renim y l nda HL'nde (72 Orta-71 Lise) toplam 34 bin 570 ö renci vard. Bu tarihten 25 y l sonra, yani 1997 y l na gelindi inde ö renci say s 511 bin 502, okul say s ysa orta k s m olarak 601'e, lise k sm ysa 402'ye ulaflm flt. 1973 y l ndan irtibaren, 12 Eylül dönemi dahil, hiçbir y l HL ö renci say s azalmad aksine her y l artt. Bu yükseliflin bellibafll nedenlerini flöyle s ralayabiliriz: 1-Halk n Sahiplenmesi Ö renci art fl n n arkas nda, MC dönemlerinde oldu u gibi hiç kuflkusuz birtak m siyasal sebepler vard, fakat as l gerekçe muhafazakâr kitlelerin HL'ni benimseyip onlara sahip ç kmas yd. Öyle ki kimi hükümetler yeni HL açmak istemeseler de iktidara geldiklerinde aç lmaya haz r HL binalar buldular. Zira bu okullar n inflas ve döflenmesinde, di er okullarla k yaslanmayacak ölçüde halk katk s ve kat l m söz konusuydu. Bunun sonucunda HL binalar n n yüzde 65'i, tepeden t rna a, devlet katk s olmadan yap ld. Devletin hiçbir katk almadan yapt HL binalar ysa, genel toplam içerisinde ancak yüzde 9,5'luk bir oran oluflturmaktad r. (Ünsür, 1995 S.148) HL'nin Yap l fl Durumlar Devlet taraf ndan yap lanlar 38 Devlet-millet iflbirli iyle yap lanlar 77 Mülkiyeti Hazine'ye ait olup geçici olarak tahsis edilenler 22 Dernek, vak f ve di er kurulufllarca yap lanlar 263 Toplam 400 Kaynak: MEB APKK Baflkanl, aktaran, Ünsür, 1995, s. 149. Burada dikkat çeken bir di er nokta da, halk taraf ndan yapt r lan okullar konusunda devletin elinin kolunun ba l olmas d r. E er bir kifli yapt rd okulun HL olmas n flart koflarsa, söz konusu yerleflim biriminde HL ihtiyac olmasa dahi, Milli E itim Bakanl okulun türünü de ifltirme hakk na sahip de il. Bu konuda yap lan kimi tasarruflar n yarg engeline tak ld biliniyor. 2-Pansiyon ve Burs Olanaklar mam Hatip Okullar na ilk olarak 1963-1964 y l nda paras z yat l ö renci al nd. Bu sayede özellikle k rsal kesimden gelen, düflük gelirli ailelerin çocuklar n n ö renim görme flans artt. " fl garantili" (Diyanet bünyesinde) okullar olarak alg lanmas, HL'ni dar gelirli aileler için cazip hale getirdi. Y llar içinde HL'nin 17

pansiyon ve burs olanaklar n n belirgin flekilde artt görülmektedir: Çeflitli Ö retim Dairelerinin Y llar tibariyle Burslu Ö renci Say lar Ö RET M KURUMLARI 1991-92 1992-93 1993-94 1994-95 1995-96 1996-97 lkö retim Genel Md. 5000 6981 10417 12307 31348 27881 Ortaö retim Genel Md. 6500 8291 12220 11826 27128 22724 Erkek Teknik Ö retim 1830 1550 2404 2449 6750 5888 K z Teknik Ö retim Genel Md. 600 477 707 826 2339 1966 Ticaret ve Tur. Ö r. Gen. Md. 1340 932 1399 1386 3554 3290 Ö retmen Yetifltirme Gen. Md. 50 57 131 147 445 296 Din Ö retimi Gen. Md. 3100 1700 2702 3312 9854 7416 Özel E itim Reh. Ve Dan. 71 12 15 20 25 35 Sa l k flleri Dairesi 10 X 5 5 5 8 Toplam 18501 20000 30000 32278 81448 69504 Kaynak: MEB, Milli E itimle lgili Bilgiler. APK Kurulu Bflk. Ankara, 1997 s.54 Aktaran: Sarpkaya, 1998, s. 84. 