Atık Sektörü Mevcut Durum Değerlendirmesi Raporu (2.Taslak Web, Eylül 2010) Bu rapor Prof. Dr. İzzet Öztürk ve T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanmıştır.
İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER... ii Tablolar...iv Şekiller... v Kısaltmalar...vi 1. GİRİŞ... 1 2. SEKTÖRÜN KISA TANITIMI... 4 2.1 Kentsel Katı Atık...5 2.2 Tehlikeli Atıklar... 7 2.3 Tıbbi Atıklar... 8 2.4 Tarımsal (bitkisel ve hayvansal) atıklar... 9 2.5 Atıksular ve Atıksu Arıtma Tesislerinden Kaynaklanan Arıtma Çamurları... 9 3. MEVCUT DURUM... 14 3.1 Politikalar... 14 3.1.1 Türkiye de AB ile uyumlu Entegre Atık Yönetimi ne İlişkin Master Plan Çalışmaları... 15 3.1.2 Ulusal İklim Değişikliği Strateji Belgesi... 26 3.2 Yasal Düzenlemeler... 27 Avrupa Birliği Uyum Süreci Kapsamındaki Mevzuat Çalışmaları... 27 3.3 Kurumsal Yapılanma... 29 3.4 Finansman... 33 3.5 Ekonomik Araçlar... 37 3.6 Fiziki Yatırım Projeleri... 39 Eylül 2010 ii
3.6.1 Düzenli Depolama ve Kompost Tesisleri... 39 3.6.2 Düzensiz Depolama Alanları... 39 3.6.3 Ambalaj Atıkları Ayırma ve Geri Kazanım Tesisleri... 40 3.6.4 Depo Gazı veya Atıktan Enerji Üretim Tesisleri... 41 3.6.5 Katı Atık Sızıntı Suyu Arıtma Tesisleri... 43 3.6.6 Tehlikeli Atık Bertaraf Tesisleri... 44 3.6.7 Tıbbi Atık Bertaraf Tesisleri... 45 3.6.8 Atıksu Arıtma Tesisleri... 45 3.7 Bilgi Sistemleri, İzleme/Raporlama... 46 3.8 Bilimsel ve Teknolojik Ar Ge... 48 3.9 Eğitim/Kapasite Geliştirme... 51 3.9.1 Okul Öncesi Eğitim, İlköğretim ve Ortaöğretim... 52 3.9.2 Yüksek Öğretim... 52 4. SONUÇ ve ÖNERİLER... 55 KAYNAKLAR... 58 EKLER... 60 EK 1: ATIK SEKTÖRÜ PAYDAŞ ANALİZİ... 61 EK 2: ATIK SEKTÖRÜ MEVCUT DURUM DEĞERLENDİRMESİ ÇALIŞTAYLARI KATILIMCI LİSTESİ... 77 EK 3: ATIK SEKTÖRÜ MEVCUT DURUM DEĞERLENDİRMESİ KATILIMCI SÜREÇ VE ÇIKTILARI...87 EK 4: ATIK SEKTÖRÜ KAYNAK LİSTESİ... 92 EK 5: ATIK SEKTÖRÜ İLE İLGİLİ EK TABLOLAR VE ŞEKİLLER... 97 Eylül 2010 iii
Tablolar Tablo 1. Türkiye'nin sektörlere göre toplam sera gazı emisyonları (milyon ton CO 2 eşdeğeri), 1990 2007... 4 Tablo 2. Türkiye'de atık sektörü CH 4 emisyonu, 1990 2007... 4 Tablo 3. 2007 yılı ambalaj ve ambalaj atıkları istatistikî sonuçları... 6 Tablo 4. Türkiye için kentsel katı atık üretimi tahmini... 13 Tablo 5. Düzenli depolama direktifi hedeflerine göre geçiş süreleri... 17 Tablo 6. Türkiye için AB Atık Direktifleri ile uyumlu zaman çizelgesi... 20 Tablo 7. Büyükşehir dışındaki Belediyeler için AB ile uyumlu atık yönetimi zaman çizelgesi (KAAP, 2009)... 21 Tablo 8. Mevcut Atık Yönetiminde Sera Gazı Azaltımına İlişkin AB ve Türkiye deki yasal çerçeve... 28 Tablo 9. Atık yönetimi ile ilgili mevcut kurumsal yapılanma, (KAAP, 2006/2009)... 31 Tablo 10. 2007 2023 yılları arasında çevre yatırımlarının sektörlere dağılımı... 33 Tablo 11. Finans kaynaklarının karşılanma oranı... 35 Tablo 12. 2010 yılına ait ÇTV yıllık tutarları (TL)... 38 Tablo 13. Yıllara göre kompost tesislerinin kapasite ve geri kazanım miktarları... 39 Tablo 14. Lisans Geri Dönüşüm Tesislerin Malzemeye Göre Toplam Kapasiteleri... 41 Tablo 15. Depo gazından enerji üretim tesislerinin kurulu güç ve mevcut kapasiteleri... 41 Tablo 16. Kamu sektörü Ar Ge çalışmaları için kaynak tahsisi... 49 Tablo 17. Ar Ge için toplam kamu desteği (Milyon Avro)... 50 Eylül 2010 iv
