Unite 4. Bilimsel Yöntemin Aşamaları Öğr. Gör Ali Onur Cerrah
Bir Araştırma Planında Hazırlık Aşaması Bulunması Gereken Bölümler BÖLÜM I. Konu seçimi, problemin belirlenmesi (Amaç, önem, varsayımlar ve sınırlılıklar) BÖLÜM II. Literatür bilgilerinin derlenmesi. BÖLÜM III. Araştırma hipotezlerinin belirlenmesi. BÖLÜM IV. Hipotezlerin sınanmasına ilişkin çalışmalar gerçekleştirilmesi için uygun yöntemin belirlenmesi ve kaynakların tespiti - Araştırmada Örnekleme - Veri Toplama Yöntemleri
Araştırmada Örnekleme Araştırma sonuçlarının geçerli, güvenilir ve kullanılabilir olması için verilerin toplandığı kaynağın özelliği çok önemlidir. En doğru sonuç aranan bilginin elde edileceği kaynağın tümünden elde edilen sonuçtur. Ancak her zaman bu olanaklı değildir. Özellikle kaynak çok büyük ve yaygın olduğunda bunu yapmak son derece zordur. Bunun için araştırmacılar kaynağın tümünü incelemek yerine belirli bir örnek üzerinde çalışmak zorundadırlar.
Bir bütünden ya da evrenden örnek alma işlemi hayat başladığından bu yana yapıla gelmektedir. Bir tencereden tadına ya da tuzuna bakmak için alınan bir kaşık yemek, bir araştırmacının toplumdaki bazı kişilere bir konuda görüş sorması, laboratuar teknisyeninin, bir kişinin vücudundaki kandan bir damla alarak kanın bazı niteliklerini incelemesi, peynir alırken bir parça alıp tadına bakılması, birer evren- örneklem ilişkisidir. Ancak bazı örnekler evreni tümüyle temsil ederken bazı örneklerde bu temsiliyet yoktur. Örneğin bir damla kan vücuttaki bütün kanı temsil edebilir, ancak bir okulda seçilen 10 öğrenci tüm okulu temsil etmeyebilir. Bunun için örneklemin nasıl seçildiği önemlidir.
ÖRNEKLEME İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR Evren Araştırma sonuçlarını genellenmek istediğimiz bütündür. Diğer bir deyişle belli bir özelliği taşıyan canlı ya da cansız elemanlar bütünüdür. Bu doğrultuda evren milyonlarca kişiyi kapsayacak kadar geniş ya da birkaç yüz kişiyi kapsayacak kadar dar olabilir. Evrenin sınırlandırılması ve tanımlanması araştırmacının amacı doğrultusunda ve onun istegi ile olmaktadır. Evreni belirleyen araştırmanın amaçlarıdır. Evren iki grupta tanımlanabilir.
Genel Evren/ Hedef Evren Tanımlanması kolay ama ulaşılması güç olan evrendir. Örneğin basketbolcuları bir evren olarak alan bir araştırmacının tüm basketbolculara ulaşması para, denetim gibi sebeplerden dolayı zordur. Çalışma Evreni Ulaşılabilen somut bir evrendir. Araştırmacı evrenin tümünden ya da onu temsil edebilecek küçük bir guruptan toplayacağı veriler çalışma evrenini temsil eder. Ancak bu durumda sonuçların da çalışma evrenine genellenmesi gerekir.
Örneklem Araştırılmak istenen bir olayla ilgili evrenden, belli kurallara göre seçilmiş, evreni temsil ettiği varsayılan küçük bir küme örneklem olarak adlandırılır. Örneklem evreni oluşturan varlıkların alt parçalarından oluşur. Örnekleme Bütün evreni yansıtabilecek, evrenin bir kısmını seçme işlemidir. Örnekleme ile yapılacak bir araştırmanın en önemli özelliği evrendeki gerçek durumu ortaya çıkarabilmesi için en önemli koşul örneklemin evreni temsil edebilmesidir. Eğer örneklem: Yeterli sayıda ve çoklukta değil ise Seçiminde yanlı olunmuş ise Yanlış ve uygun olmayan yöntemlerle seçilmiş ise araştırma sonuçlarına bakarak doğru kararlar almak olası değildir.
Örneklemin Temsil Yeteneği: Her araştırmada temsil yeteneğine sahip bir örneklem seçmek temel ilkedir. Temsil yeteneğine sahip bir örneklemin temel özellikleri şunlardır. Örneklemin büyüklüğü yeterli olmalıdır. Örneklem evrendeki dağılıma çeşit ve oran yönünden benzer olmalıdır. Örneklem olasılıklı örnekleme yöntemlerinden biriyle seçilmelidir. Örneklem seçiminde yan tutulmamalıdır.