1996-1997 Ö retim Y l nda Ö renci Pansiyonlar ve Ö renci Kapasiteleri Ö RET M DA RES PANS YON SAYISI PANS YON KAPAS TES TOPLAM Ö RENC SAYISI lkö retim Genel Md. 169 84574 6717198 Ortaö retim Genel Md. 216 43761 1426371 Erkek Teknik Ö retim 102 18261 390806 K z Teknik Ö retim Gen. Md. 24 3017 98617 Ticaret ve Tur. Ö r. Genel Md 20 2010 224489 Ö retmen Yetifltirme Genel Md. 68 15943 21370 Din Ö retimi Genel Md. 291 41398 511502 Özel E itim Reh. Ve Dan. 50 7502 272 Özel E itim Kurumlar Genel Md. 94 12826 2266 Toplam 1034 229292 9392891 Kaynak: MEB E itimle lgili Bilgiler, s. 56 Aktaran: Sarpkaya, 1998, s. 85. Yukar daki iki tablo incelendi inde HL'nin di er burs ve yat l l k olanaklar n n di er meslek liselerine göre çok daha fazla oldu u görülüyor. Bu fark n en büyük nedeni HL'nin binalar n n yap l fl nda ciddi bir halk katk s n n olmas. Halk, bu okullara hiçbir okulda rastlanmayacak ölçüde sahip ç km flt r. 3-Din E itimi Talebi HL'ne yönelik talebin alt nda yatan en önemli etken hiç kuflkusuz din e itimi alma iste i. Bu olguyu daha iyi anlamak için HL ö rencileri üzerine yap lm fl baz araflt rmalara baflvuraca z. CEBEC 1993: Prof. Dr. Suat Cebeci taraf ndan " mam Hatip Liselerinden Mezun Olanlar n Yöneliflleri ve Sebepleri" bafll kl 18

araflt rma için 1993 y l nda Sakarya, Zonguldak, Ere li ve Karasu'daki mam Hatip Liselerinde anket yap ld. Ankette ö rencilere "Niçin mam Hatip Liselerini tercih ettiniz?" sorusu yöneltildi. Sonuçlar: Dini bilgileri daha iyi ö renmek için % 71 Ailem istedi i için % 15 Din görevlisi olmak için % 9 Baflka % 5 TÜRKMEN (GÜL) 1998: Araflt rma Bursa ve civar ndaki 9 ilçede 1993-1994 ö renim y l nda gerçeklefltirildi. Araflt rmaya 500 ö renci kat ld. Araflt rmada, ö renciler % 80.8 oran nda HL'nde ö renim görmekten memnun olduklar n belirtip, buna gerekçe olarak % 72.4 oran nda "Bir lise e itiminin yan nda dini bilgiler de veriliyor," demifllerdir. ÜNLÜ 1999: Bu araflt rma 1995-1996 y l nda Bursa ve ilçelerindeki 14 HL'nde 565 ö renciyle yap ld. Araflt rmada, ö rencilerin % 83.93'ü HL'nde ö renim görmekten memnun olduklar n belirtip, bunun gerekçesinde % 69.57 oran nda "Bir lise e itiminin yan nda dini bilgiler de veriliyor" fl kk n iflaretlemifllerdir. ALTUNSARAY 2000: Bu araflt rma 1998-1999 ö retim y l nda Ankara'daki 7 HL'nden 379 ö renci ile yap ld. Araflt rman n sonuç bölümünde "Araflt rmaya kat lan ö rencilerin tamam dinlerini daha iyi ö rendikleri için bu okulu talep ettiklerini belirtmifllerdir," denildi. (s.93) Yukar daki dört araflt rman n sonuçlar fl nda, HL'ne yöneliflte, lise e itimine ek olarak dini bilgiler alma iste inin belirleyici oldu u ortaya ç k yor. Araflt rmalar n bir di er bulgusuysa HL ö rencilerinin kendi istekleriyle bu okullar tercih ettiklerini belirtmeleri. Eldeki araflt rmalara göre HL ö rencilerinin bu okullar tercih etmelerinin sebepleri flöyle: ÜNLÜ 1999 Kendi iste iyle % 52.06 Aile istedi i için % 33.27 TÜRKMEN (GÜL) 1998 Kendi iste iyle % 50.0 Aile iste i % 26.0 ALTUNSARAY 2000 Bu çal flmada araflt rmac, HL tercihlerini baflka de iflkenlerle 19

birlikte incelemifltir. Bu nedenle yüzde de erlerinden yoksunuz, ancak araflt rman n sonuç bölümünde bu konuya iliflkin ç kan sonuç belirtilmifltir. Altunsaray, HL'nin talep edilmesinde aile etkisinin erkek ö rencilerde daha yüksek oldu unu tespit ediyor. Araflt rmac, baflörtüsünün tak labilmesi ve k zlarla erkek ö rencilerin ayr s n flarda ders yapmas n n bu okullar n tercih edilmesinde çok etkili oldu unu da söylüyor. (s.94) 4- K z Ö renciler 1950 y l nda imam ve hatip yetifltirmek üzere aç lan mam Hatip Okullar 'na bir gün k z ö rencilerin de al naca herhalde kimsenin akl na gelmemiflti. K z n HL'ne kaydettirmek isteyen bir velinin hukuk mücadelesi sonucu Dan fltay 11. Dairesi'nin 14.12.1976 ve 1976/4374 say l karar yla HL'ne k z ö renciler al nmaya baflland. Afla daki tablo HL'ndeki k z say s n n y l llara göre de