Şekiller Şekil 1. Türkiye de Katı Atık Kompozisyonu... 5 Şekil 2: Türkiye de tehlikeli atık bertaraf yöntemlerinin uygulama oranları... 7 Şekil 3. 2012 yılı sonu itibari ile tıbbi atıkların bertaraf durumu (ton/yıl)... 9 Şekil 4. Bölgelerde Oluşan Arıtma Çamuru Miktarı (ton/gün kuru madde)... 12 Şekil 5. Türkiye de Oluşan Toplam Çamur Miktarı (ton/gün kuru madde)... 12 Şekil 6. Katı Atık Ana Planında (KAAP) önerilen AB ile uyumlu Entegre Katı Atık Yönetimi (EKY) Proje akım şeması... 23 Şekil 7. Çevresel yatırımlara finansman sağlanılabilecek kaynaklar... 35 Şekil 8. Lisanslı/geçici çalışma izinli ambalaj atıkları geri dönüşüm/toplama ayırma tesisleri (2003 Aralık 2009)... 40 Eylül 2010 v
Kısaltmalar AAKY AB AK Ar Ge ATM AYB AYEP AYK BB BM BMİDÇS BTYK BTYK ÇED ÇEKÜL ÇEVKO CH 4 Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği Avrupa Birliği Avrupa Konseyi Araştırma Geliştirme Atık Toplama Merkezleri Atık Yönetim Birlikleri Atık Yönetimi Eylem Planı Araştırma Yardımı Komisyonları Büyükşehir Belediyeleri Birleşmiş Milletler Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu Çevresel Etki Değerlendirmesi Çevre ve Kültür Değerlerini Koruma ve Tanıtma Vakfı Çevre Koruma ve Ambalaj Atıkları Değerlendirme Vakfı Metan CNG Compressed Natural Gas Sıkıştırılmış Doğal Gaz CO 2 Carbon Dioxide Karbon dioksit ÇOB Çevre ve Orman Bakanlığı Eylül 2010 vi
COP7 ÇTV DHKD DMİ DPT DSİ EAY 7th Session of the Conference of the Parties 7. Taraflar Konferansı Çevre Temizlik Vergisi Doğal Hayatı Koruma Derneği Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü Entegre Atık Yönetimi EC European Commission Avrupa Komisyonu EEC European Economic Community Avrupa Ekonomik Topluluğu EHCIP EKY ETKB Environmental Heavy Cost Investment Planning Entegre Katı Atık Yönetimi Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Yüksek Maliyetli Çevre Yatırımlarının Planlaması için Teknik Yardım Projesi EU European Union Avrupa Birliği GAP GSYH Güneydoğu Anadolu Projesi Gayri Safi Yurtiçi Hasıla HAWAMAN Improvement of Industrial Hazardous Waste Management in Turkey Türkiye'de Sanayiden Kaynaklanan Tehlikeli Atıkların Yönetiminin İyileştirilmesi İ.T.Ü İBB İDKK IPCC İSTAÇ İstanbul Teknik Üniversitesi İstanbul Büyükşehir Belediyesi İklim Değişikliği Koordinasyon Kurulu Intergovernmental Panel on Climate Change Hükümetlerarası İklim Değişikliği Paneli İstanbul Büyükşehir Belediyesi İstanbul Çevre Koruma ve Atık Mad. Değ. San. ve Tic. A.Ş. Eylül 2010 vii