ÖRNEKLEME YÖNTEMLERİ Örnekleme yöntemleri iki ana grupta toplanır. Olasılıksız örnekleme yöntemleri Amaçlı Örnekleme Kota Örneklemesi Kolay Örnekleme Kartopu Örnekleme Olasılıklı örnekleme yöntemleri Basit Tesadüfi Örnekleme Sistematik Örnekleme Kademeli Örnekleme Ardışık Örnekleme
Olasılıksız Örnekleme Yöntemleri Evrende bulunan elemanların belli bir olasılık ve eşit şansla seçilme olasılığı olmayabilir ya da buna gerek duyulmayabilir. Bu durumlarda araştırmacılar bu yöntemi kullanabilirler. Bu yöntemde birimler rastgele seçilmez. Yani her birimin araştırmaya girme şansı eşit değildir. Bu yöntemler arasında
Amaçlı örnekleme Bu örneklemenin temeli, araştırmanın amaçları doğrultusunda bir evrenin temsilci bir örneği yerine, amaçlı olarak bir ya da birkaç alt kesimini örnek olarak almaktır. Başka bir deyişle amaçlı örnekleme, evrenin soruna en uygun bir kesimini gözlem konusu yapmak demektir. Antrenörlük sınıfı öğrencilerinin meslek kaygısını ölçmeye dayalı araştırmada sadece son sınıflardan denek seçimi. Son sınıf öğrencilerinin mezuniyeti yakınlaştığından dolayı kaygı düzeyi artmış olabileceği düşünülmektedir.
Kota Örneklemesi Ana kütlenin son derece büyük, araştırıcının imkanlarının son derece sınırlı olduğu durumlarda kullanılan yöntemlerden birisidir. Bu örnekleme tipinde ana kütleden belli kotalar dahilinde gruplar ayrılarak örnek seçilir. Önce ana kütledeki grupların kotaları belirlenir. Orantılı kota örneklemesinde kotalara ayrılmış ana kütlenin % S, % 10, % 15 gibi belirli bir oranı alınır ve her kotadan araştırıcı kendi takdiri ile örneğe girecek birimleri belirler. Evren yaş cinsiyet, öğrenim düzeyi gibi değişkenlere göre tabakalanır. Bu tabakalar homojendir. Söz gelimi Eskişehir amatör kümesindeki 2000 futbolcudan 1000 i 2. amatör küme 600'ü 1. amatör küme ve 400 tanesi de süper amatör kümeden olsun % 1O'luk bir örnekleme ile 100 2. amatör 60 1. amatör ve 40 süper amatörden olan bir örnekleme seçilir.
Kolay (Gelişi Güzel Örnekleme) Bu örnekleme yönteminin esası, ana kütleye ait ulaşılan her birimin örnekleme dahil edilmesidir. Bu tür örnekleme, araştırmacının saptanan örneklem büyüklüğüne göre herhangi bir şekilde evrenin bir parçasını seçmesidir. Herhangi bir fakülteye gidip saptanacak sayıda rastlanan öğrenciyi örnekleme alma gelişigüzel örneklemedir.
Kartopu örneklemede Kartopu örneklemede öncelikle evrene ait birimlerden birisi ile temas kurulur. Temas kurulan birimin yardımıyla ikinci birime, ikinci birimin yardımıyla üçüncü birime gidilir. Bu şekilde, sanki bir kartopunun büyümesi gibi örneklem büyüklüğü genişler. Antrenörlük Bölümü mezunlarının meslek hayatındaki memnuniyetleri ölçülmek istensin, Başlangıçta birkaç kişiye ulaşılır sonra onların iletişimde olduğu diğer arkadaşları ve onların aracılığıyla diğerlerine ulaşma örnek verilebilir.
Olasılıklı Örnekleme Yöntemleri Olasılıklı örnekleme, birimlerin evrenden her seferinde eşit olasılıkla seçilmesidir. ayırt edici özelliği elemanların evrenden rastgele seçilmesidir. En çok kullanılan Olasılıklı Örnekleme Yöntemleri Şunlardır: Basit rastgele örnekleme Tabakalı rastgele örnekleme Küme örnekleme Sistematik örnekleme
Basit Rastgele Örnekleme Basit tesadüfi örneklemede evreni oluşturan her elemanın örneğe girme şansı eşittir. Dolayısıyla hesaplamalarda da her elemana verilecek ağırlık aynıdır Uygulanması oldukça kolaydır. Evrendeki birimler önce listelenir ve numaralanır. Sonra rastgele sayılar tablosu kullanılarak örnekleme girecek elemanlar belirlenir. Bu örneklemde evren bir bütün olarak ele alınır. Yani evren herhangi bir şekilde tabakalara veya kümelere ayrılmaz. Basit tesadüfi örnekleme kura, yöntemi kullanılarak veya tesadüfi sayılar tablosundan yararlanılarak ya da bilgisayarda tesadüfi sayılar üretilerek yapılabileceği gibi araştırıcının örnek seçmeye başlarken, kuralını koyacağı ve seçim bitinceye kadar kendi koymuş olduğu kuralı titizlikle uygulayacağı tesadüfi bir yönteme göre de yapılabilir. Eskişehirdeki tüm bayan hentbolcular üzerinde yapılacak bir araştırmada tüm takımların listesi alınır ve her takımdaki isim sıralamasında 3,6,9 vb sıradakiler araştırmaya alınır.