iflimini göstermektedir: 1990 Y l Sonras HL Erkek-K z Ö renci Say s Ö RET M YILI ERKEK KIZ TOPLAM TOPLAM Ö RENC Ç NDE KIZ YÜZDES 1990-1991 76898 23789 100687 23,63 1991-1992 86450 32835 119285 27,53 1992-1993 99160 43202 142362 30,35 1993-1994 109262 53061 162323 32,69 1994-1995 107999 59183 167182 35,4 1995-1996 113247 70394 183641 38,33 1996-1997 106187 74185 180372 41,13 1997-1998 98430 79616 178046 44,72 1998-1999 100021 92765 192786 48,11 1999-2000 66776 67448 134224 50,25 2000-2001 46906 44714 91620 48,8 2001-2002 38719 32864 71583 45,91 2002-2003 38987 25547 64534 39,59 2003-2004 49336 35562 84898 41,89 Kaynak: Din Ö retimi Genel Müdürlü ü. Tablo dikkatle incelenecek olursa 1990 y l sonras nda HL'ndeki k z ö renci say s ndaki art fl net olarak görülebiliyor. Say sal olarak art fl n yan s ra erkek ö renci karfl s nda k z ö rencilerin oran olarak yükseliflte oldu u da aç kça ortada. 1990-1991 ö renim y l nda k z ö rencilerin oran % 23.63'ken, yani yaklafl k olarak her dört HL ö rencisinden ancak biri k zken, 1999-2000 ö renim y l ndan k z ö renci say s erkek ö renci say s n geçmifl ve oran k zlar lehine % 50.25 olmufltur. Di er bir deyiflle her iki HL ö rencisinden birisi k zd r. 2003-2004 ö renim y l ndaysa genel HL ö rencileri içindeki k z oran % 41.89'dur. 20

Esas kurulufl amac imam ve hatip yetifltirmek olarak saptanm fl bu okullardaki yüksek k z ö renci oran, k zlar ve erkeklerin ayr s n flarda ders görmesi ve k zlar n bafllar n örterek e itim imkan na sahip olmas türünden gerekçelerle ne derece aç klanabilir? Kald ki, HL üzerine yap lan baz araflt rmalar, buralardaki k z ö rencilerin, sadece HL'ndeki de il, genel liselerdeki erkeklere k yasla modern de er ve ölçülere daha yatk n olduklar n gösteriyor. Bu noktada Mustafa Kemal Coflkun taraf ndan ODTÜ Sosyoloji Bölümü için haz rlanan yüksek lisans tezi çarp c bulgulara sahip. Coflkun yapt ankette HL'ndeki k z ve erkek ö rencileri, kad n n toplumsal yaflamdaki yeri üzerine sorulara flöyle cevap vermifl: HL Ö rencilerinin Kad n Sorununa liflkin Yaklafl mlar * ÖNERMELER K z % Erkek % Kad nlar d flar da çal flarak eve kazanç sa lamal d r 84,4 19,3 Kad n kendi fikirlerini serbestçe baflka erkeklere söyleyebilir 66,2 24,4 Kad n kendi fikirlerini yaln zca kocas na söyleyebilmelidir 15,6 60,2 Kad n n meslek sahibi olmas gereksizdir 3,1 22,2 Kad nlar d flar ç kt klar nda ya da baflkalar n n yan nda mutlaka örtünmelidir 90,7 89,8 Kad nlar yaln z bafllar na seyahat edebilirler 57,8 15,9 Kad n n esas yeri evi olmal d r 27,6 83 Kaynak: Coflkun, 1999, s. 98. * Önermelere "fikrime çok uygun"ve "fikrime uygun "yan t n veren ö rencilerin oranlar verilmifltir Kad n n Çal flma Hayat na liflkin Okul Türlerine Göre Yaklafl mlar* Anadolu Liseleri Normal Liseler Endüstri Meslek Liseleri Özel Liseler mam Hatip Liseleri Özel Cemaat Okullar K E K E K E K E K E K E Kad n çal flmal 94,5 90,6 94,1 65,6 96 50,1 95,5 89 84,8 19,3 90 69,3 Meslek kad n için gerekli de ildir x 3,2 3,6 6,6 1,3 15,5 1,5 3,6 3 21,6 2,1 6,9 Kad n n yeri evidir 9,7 21,9 14,4 40,7 43,5 59,6 6 20,7 27,2 82,6 17,5 33,9 Kaynak: Coflkun, 1999 s.82 *Önermeye olumlu görüfl verenlerin kendi okul grubu içindeki ö rencilere yüzde oran " HL Ö rencilerinin Kad n Sorununa liflkin Yaklafl mlar " bafll kl tabloda HL'nde okuyan k z ve erkek ö renciler, kad n n toplumsal yaflamdaki yerine iliflkin sorulara verdikleri yan tlarda sadece örtünme konusunda uyufluyor. Di er konularda ise HL'de ö renim gören, erkek ve k z ö renciler aras nda ciddi görüfl ayr l klar var. "Kad n n Çal flma Hayat na Kat l m na liflkin Okul Türlerine Göre Yaklafl mlar" bafll kl tablo ise daha ilginç veriler sunuyor. Kad n n ifl yaflam na kat lmas na iliflkin sorulan sorulara HL'inde ö renim gören k z ö renciler endüstri meslek 21