İZAYDAŞ KAAP KAMAG KKA İzmit Büyükşehir Belediyesi İzmit Atık ve Artıkları Arıtma ve Yakma Değerlendirme A.Ş. Katı Atık Ana Planı Kamu Araştırmaları Grubu Kentsel Katı Atık MBR Membrane Bioreactor Membran Bio Reaktör MGT Maddesel Geri Kazanma Tesisi MOEF Ministry of Environment and Forestry Çevre ve Orman Bakanlığı N2O Nitrous Oxide Azotdioksit NAMA Nationally Appropriate Mitigation Actions Ulusal Programlara Uygun Azaltım Eylemleri ÖÇK ÖÇKK OECD OSB PEGSÜ PETKİM Özel Çevre Koruma Özel Çevre Koruma Kurumu Başkanlığı Organization for Economic Cooperation and Development Organize Sanayi Bölgeleri Pazar Ekonomisine Geçiş Sürecindeki Ülkeler Petrokimya Holding A.Ş. İktisadi İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı RDF Refuse Derived Fuel Atıktan Türetilmiş Yakıt STK TABS TARAL TEMA TOBB Sivil Toplum Kuruluşu Tehlikeli Atık Beyan Sistemi Türkiye Araştırma Alanı Türkiye Erozyonla Mücadele, Ağaçlandırma ve Doğal Varlıkları Koruma Vakfı Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği Eylül 2010 viii
TRT Türkiye Radyo Televizyon Kurumu TSI Turkish Statistical Institute Başbakanlık Türkiye İstatistik Kurumu Başkanlığı TÜBİTAK TÜBİTAK MAM TÜİK UÇES Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu Marmara Araştırma Merkezi Başbakanlık Türkiye İstatistik Kurumu Başkanlığı AB Entegre Çevre Uyum Stratejisi UNDP United Nations Development Programme Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı WWF World Wildlife Fund Doğal Hayatı Koruma Vakfı YÖK Yüksek Öğretim Kurulu Eylül 2010 ix
1. GİRİŞ Bu Rapor, Çevre ve Orman Bakanlığı ve Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı ortaklığında yürütülen Türkiye nin İklim Değişikliği Ulusal Eylem Planı nın Geliştirilmesi Projesi ne yönelik önceliklerin belirlenmesi için, 2010 yılı ilk yarısı itibariyle iklim değişikliği ile mücadele bağlamında sera gazlarının azaltılmasına ilişkin mevcut politikalar, bunların uygulama araçları ve tamamlanmış ya da devam eden uygulamalar çerçevesinde olumlu gelişmeleri, varsa iyileştirilmesi, geliştirilmesi gereken yönleri, devam eden faaliyetleri bir stok sayımı yaklaşımıyla saptayarak mevcut durumu değerlendirmektedir. Projenin yürütücü kuruluşu Çevre ve Orman Bakanlığı, uygulayıcı kuruluşu ise Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı dır. Dokuzuncu Kalkınma Planı nda ülkemiz şartları çerçevesinde ilgili tarafların katılımıyla sera gazı azaltımı politika ve tedbirlerini ortaya koyan bir Ulusal Eylem Planı hazırlanarak, BM İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi ne ilişkin yükümlülüklerin yerine getirileceği belirtilmiştir. Bu mevcut durum değerlendirmesi, hazırlanacak İklim Değişikliği Eylem Planı nın zeminini oluşturacak ve önceliklerini belirleyecektir. Bu anlamda, değerlendirme kapsamına, sera gazı azaltımına ilişkin mevcut politikalar ve bunların uygulamaları ile konu hakkında halen devam eden çalışmalar alınmıştır. Sera gazı emisyonlarının miktarının hesaplanması İkinci Ulusal Bildirim çalışmaları, iklim değişikliğine uyumla ilgili konular da Türkiye nin İklim Değişikliğine Uyum Kapasitesinin Geliştirilmesi Birleşmiş Milletler Ortak Programı nın Ulusal İklim Değişikliğine Uyum Stratejisi bileşeni kapsamında Türk Hükümeti ve UNDP ortaklığında yürütülen paralel süreçlerde ele alındığından, bu rapor çerçevesinde incelenmemiştir. Türkiye nin Ulusal İklim Değişikliği Strateji Belgesi, 3 Mayıs 2010 tarihinde Yüksek Planlama Kurulu tarafından onaylanarak yürürlüğe girmiştir. Eylem Planı nın