Yöntemin Yararlı Yönleri Evrendeki her elemanın eşit seçilme şansı vardır Evren çok büyük ve karmaşık değilse seçme işlemi kolaydır Bu yöntemle yapılan örneklemede istatistiksel işlemler ağırlıksız olarak yapıldığı için değerlendirme işleminde kolay olur. Yöntemin Sakıncalı Yönleri Evren çok büyükse evreni listelemek ve seçmek güçtür. İncelenen özellik evrendeki elemanların bazı özelliklerine göre değişiklik gösterebilir. Örnekleme seçilecek bireyler çok geniş bir bölgede dağınık bir şekilde yerleşmiş olabilirler.
Tabakalı Rastgele Örnekleme Yöntemi: İncelenen karakter deneklerin herhangi bir özelliğine göre değişiklik gösteriyorsa ( yaş, cinsiyet, sosyo-ekonomik, kültürel özellikler vb.) basit rastgele örnekleme yöntemiyle örnekleme yapmak daha doğru sonuç verebilir. Bu yöntemin etkin olabilmesi için tabakalardaki birimlerin kendi içinde homojen olması ve tabakalar arasında gerçek bir farklılık bulunması gerekir. Örneğin bir ilköğretimdeki çocukların boy uzunlukları ölçülmek istenirse, yaş ile boy arasındaki ilişki dikkate alınmalıdır. Örnekleme girecek çocuklar, yaşları dikkate alınmadan basit rastgele yöntem ile seçilirse elde edilecek sonuçlar gerçeği yansıtmayabilir. Çünküşans eseri küçük yaştakiler yada büyük yaştakiler seçilen örneklemde daha fazla sayıda bulunabilir. Çocuklar, önce yaşa göre tabakalanıp, her tabakadan basit rastgele örnekleme yöntemiyle belirli sayıda seçilirse sonuç gerçeğe daha yakın olur.
Küme Örnekleme Yöntemi Bu yöntemde örnekleme birimi tek kişi yada aile değil bir grup, demet ya da kümedir. Araştırma yapılacak bireyler geniş bir alana dağılmış durumda iseler, basit rastgele ve tabakalı rastgele örnekleme yöntemiyle yapılan seçimle örnekleme çıkan bireylere ulaşmak pratik olmayabilir. Böyle bir durumda küme örnekleme yöntemi uygulama kolaylığı sağlar. Bu yöntemde örneklem hatası büyük olabilir. Örneklem hatasını etkileyen en önemli faktör kümelerin homojen ya da heterojen olmasıdır. Küme içinin heterojen olması (değişik özellikteki birimleri içermesi) durumunda örneklem hatası küçülür. Küme içindeki birimlerin homojen olması durumunda ise örneklem hatası büyük olur. Küme örnekleme yönteminde genel kural kümedeki birim sayısının az olması yani kümelerin küçük olmasıdır. Kümelerin küçük olması küme sayısını artıracak, bu da değişik özellikteki kümelerin örnekleme girme şansını arttıracaktır. Örneğin 5 000 aile içeren bir bölgeyi 1000 er ailelik 5 kümeye ayırıp buradan 1 kümeyi örnekleme alma yerine, 250 şer ailelik 20 kümeye ayırıp 4 küme seçmek daha uygundur.
Sistematik Örnekleme Yöntemi Örneklem seçim işlemlerinin kolay olması nedeniyle özellikle evren büyük olduğunda kullanılan bir örnekleme yöntemidir. Bu yöntemin en çok kullanıldığı durumlar: Çok sayıda birim içeren kayıt sistemlerinin incelenmesinde. Örneğin, hasta dosyaları, hasta ya da işçi kayıtları, kayıt defterleri, fişler, listeler gibi. Birim sayısı çok fazla olduğu için listelenmesi güç ya da olanaksız olan durumlarda. Örneğin, büyük bir kentte ev seçimi, sokak seçimi, işyeri seçimi otomobil seçimi gibi. Seçim işlemlerinde evren büyüklüğü( N ) örneklem büyüklüğüne ( n ) bölünerek kaç birimde bir birimin örnekleme alınacağı saptanır. Örneğin, 15 000 hasta dosyası bulunan bir arşivden 500 dosya örnekleme seçilecekse ( 15 000 / 500 = 30 ) her 30 dosyada bir dosya örnekleme alınacaktır. Başlangıç sayısı rastgele sayılar tablosundan 1 30 arasında bir sayı seçilerek bulunur. Seçilen sayı 8 ise önce 8 inci dosya örnekleme alınır, sonra her 30 dosya 1 dosya örnekleme alınır. Böylece örnekleme çıkan dosya numaraları 8, 38, 68, 98, 14 978 olacaktır.
Veri Toplama Yöntemleri Veri, bir sonuca ulaşabilmek için gerekli olan ilk bilgi ya da anlam çıkartmada veya sonuca varmakta kullanılan nicelikler, olaylar, kayıtlar veya sayı kümeleri olarak tanımlanabilmektedir. Bir başka ifade ile, veri henüz işlenmemiş kanıtlardır. Örneğin, bir nesnenin rengi, ağırlığı, yaşı; bireylerin belli bir konudaki görüşleri, tutum ve davranışları birer veridir. Araştırmada, veri denince, araştırma amacını gerçekleştirmek için gerekli olan kanıtlar akla gelir. Bu kanıtların ne olacağı ve nerelerden sağlanacağı, araştırma planlanırken kararlaştırılır.