liselelerinde ö renim gören k zlara göre daha modernist bir tutum sergiliyorlar. Normal lise ve endüstri meslek liselerinde ö renim gören erkekler ise verdikleri yan tlarla HL'ne devam eden k zlara göre daha muhafazakâr bir tutumu benimsiyorlar. K z ö rencilerin daha modernist bir tutumu benimsemeleri, k zlar n, daha muhafazakâr ve gelenekçi bir yap da yetiflmeleri için HL'ne gönderen ailelerin bu beklentilerinin gerçekleflmedi ini, en az ndan k zlar n kendilerine biçilen geleneksel rolleri reddettiklerini ortaya koyuyor. HL Mezunlar ve Üniversite HL mezunlar n n üniversite yönelimleri her dönemde tart flma konusu olmufltur. HL savunucular, HL ö rencilerinin de di er Türk çocuklar gibi istedikleri fakültelere gitme hakk na sahip oldu unu, bu durumun zaten kanuni bir hak oldu unu belirtirken sürekli olarak Milli E itim Temel Kanunu'nunda yer elen " HL mesle e ve yüksekö renime haz rlar" cümlesine at fta bulunuyorlar. Laiklik savunucular ysa HL'nin, Milli Görüfl hareketi lideri Necmettin Erbakan'a atfedilen bir sözden hareketle, siyasal slamc l n "arka bahçesi" oldu unu iddia ediyor. Bu görüfl sahiplerine göre HL mezunlar ancak lahiyat Fakültelerine devam edebilmeli; özellikle asker-polis ve mülki amir olma yollar t kanmal d r. Asl nda bu tart flma 1973 y l nda Milli E itim Temel Kanunu'nda yap lan de ifliklikle HL mezunlar n n ilk kez do rudan üniversiteye gitme hakk n elde etmesiyle bafllad. Ancak bu, liselerin edebiyat kollar ndan mezun olan ö rencilerin girebilece i fakülte ve yüksekokullarla s n rl bir hakt. 12 Eylül askeri yönetiminin 1982 y l nda ayn yasada yapt de ifliklikle HL mezunlar, s navda diledikleri fakülteleri tercih etme hakk na sahip oldu. Buna HL ö rencilerinin say s ndaki art fl da eklenince, HL mezunlar üniversite anfilerini doldurmaya bafllad. HL mezunlar n n istedikleri fakülteleri tercih etmesine karfl ilk ciddi itiraz 1990 y l nda TÜS AD'dan geldi. Dernek taraf ndan Zekai Balo lu'na haz rlat lan "E itim Raporu"nda, 1988 y l nda HL mezunlar n n üniversite tercihleri ve yerlefltikleri bölümler ayr nt land r ld. Balo lu sonuç olarak, HL mezunlar n n lahiyat Fakülteleri yerine, öncelikle üniversitelerin hukuk ve kamu yönetimi bölümlerine yöneldi ini saptad. HL ö rencilerinin yerlefltikleri fakültelere iliflkin bir di er çal flma ise halen Sakarya Üniversitesi lahiyat Fakültesi'nde dekanl k görevini yürüten Prof. Dr. Suat Cebeci taraf ndan 1993 y l nda yap ld. Cebeci araflt rmas nda 1986, 1987 ve 1988 y llar nda 22

HL mezunlar n n üniversitelerde yerlefltikleri programlar inceledi. Prof. Cebeci'nin araflt rmas n inceledi imizde lahiyat Fakülteleri, HL mezunlar n n en çok yerlefltikleri fakülteler olarak ortaya ç k yor. Bununla birlikte E itim Yüksek Okullar ve E itim Fakültelerine yerleflen HL mezunlar n n toplam lahiyat Fakültelerine yerleflenlerden daha fazla. Her üç y l n rakamlar n inceledi imizde HL mezunlar n n ço unlukla ö retmen yetifltiren fakültelere yerlefltiklerini görüyoruz. Balo lu'nun TÜS AD için yapt araflt rmada HL'lilerin