oluşturulması aşamasında Strateji Belgesi, göz önünde bulundurulacak en önemli çerçeve belgedir. İklim Değişikliği Eylem Planı na yönelik mevcut durum değerlendirmesi çalışmaları sırasında henüz taslak aşamasında olduğundan Strateji den genel çerçeve anlamında yararlanılabilmiştir. Bununla birlikte, Strateji nin aşağıda belirtilen temel ilkeleri değerlendirmelere temel teşkil etmiştir: Türkiye nin iklim değişikliğiyle küresel mücadele kapsamında temel amacı, insanlığın ortak kaygısı olan iklim değişikliğini önlemeye yönelik uluslararası taraflarla işbirliği içerisinde, tarafsız ve bilimsel bulgular ışığında ortak akılla belirlenmiş küresel çabalara, Eylül 2010 1
sürdürülebilir kalkınma politikalarına uygun olarak, ortak fakat farklılaştırılmış sorumluluklar prensibi ve Türkiye nin özel şartları çerçevesinde katılmaktır. Mevcut Durum Değerlendirilmesi raporu, sektör uzmanının literatür çalışmalarına, ilgili paydaşlarla yüz yüze görüşmelere ve paydaşlarla yürütülen katılımcı sürece dayanılarak hazırlanmıştır. İklim değişikliği ile mücadele kapsamında sera gazı azaltımı konusunda alınacak politika ve tedbirleri etkileyebilecek ve bunlardan etkilenebilecek taraflar (paydaşlar), Ek 1 de yer alan paydaş analizi ile belirlenmiş; belirlenen paydaşların sürece aktif katılımları sağlanmaya çalışılmıştır. Çalıştaya davet edilen kurum/kuruluşlar ile katılımcıların listesi Ek 2 dedir. 10 Mart ve 14 Nisan 2010 tarihlerinde yapılan çalıştaylara katılan katılımcılar (bkz. Ek 2) tarafından atık sektörüne ilişkin olumlu gelişmeler belirlenmiş; var olan politikalar ve uygulamalardaki eksiklikler ve aksaklıklar tespit edilmiş; sürmekte olan projeler ve faaliyetler kayda geçirilmiştir. Katılımcılarca belirlenen eksiklikler ve aksaklıklar ile boşluklar, sektör uzmanı tarafından sektöre özgü bir sorunlar listesi haline getirilmiştir. Daha sonra bu sorunlar, katılımcılar tarafından sorunların iklim değişikliği ile ilgili Türkiye nin taraf olduğu uluslararası yükümlülükleri ile ilişkisi; Avrupa Birliği (AB) ne uyum süreciyle ilişkisi; Türkiye nin Dokuzuncu Kalkınma Planı nda benimsenen gelişme eksenleriyle ilişkisi; ulusal mevzuattaki yükümlülüklerle ilişkisi; çevresel etkileri ve dışsal maliyetleri1; ve son olarak ülke ekonomisine etkisi olarak belirlenen altı kriter çerçevesinde değerlendirilmiş ve bir öncelik sırasına konmuştur. Katılımcı sürecin detayları, katılımcılar tarafından önceliklendirme kriterlerine verilen ağırlıklar ve çalıştay sonuçlarına göre sorunların öncelik sıralaması, Ek 3 te yer almaktadır. Raporda ilk olarak atık sektörü kısaca tanıtılmakta ve sektörün iklim değişikliği üzerindeki etkileri açıklanmaktadır. Ardından raporun asıl amacı olan mevcut durum değerlendirmesi yer almaktadır. Bu kapsamda atık sektörüne ilişkin olarak sırasıyla temel politikalar, yasal düzenlemeler, kurumsal yapı, finansman kaynakları, ekonomik araçlar, fiziki yatırım projeleri, bilgi sistemleri ile izleme/raporlama sistemleri, bilimsel ve teknolojik Ar Ge ve son olarak eğitim ve kapasite geliştirme konuları ele alınmaktadır. Anılan her alt başlık altında Türkiye de atık sektöründe mevcut durumun sera gazı emisyon azaltma politikalarını uygulamak için yeterli olup olmadığı, iklim değişikliği ile mücadele açısından sektördeki olumlu gelişmeler, eksiklikler, geliştirilmesi, iyileştirilmesi veya değiştirilmesi gereken konular ortaya konmaktadır. 