Veri Toplama Yöntemleri 5 Grupta ele alınır Anket Yöntemi Deney Yöntemi Gözlem Yöntemi Görüşme Yöntemi Tarama Yöntemi
Anket Yöntemi Anket, belli bir konuda saptanmış hipotezlere ya da sorulara bağlı olarak bir evren ya da örneklemi oluşturan kaynak kişilere sorular yöneltmek suretiyle sistemli veri toplama tekniği olarak tanımlanabilir. Anketler, sosyal bilimlerde gözlemleri standartlaştırmak üzere başvurulan araçlardan sadece biridir. Anketler, kaynak kişilerin okuryazar olmalarını gerektirir. Bu yüzden de anketler yazılı veri toplama aracı olarak da tanımlanmıştır
Bir araştırmacı anket tekniğini kullanmadan önce kendisine soracağı ilk şey, ihtiyaç duyulan verilerin daha garantili bir teknikle toplanıp, toplanamayacağıdır. Mesela, biraz daha fazla para ve zaman harcamak suretiyle verileri görüşme yoluyla elde edebilmek mümkünse, o yolu seçmek belki daha isabetli olacaktır. Araştırmacılarda genellikle anket hastalığı vardır. Oysaki araştırmaya başlamadan önce üzerinde en çok düşünülecek konulardan biri problemin çözümü için gerekli verileri toplamada en uygun tekniğin ne olabileceğidir.
Bunun mutlaka anket olma zorunluluğu yoksa diğer yöntemlerden birini seçme olanaklarının denenmesinde fayda vardır. En uygun yöntemi seçebilmek için anket dahil bütün teknikleri çok iyi tanımak, her birinin üstün ve zayıf taraflarını bilmek gerekmektedir. Araştırmacının bu teknikler arasında en uygun ve güvenirlik, geçerlilik, kullanışlılık bakımından en iyi olanı seçmesi beklenir. Bu ise bilgi ve tecrübe ister.
Verilen cevapların yoklanması imkanlarının kısıtlı olması sebebiyle anket tekniği ile yüzeysel bilgiler elde edilebilmektedir. Diğer bir deyişle, anket, derinliğine bilgiler edinebilmek için yeterince elverişli olmayan bir tekniktir. Dolayısıyla, derinliğine bilgiler elde edebilmek istendiğinde görüşme tekniğine başvurmak uygun olur.
Anket formunda değişik yerlere kontrol soruları konulmalıdır. Çünkü bazı kişiler anketlere özellikle yanlış cevaplar vermekten özel bir haz duyarlar. işte kontrol soruları aracılığı ile bu gibi kişilerce doldurulmuş anketleri saptamak ve böylece bu anketleri araştırmanın sağlığı açısından örneklemden çıkarmak mümkün olur. Anket formu hazırlanırken 30 en fazla 35 soru içerisinde ölçülmek istenen bütün konular sorulmalıdır. idealolarak bir anket formu 15-25 sorudan oluşmaııdır. Ankete cevap veren kişinin zamanının son derece sınırlı olduğu, ankete cevap vermeyi kabul etmekle aslında bir lütufta bulunduğu varsayılmalı ve anketi cevaplayanın en az zamanı harcayarak anketi cevaplayabileceği şekilde anket düzenlenmelidir.
Anket Formunda Sorular; '" Basit, '" Sade, '" Anlaşılır olmalıdır
Anket yönteminde iki yolla veri toplanır Posta Yöntemi : Anket formları seçilen bireylerin adresine posta idaresi aracılığı ile gönderilir. Formu alan birey formdaki soruları uygun zaman içinde doldurur ve geri gönderir. Görüşmeci Yöntemi : Anket formundaki soruları yetişmiş bir görevli (görüşmeci, anketör) seçilen bireye bizzat gidip sorar ve aldığı cevapları forma işler. İki yöntemin yararlı ve sakıncalı yönleri vardır.
Posta Yönteminin Yararları Ucuz olur. Kısa sürede veri toplanır. Veri toplama çabuk sonuçlanır. Görüşmecinin görüşü ve yönlendirmesi veri toplamayı etkileyemez. Birey soruları düşünerek ya da gerekli kaynaklara başvurarak ve danışarak cevaplar. Verilerin doğruluk düzeyi yüksek olur. Posta Yönteminin Sakıncaları Ankete katılım (cevap alma) oranı düşüktür. Katılma oranını yükseltmek için birimlere birden fazla mektup yazmak gerekebilir. Anket formu gönderme zarfı içine pullu dönüş zarfı eklenmesi katılımı artırabilir. Sorular birey tarafından yeterince anlaşılmamış ise doğru cevap alma oranı düşebilir. Verilerin doğruluk derecesi azalabilir.
Görüşmeci Yönteminin Yararları Katılma oranı yüksektir. Bireyin anlamadığı sorular görüşmeci tarafından açıklanır ve yanlış anlama nedeniyle artabilecek yanlış cevap verme oranı önlenir. Görüşmeci Yönteminin Sakıncaları Pahalı bir yöntemdir. Birimlere tek tek gidileceğinden veri toplama zamanı uzar. Görüşmeci, soruların açıklanmasında bireyi kendi görüşlerine göre yönlendirerek cevapların yönünü etkilebilir.