yönelifllerinin esas olarak Hukuk Fakültesi ve Siyasal Bilgiler fakültelerine oldu u tespit edilmiflti. Cebeci'nin araflt rmas nda da, y llara göre söz konusu fakültelere yerleflmelerde say sal olarak düzenli bir art fl göze çarp yor ancak tüm HL mezunlar içindeki oran hukuk fakültelerinde yüzde 3.6'y geçmiyor. Örne in Siyasal Bilgiler Fakülteleri için en yüksek oran tüm HL mezunlar içinde 1986 y l nda yüzde 2.4'te kal yor. HL Ç k fll Adaylardan Baz Lisans Programlar na Yerleflenlerin Say lar Y l Hukuk Siyasal Bil. Ö retmenlik 1998* 232 277 3.285 322 1.420 1999 54 97 315 669 1.324 2000 96 149 639 778 1.254 2001 82 93 541 785 917 2002 91 70 374 603 685 Kaynak: Mehmet Gündem, " mam Hatiplerin Dünü Bugünü Yar n " yaz dizisi, Milliyet, 3 May s 2004. *Farkl Katsay uygulamas yoktu. Din Kül. ve Ahlak Bil. Ö r. lahiyat Katsay farkl l n n ilk kez uyguland 1999 y l n n üniversite s nav sonuçlar incelendi inde HL mezunlar n n Hukuk, Siyasal ve Ö retmenlik bölümlerine girifllerinde ciddi düflüfller oldu u görülüyor. Özellikle HL mezunlar n n tercih etti i bölümlerin bafl nda gelen ö retmenlikle ilgili fakültelere, katsay farkl l n n olmad 1998 y l nda 3285 kifli yerleflirken, katsay n n uyguland bir sonraki y l bu say n n 315'e düfltü ü gözleniyor. Nitekim HL'lilerin üniversite s nav nda ö retmenli e olan afl r yöneliflleri YÖK'ü 30 Temmuz 1998 tarihli, 98/8-90 say l kararla farkl katsay uygulamaya yöneltti. HL mezunlar n n üniversitelerde ö retmenlik programlar na yöneliflleri, YÖK taraf ndan 27 Nisan 2004 tarihinde haz rlanan ve meslek ve normal liseler aras ndaki farkl katsay uygulamas n n savunuldu u "Üniversite Girifl S nav nda Meslek Lisesi ve Genel Lise Mezunlar na Uygulanan Farkl Katsay Nedeniyle Ortaya Ç kan Durumun De erlendirilmesi" bafll kl 23

incelemede de ele al nd. Bu çal flmada Ö retmen Lisesi ç k fll adaylar içinde 1998 y l nda üniversitede ö retmenlik programlar na yerleflenlerin say s 2956 olarak veriliyor. Buna karfl n ayn y l HL mezunlar n n üniversitedeki ö retmenlik programlar na yerleflenlerin say s 3285 olarak belirtiliyor. YÖK bu durumu bir çarp kl k olarak de erlendiriyor: "Yukar daki durumdaki çarp kl k fludur: Ö retmen lisesi ç k fll adaylar n do al ilerleme ve yükselme alan ö retmenlik programlar, imamhatip lisesi ç k fll adaylar n gidece i do al alan ise Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Ö retmenli i ile lahiyat Fakülteleridir. Ancak, burada tamamen tersi bir durum olmufl ve imam-hatip lisesi ç k fll adaylar, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Ö retmenli i ve lahiyat Fakültelerine gidece ine ö retmen lisesi ç k fll lardan daha fazla say da ö retmenlik programlar na yerleflmifllerdir. Benzer çarp kl k di er meslek liselerinde de yaflanmaktad r. Bu örnek mesleki ve teknik ortaö retim ile yüksekö retim aras ndaki çarp k iliflkiyi tüm aç kl ile ortaya koymaktad r. Bu çarp kl k 1999 y l nda yürürlü e giren yüksekö retim girifl s nav ile k smen do al seyrine dönüfltürülmüfltür. Meslek liselerine eskiden oldu u gibi genel lise mezunlar na verilen ayn katsay n n verilmesi halinde yukar dakine benzer çarp k tablolar tekrar ortaya ç kacakt r. Genel liselere nazaran baz alanlarda 6-7 misli daha pahal ya mal olan meslek lisesi mezunlar n n kendi alanlar d fl ndaki programlara özendirilmeleri son derece yanl flt r." ("Üniversiteye Girifl S nav nda Meslek Lisesi ve Genel Lise Mezunlar na Uygulanan