1 Bir malın üretiminin ve tüketiminin o malın satıcıları ve alıcıları dışındaki üçüncü kişilere bir maliyet yüklemesine dışsal maliyet denir. Örneğin bir çimento üreticisinin çevrede yarattığı kirlilik sonucu, o çevrede yaşayan insanların sağlık sorunları yaşamaları ve bunlar için ödedikleri maliyetler, dışsal maliyetlerdir. Eylül 2010 2
IPCCC Ulusal Sera Gazı Envanteri Hazırlama Kılavuzu na göre atık sektörü başlıca aşağıdaki bileşenleri içermektedir: Katı atık depolama sahaları (4A), Katı atık biyolojik arıtma tesisleri (4B), Yakma Tesisleri ve açık alanda yakma (4C), Atıksu arıtma ve deşarj tesisleri (4D) ile Diğer tesisler (4E) (IPCC, 2006). Bu rapor kapsamında, yukarıdaki bileşenlerden 4A ve 4B bileşenleri ile kısmen 4C, 4D ve 4E incelenmiştir. Atık Sektörü 2007 yılı verilerine göre Türkiye nin ikinci büyük sera gazı emisyonu kaynağıdır. Atık sektörü sera gazı emisyonları kentsel katı atıkların, tehlikeli atıkların ve tıbbi atıkların yönetim ve bertarafı dolayısıyla açığa çıkan emisyonlar ile atıksu artıma tesislerinden kaynaklanan arıtma çamurların oluşumundan ve bertarafından kaynaklanan emisyonları içermektedir. Günümüzde Entegre Atık Yönetimi (EAY) için başlıca 5 ana stratejinin aşağıdaki öncelik sırası ile uygulanması öngörülmektedir: Atık önleme ve azaltım (Reduce) Yeniden kullanım (Reuse) Geri dönüşüm (Recycle) Geri kazanım (Recovery) Güvenli depolama Türkiye de yukarıda belirtilen çerçevede planlanıp uygulanmış bölgesel ölçekte EAY uygulamaları, AB sürecinin de etkisi ile özellikle 2004 sonrası belirgin bir ivme kazanmıştır. Bu kapsamda öncelikle bölgesel düzenli depolama tesisleri yapımı ile önceki düzensiz depolama alanlarının ıslahı atık kumbaraları ve geri dönüşüm merkezleri üzerinden ambalaj atıkları geri kazanımı uygulamaları yaygınlaşmaktadır. İstanbul, Bursa, Gaziantep ve Ankara daki bazı düzensiz ve düzenli depolama sahalarında depo gazının doğrudan yakılması veya içten yanmalı motorlar ile elektrik enerjisi üretimi yoluyla sera gazı azaltımı uygulamaları bulunmaktadır. Eylül 2010 3
2. SEKTÖRÜN KISA TANITIMI Atık sektörü, başlıca sera gazları olan metan (CH 4 ), nitroz oksit (N 2 O) ve karbondioksit (CO 2 ) gazlarının emisyonuna yol açan ana sektörlerden biri olarak iklim değişikliği ve küresel ısınmada önemli rol oynamaktadır. Küresel ölçekte, 2004 yılı itibarı ile insan kaynaklı sera gazı emisyonlarının % 3 ünün atık sektöründen kaynaklandığı tahmin edilmektedir (IPCC, 2007). Türkiye nin 1990 2008 yılları arası toplam sera gazı emisyonu ve sektörlere göre dağılımı Tablo 1 de verilmiştir (TÜİK, 2010). Tablo 1. Türkiye'nin sektörlere göre toplam sera gazı emisyonları (milyon ton CO 2 eşdeğeri), 1990 2007 Milyon Ton 1990 1995 2000 2005 2007 2008 Enerji 132,13 160,79 212,55 241,45 288,70 277,70 