Telefon Yöntemi Telefon yöntemi anket uygulamada çok fazla kullanılmamaktadır. Dar kapsamlı, küçük örneklem grubu olan araştırmalarda ve bilgiye hızla ulaşmak istendiği, problemin acilen çözülmesi gerektiği durumlarda (afet vb.) uygulanmaktadır. Telefon anketlerinin hazırlanması ve anketörlerin yetiştirilmesi daha önce açıklandığışekilde yapılmaktadır. Ancak telefon anketlerinde, görüşme kayıtları için uygun bir bölüm yer almakta ve soruların sayısı 15-20 dakika sürecek bir görüşmeye göre belirlenmektedir. Yöntemin Olumlu Yanları Bilgiye çok hızlı ulaşılır Cevaplayıcı kontrol edilebilir ve doğru bilgiye ulaşılabilir. Yöntemin Olumsuz Yanı Uygulama sürecinin karmaşık bir yapısı olduğundan uygulama sırasında ciddi problemlerle karşılaşılabilir.
Anketlerde Kapak Mektubu Özellikle postayla anket uygulamasında, anketin başında bir başvuru-sunuş ya da kapak mektubu bulunur. Kapak mektubunda şu bilgiler yer alır: (1)Araştırmacının kimliği, (2) Amacı, (3) Kaynak kişilerin anketi doğru olarak doldurmalarını sağlayacak güdüleyici öğeler, (4) Anketin doldurulma yönergesi, (5) Özellikle postayla yapılan uygulamalarda cevaplayıcı kişilerin verdikleri bilgilerin kimseye açıklanmayacağı konusunda güvence.
Araştırma formları aşağıdaki bilgileri taşımalıdır; 1- Araştırmanın adı 2- Denek adı, Form no 3- Sosyo-Ekonomik, Demografik Bilgiler 4- Kodlama sütunları, kodlama düzeni 5- Bilgi toplama sıralamasına uyum
Anketlerde yer alan soruları aşağıdaki kategorilerde toplamak mümkündür Olgusal sorular. Kişilerin yaş, eğitim düzeyi, gelir düzeyi, medeni durumu, cinsiyeti, doğum yeri, dinine, mesleğine ilişkin bilgileri içerir. Davranış soruları. Bu sorular kişilerin kişisel ve toplumsal etkinlikleri yapıp etmeleri ile ilgilidir. Örneğin, kişilerin tüketim harcamaları, bireysel alışkanlıkları, hangi gazeteyi okudukları gibi bu tür sorularla elde edilir. Tutum ve inanç soruları. Bir kimsenin belli bir anda ve belli bir konuda ne düşündüğünü ya da ne duyduğunu saptamaya yönelik sorulardır. Tutumlar en iyi,çoklu sorularla ölçülebilir. Tutum ölçeklerinde genelde kapalı uçlu sorular kullanılır; ancak kodlanmış açık uçlu sorular da yararlı olabilir. Bilgi soruları. Kişilerin belli bir konuda ne bildikleri, bunu ne ölçüde bildikleri, bu bilgileri hangi kanaldan ve ilk kez ne zaman öğrendikleri vs. ortaya çıkarılmak istendiğinde bu sorular uygun olur.
Anket Formlarında Kullanılan Soru Türleri 1. Kapalı uçlu sorular : Burada önce soru ve hemen altında da beklenen yanıtlara ilişkin seçenekler bulunur. Kişiler kendi durumları hangi seçeneğe uyuyorsa onu işaretlerler. Bazı sorular iki seçenekli olduğu halde bazıları çok seçenekli olarak hazırlanabilir. Seçenek sayısı sorulan konuya göre değişir. SORU: Ailenizde önceden koroner kalp hastası olan birileri var mı? Evet Hayır Bilmiyorum
2. Açık uçlu sorular : Soruda yanıtı istenilen konu açık seçik, anlaşılır bir dille sorulur, kişi kendi ifadesi, kelimeleri ile yanıtlar ve bu aynen kaydedilir. Sorunun beklenen, muhtemel yanıtları ankette belirtilmez. Bir kaç Örnek ; SORU: Sigara içmenin sportif performansa etkisi nedir?......