Farkl Katsay lar Nedeniyle Ortaya Ç kan Durumun De erlendirilmesi", (http://www.yok.gov.tr/duyuru/oss_uygulama.doc) Okul Türlerine Göre Üniversite S nav Baflar Oranlar (Aç kö retim ve 2 y ll k meslek yüksekokullar dahil)* 80 70 60 % 50 40 30 20 10 0 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Normal Lise Fen Lisesi Endüstri Meslek Özel Lise mam Hatip Lisesi Anadolu Lisesi Ticaret Meslek Liseleri * Ayn türden okula giren ö renci say s n n yerleflen ö renci say s na yüzde oran Yukar daki karfl laflt rmal grafi i inceledi imizde di er meslek 24

liseleri aras nda HL'nin üniversite s nav nda ciddi bir baflar s ndan söz etmek mümkün de il, hatta Ticaret Lisesi mezunlar n n HL mezunlar na göre daha baflar l oldu u ortaya ç k yor. Fen Lisesi mezunlar n n ise üniversite s nav nda tart flmas z bir üstünlü ü var. Kamuoyundaki yayg n kanaate ra men HL mezunlar, özel liselerin üniversite baflar s n n epey uza nda. 1998 sonras duruma bak ld ndaysa, di er meslek liseleri karfl s nda HL mezunlar n n tamamen havlu att klar ortaya ç k yor. Ticaret ve Endüstri Meslek Lisesi mezunlar na tan nan iki y ll k fakültelere s navs z geçifl ve puan deste i bu okullar n fark açmas na yol açt. HL mezunlar n n okulu bitirdikten sonra gidecekleri iki y ll k bir alan olmad için üniversiteye yerleflme oranlar ciddi oranda düfltü. mam Hatip Liseleri ve Diyanet Diyanet flleri Baflkanl bünyesinde HL mezunlar ; imam ve hatip, müezzin-kayy m, Kur'an Kursu ö reticisi ve genel idari hizmetler s n f nda istihdam ediliyor. Yönetmelik gere i Diyanet flleri Baflkanl bu branfllara s navlara eleman al r. mam Hatip mezunlar n n okulu bitirir bitirmez Diyanet flleri Baflkan l 'nda görev yapma olanaklar varken (s nav baflard klar takdirde), bu kuruma yönelenlerin oran her zaman düflük kalm flt r. Mezunlar n ço u yüksek ö renim yapmay Diyanet'te çal flmaya tercih etmifllerdir. Y llar D B Personeli çinde HL Mezunlar HL li Say s Yüzde Toplam Personel 1995 51029 68 75043 1996 52625 69 76087 1997 55255 68 81492 1998 53845 68 79685 1999 50777 65 77795 2000 48229 64 75433 2001 45706 60 76044 2002 40981 55 74374 Kaynak: Diyanet flleri Baflkanl Sonuç ve Öneriler Bugün itibariyle HL, hâlâ çözülmesi gereken bir sorun olarak ortada duruyor. Muhafazakâr kesimlerin çocuklar n n dinlerini ö renmesi için tek adres olarak gösterdikleri HL'ne iliflkin toplumun tüm kesimlerinin mutab k kalaca uygulanabilir bir çözüm ihtiyac her geçen gün daha fazla ortaya ç k yor. Bu çal flma için alt mam Hatip Lisesi'ne gittik, incelemeler 25

yapt k, gözlemlerde bulunduk. Anadolu HL'ler say lmazsa HL'nin tümünün ö renci kapasitelerinin çok alt nda faaliyetlerini sürdürdü ünü gördük. Di er okullarda s n flarda 60'a yak n ö renci e itim görürken HL'nin s n f mevcutlar düflük, derslikler bofl... Bir zamanlar n talebini karfl layabilmek için yap lm fl ek binalar kullan lmad klar için bak ms z kalm fl, virane görünümünde... Fiziki görünümünü k saca özetledi imiz HL'nin iç dünyas na iliflkin elde etti imiz bulgular n bir k sm fiziki görünümüyle paralellikler arzediyordu. stanbul'da iki, Adana, Samsun, Diyarbak r ve Erzurum illerinde birer HL'ne gittik. Buralarda 29'u erkek, 30'u k z toplam 59 ö renci, 13 HL ö retmeni, 8 HL idarecisi, 38 mezun ve 24 veli ile birebir "derin mülakat" ve röportaj yapt k. Elde etti imiz verilerle HL'nin bir foto raf n çekmeye çal flt k. Görüflmeler sonucu elde etti imiz bulgular