Endüstriyel İşlemler 15,44 24,20 24,37 28,75 29,26 29,83 Tarımsal Faaliyetler 29,78 30,35 27,37 25,84 26,31 25,04 Atık 9,68 23,83 32,72 33,52 35,71 33,92 Toplam 187,03 239,17 297,01 329,56 379,98 366,49 Kaynak: TÜİK, 2010 Not: Arazi kullanımı ve arazi kullanım değişimlerinden kaynaklanan emisyonlar envantere dâhil edilmemiştir. Mevcut durumda atık sektörü sera gazı emisyonlarının kaynakları düzenli ve kontrolsüz (düzensiz) depolama alanlarından açığa çıkan depo gazı (~% 50 55 CH 4 içerikli) olup, Türkiye deki 1990 2007 dönemi CH 4 emisyonu durumu Tablo 2 de ayrıca verilmiştir (TÜİK, 2010). Tablo 2. Türkiye'de atık sektörü CH 4 emisyonu, 1990 2007 SERAGAZI KAYNAKLARI 1990 1995 2000 2005 2007 (1000 ton) Atık 304,12 967,32 1.382,98 1.416,78 1.516,65 Katı Atık Bertarafı 304,12 967,32 1.382,98 1.416,78 1.516,65 1. Düzenli Depolama 0,00 111,18 548,83 545,02 725,73 2. Atıkların Kontrolsüz Depolanması 304,12 856,14 834,15 871,76 790,93 Kaynak: TÜİK, 2010. Eylül 2010 4
Yukarıdaki tablolarda görüldüğü üzere 2008 yılı itibarı ile Türkiye de atık sektörünün toplam sera gazı emisyonu içindeki payı 33,92 x 10 6 ton CO 2 eşdeğeri/yıl (~% 9,25) olup, enerji sektöründen sonra 2. sırada yer almaktadır. 2004 yılında da yine 2. sırada ve % 9,1 düzeyinde idi (ÇOB, 2008). Atık sektörü sera gazı emisyonları 1990 2007 döneminde 1990 yılına göre % 119 oranında artmıştır. Türkiye de atık sektörü CH 4 emisyonlarının tamamının düzenli ve düzensiz (kontrolsüz) depolama alanlarından kaynaklandığı ve 2007 yılı itibarı ile toplam 1.516.650 ton/yıl değerine ulaştığı tahmin edilmektedir. Bu miktar CH 4 emisyonunun ~% 52 si düzenli, % 48 i ise düzensiz atık depolama alanlarından kaynaklanmaktadır. 2.1 Kentsel Katı Atık Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) verilerine göre Türkiye de 2008 yılı itibarı ile toplanan kentsel katı atık miktarı 24.360.863 ton/yıl (1,15 kg/kişi.gün, 420 kg/kişi.yıl) olup ülke nüfusunun % 82 si, belediye nüfusunun ise % 99 u atık toplama hizmetinden yararlanmaktadır. Belediyelerden toplanan atığın % 46 sı düzenli depolama ve kompostlaştırma gibi atık yönetimi mevzuatına uygun yöntemlerle bertaraf edilmekte olup belediye nüfusunun ~% 46 sı bu tür tesislerden yararlanmakta, % 54 ünün atıkları ise düzensiz (kontrolsüz) depolama ve diğer yöntemlerle uzaklaştırılmaktadır. ÇOB Atık Yönetimi Eylem Planı nda (2008 2012), 2012 yılında belediye nüfusunun % 70 inin atıklarının düzenli depolama tesislerinde bertarafı öngörülmektedir. Katı Atık Ana Planı Projesi (2006) kapsamında yapılan katı atık kompozisyon belirleme çalışmasının sonucu aşağıdaki grafikte yer almaktadır. Şekil 1. Türkiye de Katı Atık Kompozisyonu Kaynak: ÇOB Katı Atık Ana Planı Projesi, 2006. Eylül 2010 5