3. Yarı açık-yarı kapalı uçlu sorular : Soruda yanıtı istenilen sorunun hem seçenekleri hem de açıklamaları vardır. Birkaç örnek; SORU: Sigara kullanıyormusunuz? Kullanıyor iseniz hangi sebeplerden dolayı kullanıyorsunuz? 1. Evet (Açıklama :...) 2. Hayır
Anket Formu Hazırlama Kuralları 1. Her formda açıklama bulunmalıdır. Anketörün adı ve soyadı Anketin süresi Anketörün izlenimleri 2. Her form bir Araştırma Form başlığı içermelidir. 3. Her form bir form numarası taşımalıdır. 4. Sorular açık ve anlaşılır olmalıdır. 5. Sorular kısa, açık, anlaşılır ve güncel bir dille yazılmalıdır. 6. Sorular mantıklı olmalı ve mutlaka bir cevap beklenmelidir. 7. Soru sayısı gerektiğinden fazla olmamalıdır. 8. Sorular bireyi sorgular biçimde, bilgi düzeyini ölçmeyi amaçlar türde ve bireyin sosyo-kültürel davranışlarına ters düşecek kalıplar içinde hazırlanmamalıdır. 9. Sorularda beklenen cevaplar gruplar halinde verilmiş ise grupların alt ve üst sınırları birbiriyle karşılaşmayacak biçimde seçilmelidir. 10. Sorularda bireyden ölçüm ya da tartım sonucu elde edilecek bilgi vermesi isteniyorsa bu ölçümün nereden, nasıl ve hangi ölçü birimi ile yapılacağı belirtilmelidir. 11. Form bilgisayarla değerlendirmeyi kolaylaştıracak düzende hazırlanmalıdır.
Deney Yöntemi Deneysel yöntem; bir araştırma konusuna ilişkin veri elde etmek amacı ile, araştırıcının kontrolünde, nedensonuç ilişkilerini belirlemeye dönük, toplanmak istenen verilerin üretilmesi çalışmalarıdır. Diğer veri toplama yöntemlerinde var olan durum çeşitli yöntemlerle gözlenmekte, belirlenmektedir. Deneysel yöntem ise etkisi ölçülecek etkenin, belirli kurallar ve koşullar altında uygulanması, etkenin etkene yaptığı etkinin ölçümü ve elde edilen sonuçların karşılaştırılarak bir sonuca ulaşılması çalışmalarıdır.
Deneysel yöntemde araştırmacı var olan ortamda belli konularda belli kurallarla çalışabileceği gibi, çoğu zaman belli koşullar yaratarak, belli kurallarla çalışacağı yapay bir ortam oluşturmaktadır. Her iki durumda da veri elde etme işlevi araştırıcının kontrolü altında gerçekleşmektedir. Deneysel yöntemle yapılan bir araştırmada, her durumda bir karşılaştırma söz konusudur. Bu belli bir öğenin kendi içindeki değişimleri ya da öğeler arası ayrımların karşılaştırılması anlamında olabilmektedir.
Deneysel yöntemle veriler, bağımsız değişkenlerin bağımlı değişkeni etkilemesi, kontrollü koşullarda sistemli değişiklikler yapılması ve sonuçların izlenmesi, bağımsız değişkendeki sistemli değişmelerin bağımlı değişkeni nasıl etkilediğinin belirlenmesi sonucunda sağlanmaktadır. Toplanacak veriler daha önce oluşmuş veriler değildir. Doğal ya da laboratuvar ortamında yeni oluşmakta ya da oluşturulmaktadır. Deneysel yöntemde dış çevrenin değiştirilmesi ya da istenen deneklerin bir araya getirilmesiyle farklı inceleme ya da deney durumları yani işlemin değişik durum ve aşamaları oluşturulmaktadır. Deneysel yöntem somut veriler elde etmek amacıyla her alanda kullanılmaktadır.
Türleri Deneysel yöntem türleri denenmek istenen bağımsız değişken sayısına göre tek ya da çok değişkenli olmak üzere iki grup altında toplanmaktadır. Tek değişkenli deneylerde, denenmek istenen bir tek bağımsız değişken bulunmaktadır. Tek değişkenli deneyde, olguyu etkileyebilecek diğer faktörler, aynı tutulmakta bütün deney tekrarlarında aynı koşullar sağlanmakta ve tek değişkenin etkisi ölçülmeye çalışılmaktadır. Yükselti antrenmanının (bağımsız değ.)kandaki hemoglabin miktarına(bağımlı değ)etkisi
Çok değişkenli deneylerde bir çok bağımsız değişkenin birlikte etkileri saptanmaya çalışılmaktadır. Burada hangi bağımsız değişkenler, hangi yöntemde daha etkili olmaktadır sorusunun cevabı aranmaktadır. Bağımısz Değikenler Sürat Dayanıklılık Yöntem A Satik Esnetme Yöntem B Dinamik esnetme kuvvet Yukarıdaki örnek esas alınarak; yöntem A ya öğretim, yöntem B ye tedavi, bağımsız değişkenlere genç-orta yaşlı - ihtiyar değişkenleri uygulandığında değişik yöntemler, değişik yaş grupları için daha etkili oluyor mu sorularına cevap bulunabilmektedir. Bu tür çok değişkenli deneylere faktöriyel modellerde denilmektedir. Günümüzde süratle yaygınlaşan bu model de yöntem değişkeni ikili, yaş değişkeni ise üçlü bir ayrım içinde ele alınmakta ve yazılı olarak" 2 x 3 faktöryel model" ile ifade edilmektedir. Bu (2 x 3 faktöriyel) modelde, 2 x 3 = 6 hücre bulunmaktadır. Böyle planlanmış bir deneye her gözenekte yeterli sayıda örnek ( 25-30 ) alınmalıdır.