flöyle s ralayabiliriz: Katsay : HL bileflenleri olarak tan mlanacak ö renci, ö retmen, idareci, veli ve mezunlar n a z nda tek bir kelime vard : Katsay. Tümüne göre üniversite s nav nda uygulanan katsay ayr mc l adaletsizlikti ve bunun bir an önce giderilmesi gerekiyordu. Nicelik Sorunu: Üniversite flans olmad için HL'ye çok az baflvuru oluyor. dareciler okul kapanmas n diye propaganda afiflleri, broflürler haz rlayarak ö renci bulmaya çal fl yor. Gitti imiz 6 HL'nde de kapasitesinin alt nda ö renci vard. Nitelik Sorunu: lkö renimin ard ndan okuma niyeti olmayan ö renciler paras z, yat l l k ve burs olanaklar yla ikna edilerek okullara getiriliyor. Bu durum HL ö renci profilinde nitelik olarak ciddi bir düflüfle yol açm fl durumda. Aileler baflar l çocuklar n düz liseye, baflar s z çocuklar n HL'ne gönderiyor. Ö rencilerde "nas l olsa üniversiteye giremeyece iz" diye derslere ciddi bir ilgisizlik ve genel anlamda motivasyonsuzluk söz konusu. K zlar ve Baflörtüsü: Görüflme gerçeklefltirdi imiz erkek ö rencilerin ço unlu u köy kökenliydi. Bu durumun tüm HL için geçerli oldu unu idarecilerden ö rendik. Ancak erkek ö renciler için çaba sarfeden idareciler için k z ö renci problemi söz konusu de il. Muhafazakâr aileler hala k z çocuklar n bu okullara göndermeye devam ediyorlar. Özellikle Anadolu'da bir çok yerde böflörtüsü yasa na göz yumulmas k z ö rencilerin bu okullar tercih etmesinde önemli rol oynuyor. Büyükflehirlerde ise baflörtüsü yasa daha s k uygulan yor bu nedenle dile getirilen sorunlar aras nda baflörtüsü önemli bir yer tutuyor. Ö retmen ve idarecilere göre k z ö renciler daha baflar l, bunu k zlar n kent kökenli olmalar na ba l yorlar. K z ö rencilere " HL'ne 26

gitmeseydiniz baflka okula gider miydiniz?" diye sordu umuzda yar ya yak n ndan "Hay r gitmezdim" karfl l n ald k. Hay r yan t büyük kentlerde daha fazla oldu. Statü Karmaflas : Araflt rma s ras nda idareciler okulun statüsünden yana dertliydi. Onlara göre bu okullar meslek lisesi statüsünde ama bu okullara imam ya da hatip olmak için gelen ö renci neredeyse yoktu. HL'ne Gitme Gerekçeleri: Ö rencilere neden HL'ni seçtiklerini sordu umuzda ço unlu u "Kendi iste imle" fleklinde yan t verdi. Ö renci velileriyse çocuklar n n pozitif bilimlerin yan nda dini bilgileri almas için bu okullara gönderdiklerini ifade ettiler. HL ortam n n daha iyi oldu u, çocuklar n n daha ahlakl olaca düflüncesi velilerin gerekçeleri aras nda önemli yer tutuyordu. Din Hizmetlisi Yetifltirme: HL müfredat n n tek bafl na din görevlisi yetifltirmeye yetmeyece i konusunda tam bir mutabakat gözlemledik. Mezunlara yönelik "Ald n z e itimin din adam olmaya yeterli oldu unu düflünüyor musunuz" sorusuna ço unlukla "Hay r" yan t ald k. Zaten ö renciler aras nda da din görevlisi olacaca n söyleyen pek yoktu. HL Alg lar : Ö renciler aras nda HL'nde ö renim gördü üne piflman olan na raslamad k. K zlarda baflörtüsü takabilmek, normal e itimle birlikte din e itimi alabilmek, iyi arkadafll k iliflkileri, ö retmen ve idarecilerle iyi iliflkiler, kötü al flkanl klardan uzak olmak gibi memnuniyet gerekçeleri s rlad lar. mam Hatiplilik Olgusu: Araflt rmaya kat lan büyük ço unluk bir mam Hatiplilik olgusunun varoldu unu belirtti. Olguyu tarif ederken bir dizi milliyetçi ve muhafazakâr de er s raland ve HL mezunlar aras ndan "terörist, h rs z, hortumcu" ç kmad srarla tekrarland. HL'ne önyarg yla bak ld flikayetiyle çok az karfl laflt k. Dayan flma A lar : Bilinenin aksine HL mezunlar aras nda çok güçlü dayan flma a lar mevcut olmad n saptad k. Genellikle dönem arkadafllar birbirleriyle görüflmeye çal fl yor. "Devaml görüflüyoruz" yan t daha çok imaml k yapan mezunlar aras nda öne ç k yor. Mezunlar n büyük k sm HL'ndeki geliflmeleri yak ndan izliyor. Ancak büyükflehirlerdeki profesyoneller aras nda HL ba lar yok denecek kadar az ve geliflmelere daha az duyarl lar. HL'lilerin Toplum Alg s : HL ö rencileri, ö retmenleri, yöneticileri, mezunlar ve ö renci velilerinin toplumun geri kalan k sm na son derece flüpheci bir flekilde yaklaflt klar na tan k olduk. Di er liselerde fuhufl, içki, sigara ve uyuflturucunun al p bafl n gitti ini belirtip HL'ni bir nevi "ar t lm fl bölge" olarak tan mlad lar. Di er okullara yönelik olumsuz bak fl aç s n n özellikle k z ö renci velilerinde bask n oldu unu gözlemledik. 27

Toplum ve Devletin HL'ne lgisi: HL camias nda genel olarak toplumun HL'ne eskisi gibi sahip ç kmad görüflü hakim. Ö renciler büyük ölçüde yaln z b rak ld klar n düflünüyorlard. Devletten flikayet vard, ancak bu flikayet öfkeli bir flekilde d flavurulmuyordu. AKP ktidar yla De iflen Durum ve Yeni Umutlar: AKP'nin iktidara gelmesiyle birlikte HL'nin durumunun de iflece i beklentisi hakim oldu unu gözledik. AKP'nin katsay uygulamas n de ifltirece ine iliflkin görüflleri üç ayr grupta toplamak mümkündü. Bunlar n ilki, "kesinlikle çözecek" derken ikinci grup temkinli bir iyimserli e sahipti ve çözümün zaman alaca inanc ndayd. Son grupsa kötümser olmamakla birlikte çözümün hükümetin de il devletin ifli oldu una inan yordu. Kiflisel Umutlar: Hemen hemen tüm ö renciler üniversiteye devam etmekten yanayd. Katsay problemi çözülmezse birço unun hedefi e itim fakültelerine ya da ilahiyat fakültelerine gitmekti. Üniversite tutkusu k z ö rencilerde daha yo undu. Ö renciler, katsay farkl l na ra men HL'ne geldiklerini, çünkü bunun bir flekilde giderilece ine inand klar n söylediler. HL'nin Gelece ine Yönelik Görüfl ve Temenniler: Katsay farkl l sürdü ü sürece HL'nin cazibe merkezi olamayaca görüflünün hakim oldu unu gördük. Ancak katsay farkl l giderilse dahi HL'nin eski parlak günlerine dönece ine inanan ö retmen ve idareci say s azd. HL'nin olmad bir Türkiye'yi düflünmek bile okul idarecilerin ürkütüyordu. Onlara göre, " HL olmazsa din e itimi kontrolden ç kar"d. Katsay n n kald r lmas durumundaysa HL'ne 1997 öncesi oldu u gibi yo un bir baflvuru olaca konusunda herkes hemfikirdi. Bunun yarataca sorunlara karfl l k baz idareci ve ö retmenler kontenjan s n rlamas getirilebilece ini belirttiler. Seçmeli Din Dersleri: Liselerde seçmeli Kuran, hadis, gibi derslerin konulmas durumunda HL'ne ilginin azal p azalmayaca n sordu umuz ö rencilerin tümü "azal r" dedi, ancak bu durumda HL d fl ndaki liselere gidece ini söyleyenlerin oran düflük oldu. Ö retmen, mezun ve veliler de genellikle bunun "iyi bir fikir" oldu unda birlefltiler. çlerinde "devlet"in buna izin vermeyece ini söyleyen ç kmad. HL idarecilerindeyse, di er liselerde din ö retimine iliflkin dersler oldu u takdirde HL'ne ilginin azalaca, HL'ne gerçekten din görevlisi olmak isteyenlerin gelece i konusunda bir görüfl birli i oldu unu gözledik. AKP Hükümetinin HL Sorununa Bak fl HL'nin bugünkü durumunu bir "çözülme" olarak adland rabiliriz. 1990 bafllar ndan itibaren zirveye ç kan HL, 1997'deki 28