Deneysel Veri Toplamada Kontrol Her deneme (deney)de bağımlı, bağımsız ve kontrol değişkenlerinden oluşan bir düzen bulunmaktadır. Araştırmada gerçek nedensel ilişkiyi bulabilmek için bağımsız deney değişkeninin, bağımlı değişken üzerindeki etkisinin net bir şekilde ortaya çıkarılabileceği bir düzenleme gerekmektedir. Bunu sağlamak ancak, kontrol değişkenlerinin bağımlı değişkeni etkilemesini önlemekle mümkün olmaktadır. Kontrol değişkenlerinin etkileşime katılması neden-sonuç ilişkilerini etkilemesi araştırma sonuçlarının güvenilirlik ve geçerliliğini azaltmaktadır. O nedenle deney planlamada kontrol değişkenlerinin, bağımsız değişkeni (sonuç) etkiiemesini önleyecek bir düzenleme ve kontrol oluşturulmalıdır.
Örneğin Beyaz (Flovan) pigmenti taşıyan bir sebze (kereviz)deki pigmente ısının etkisine ilişkin bir deney düzenlendiğinde oksijenin (kontrol değişkeni) etkisinin kontrol edilmediği durumlarda sebzede renk değişikliği olmaktadır. Isının (bağımsız değişken) sebzelerdeki beyaz pigmente etkisinin ölçümü ancak oksijenin ve oksijen gibi diğer kontrol değişkenlerinin kontrol altına alınması ile mümkün olabilmektedir. Deneysel yöntemde "NEDEN" sorusuna cevap aranmaktadır. Problemlerin kontrol edilmiş deney ortamında birçok kez denenerek belirli bir etkiye karşılık nasıl bir tepkinin, davranışın gelişeceğini saptamaya çalışan bir süreçtir. Araştırıcı, belirli etkileri, yolları (yöntem) ya da çevresel koşulları değiştirerek, düzenleyerek, kontrol ederek; objelerin, bireylerin (denek) davranışlarının nasıl etkilendiğini, değiştiğini gözler ve anlamaya çalışır.
Nedensellik (Sebep) Etkenleri Etkileşimde iki tür ilişki bulunmaktadır. Birlikte değişim ilişkisi Nedensel değişim ilişkisi Birlikte Değişim ilişkisi: Birlikte değişim ilişkisinde, değişkenlerden hangisinin neden, hangisinin sonuç olduğu belirgin değildir. Bu, korelasyon ve regresyon analizinde görüldüğü gibi, eğer bir olay başka bir olaya bağlı olarak değişiyor ise, bu olaylar arasındaki ilişki, fonksiyonel bir ilişki olabileceği gibi sebep-sonuç ilişkisi de olabilmektedir.
Nedensel Değişim ilişkisi: Bir olayın (M) oluşması başka bir olaya (S) bağlı ise, bu iki olayar asında sebep-sonuç ilişkisi bulunmaktadır. Eğer M (top hızı) olayı S (kuadriseps kuvveti) olayına bağlı olarak gelişiyor ise; S olayı, M olayı için bir sebep etkeni olmaktadır. Eğer, iki ve daha fazla olayların hepsinde görülen ortak bir olay ya da etken var ise sonucu etkileyen neden (sebep) bu ortak olaydır. - A ve N olayını x olayı izliyorsa - B ve N olayını x olayı izliyorsa - C ve N olayını x olayı izliyorsa N ile x arasındaki ilişki sebep-sonuç ilişkisidir. N, x'in sebebi olarak görülmektedir. Örneğin, fast food da A öğrencisi krema yer cola ve su içerse, B öğrencisi pasta yer limonata ve su içerse, C öğrencisi hamburger yer su içerse ve bu öğrencilerde zehirlenme görülür ise zehirlenme sebebinin su olduğu gösterilecektir. Çünkü herkes tarafından ortak tüketilen besin su olmuştur. Ancak olayları bir sebebe bağlamak da yanılgılara neden olmaktadır. Aynı durum viski ve su, rakı ve su, votka ve su alan bireylerle örneklendiğinde sarhoşluğun sebebi olarak tüketileni içeçek olan suya bağlanamamaktadır.
DeneyselOrtamlar Deneysel çalışmalarda ya doğal ortam (alan) ya da düzenlenmiş deney ortamları (laboratuvar) kullanılmaktadır. Doğal DeneyOrtamı (Alan) Doğal deney ortamını üstün özellikler içeren bir tür laboratuvar gibi görmek gerekmektedir. Doğal ortam nedeniyle, değişkenler daha kuvvetli daha etkilidir. Bu nedenle çok yönlü araştırmaların yapılmasını ve geniş denencelerin sınanmasını sağlamaktadır. (lab yerine futbol sahası) Doğal deney ortamında yapılan denemelerde değişkenlerin kontrolünde büyük güçlükler yaşanmaktadır. Her durumda değişkenlerin kontrol edilmeleri gerekmektedir. (Ancak dışarda rüzgarı kontrol etmek zordur)
Düzenlenmiş Deney Ortamı (Laboratuvar) Düzenlenmiş deney ortamı araştırıcının, ilgilendiği değişkenleri çok sıkı kontrol altına alabildiği yapay bir ortamdır. Düzenlemiş deney ortamı (laboratuvar) temelde, doğal ortamı (evren) yansıtmak amacı ile düzenlenmiş bir ortamdır. Evrendeki değişkenler, düzenlenmiş laboratuvar ortamlarında çoğunlukla nitelik değiştirmektedir. (7000 metre yükselti şartlarının yükselti çadırı veya odasında sağlanması; ancak yalnızca atmosfer basıncı ayarlanır, hava şartları ayarlanmaz) Bu tür alanlarda, laboratuvar ortamında değişkenler çok iyi kontrol edilebilmekte ve deneme sayısı, kısa sürede gerektiği oranda artırılabilmektedir. Laboratuvar; neden-sonuç ilişkilerinin en iyi sınanma niteliği taşıyan bir deneme ortamıdır.
Deney Uygulama ilkeleri Deney uygulamada göz önünde tutulacak temel ilkeler şunlardır: Tarafsız olmak Kontrol grubu oluşturmak Değişkenleri kontrol etmek Yeterli sayıda denek kullanmak Uygun denek seçmek Uygun deney düzeni belirlemek
Tarafsız Olmak Araştırıcı, örneklem seçiminde, deney ortamının düzenlenmesinde, kontrol grupları oluşturmada, ölçümlerin yapılmasında ve sonuçların yorumlanmasında tarafsız olmak zorundadır. Araştırıcının bunlardan biri ya da birkaçında yan tutması elde edilen verilerin dolayısıyla araştırma sonuçlarının geçersiz olmasına neden olur.
Kontrol Grubu Kullanmak Deneklerden birbirine benzeyen gruplar oluşturulmaktadır. Grupların bir kısmına etkisi araştırılan etken uygulanır, diğer gruplara uygulanmaz. Etkisi araştırılan etkenin uygulanmadığı grup kontrol grubunu oluşturur. Kontrol gruplarının oluşturulması sağlık alanlarındaki deneysel çalışmalarda büyük önem taşımaktadır. Örneğin; Yükseltide yaşamanın oksijen kullanma kapasitesini geliştirip geliştirmediğini araştırmak isteyelim. Bir grup 3 hafta yükselti odasında uyurken aynı yaş cinsiyet ve rahatsızlığı olmayan diğer grup ise normal yükseltide yaşamını sürdürürü sonrasında ön ve son testler arasındaki farkalara bakarak gelişimin hangi grupta olduğu anşaşılır. Bu deneyde normal yükseltide yaşamını sürdüren kontrol grubunu oluşturmaktadır.
Değişkenleri Kontrol Etmek Deneysel araştırmalarda, neden-sonuç ilişkisinin belirlenmesini sağlayan temel etken değişkenlerin kontrol edilebilmesidir. Değişken kontrolünden amaç, araştırmanın geçerliliğini artırmak alınacak sonucun yalnızca denenen bağımsız değişkenden kaynaklanmasını sağlamaktadır. Örneğin bağımlı değişken "öğrenci başarısı" bağımsız değişken öğrencinin zeka düzeyi ise bağımlı değişkene etki edebilecek zeka düzeyi dışındaki diğer değişkenlerin kontrol altına alınması gerekmektedir. Bunlar öğretmenin yeteneği, öğrencilerin yaşı, çevresel gürültü, stres vb. etkiler olabilmektedir.
Yeterli Sayıda Denek Kullanmak ya da Denemek Az denekle çalışılan ya da az sayıda deneyle toplanan verilerin rastlantı sonucu ortaya çıkma olasılığı yüksektir. Bir deney sonucunun geçerliliğini sağlayan faktörlerden en önemlilerinden biri de deneyde yeter sayıda denek kullanmak ya da deneyi yeterli sayıda tekrarlamaktır. Deneysel yöntemde gerekli örnek sayısı konuya uygun örnekleme yöntemi seçimi için belirlenmelidir.
Uygun Denek Seçmek Deneklerin her durumda evreni temsil etmesi zorunludur. Bazı konularda örneğin toplum bilim alanında evreni temsil edebilecek denek grubunun heterojen bir yapıda olması gerekmektedir. Bazı konularda ise örneğin fizik kimya alanlarında denek grubunun homojen bir yapıda olması zorunludur ve etkenin etkiyi ortaya çıkarmasını sağlayan en önemli etmendir.
Uygun Deney Düzeni Belirlemek Deney düzeni deneysel hatayı artırmakta ya da azaltabilmektedir. Konuya uygun seçilen doğru bir düzen hataları azaıtırken, uygun olmayan bir düzen hatayı artırabilmekte ve deney sonucunu geçersiz kılmaktadır.
Bir Araştırma Planında Hazırlık Aşaması Bulunması Gereken Bölümler BÖLÜM I. Konu seçimi, problemin belirlenmesi (Amaç, önem, varsayımlar ve sınırlılıklar) BÖLÜM II. Literatür bilgilerinin derlenmesi. BÖLÜM III. Araştırma hipotezlerinin belirlenmesi. BÖLÜM IV. Hipotezlerin sınanmasına ilişkin çalışmalar gerçekleştirilmesi için uygun yöntemin belirlenmesi ve kaynakların tespiti - Araştırmada Örnekleme - Veri Toplama Yöntemleri BÖLÜM IV. Analizi ve Raporlaştırılması