Kentsel katı atıkların ağırlıkça ~% 30 unu, hacimce ~% 50 sini ambalaj atıkları oluşturmaktadır. Sürdürülebilir bir atık yönetim sistemi, ambalaj atıklarının diğer atıklarla karışmadan kaynağında ayrı toplanmasının ve organize bir yapılanma (ikili toplama) kapsamında geri kazanımını gerektirmektedir. Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği uyarınca 1992 2004 döneminde piyasaya sürülen ambalaj atıklarının ~ % 34 ü (öngörülen oran % 33) geri kazanılmıştır (ÇOB, 2010). ÇOB Ambalaj Atıkları Şube Müdürlüğü Ambalaj Bülteni kayıtlarına göre 2007 yılı itibarı ile Türkiye genelinde 2.136.860 ton ambalaj atığı geri kazanımı sağlanmıştır. Bu değer 2007 yılı kentsel atık üretiminin ~ % 8,8 ine karşılık gelmekte olup; ambalaj bileşenlerine göre dağılımı Tablo 3 te verilmiştir (ÇOB, 2010). Tablo 3. 2007 yılı ambalaj ve ambalaj atıkları istatistikî sonuçları Atık Kodu Ambalaj Cinsi Üretilen Ambalaj Miktarı (ton) Piyasaya Sürülen Ambalaj Miktarı (ton) Geri Kazanım Oranları (% ) Geri Kazanılması Gereken Miktar (ton) Geri Kazanılan Miktar (ton) Gerçekleşen Geri Kazanım Oranı (% ) 15 01 02 PLASTİK 867.221 351.354 35 115.310 139.703 40 15 01 04 METAL 152.562 133.822 35 46.054 75.323 56 15 01 01 KÂĞIT KARTON 1.496.089 558.918 35 183.718 1.825.692 327* (50) 15 01 07 CAM 343.010 352.550 35 121.987 88.974 25 15 01 05 KOMPOZİT 63.779 49.876 35 16.822 7.168 14 TOPLAM 2.922.661 1.446.520 483.891 2.136.860 92 Kaynak: ÇOB, 2010. Tabloda kâğıt/karton için gerçekleşen % 327 lik geri kazanım oranının, henüz bütün firmaların piyasaya süren olarak kaydının tamamlanmamış olması nedeniyle gerçek durumda beklenen ~ % 50 lik geri kazanım oranının üzerinde kaldığı görülmektedir. ÇOB tarafından oluşturulan Atık Ambalaj Yazılımı ile kayda alınan ambalaj üreticisi ve piyasaya süren işletme sayısı 2005 yılında 950 iken 2007 yılı sonunda 3.274 e ulaşmış bulunmaktadır. ÇOB Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği (AAKY) ile birlikte geri kazanılan plastik, metal ve kâğıt/karton miktarında öngörülen hedeflerin (% 35) üzerinde, cam ve kompozit ambalajlarda ise önemli oranda altında geri kazanım sağlanmıştır. Ambalaj atıkları geri kazanımı halen büyük oranda (% 20 25) sokak toplayıcıları ve lisanslı firmalarca (ticari, kurumsal ve endüstriyel ambalaj atıkları) gerçekleştirilmektedir. Eylül 2010 6
AAKY (2005) yürürlüğe girdikten sonra belediyelerin yürüttüğü atık kumbaraları, basit geri dönüşüm merkezleri ve ayrı toplama uygulamaları ile geri dönüşüm konusunda artan bilinç düzeyinin de etkisi sonucu, mevcut durumda plastik, metal ve kâğıt/karton bileşenlerinde ~% 40 düzeyinde bir geri dönüşüm gerçekleştirilebilmektedir. Ancak daha yüksek oranda bir geri dönüşüm için kent genelinde ikili (ayrı) toplama sistemine geçilmesi gerekmektedir. Ambalaj atıkları geri dönüşümü ile kâğıt/karton gibi biyobozunur atıkların Düzenli/Düzensiz Depolama tesisleri yerine geri dönüşüm sektörüne yönlendirilmesi atık sektörü sera gazı emisyonu azaltımı bakımından büyük önem taşımaktadır. Milli gelirdeki artışa paralel olarak atık akışı içindeki ambalaj atığı oranının da artması ile birlikte, kâğıt/kartonun kaynağında yüksek oranlarda ( % 60) geri kazanımı, atık sektöründe sürdürülebilirlik ve sera gazı emisyonlarının azaltımı bakımından önemini daha da arttıracaktır. 2.2 Tehlikeli Atıklar Çevre ve Orman Bakanlığı nın 2009 yılı verilerine göre, Türkiye de üretilen tehlikeli atığın bertaraf yöntemlerine göre dağılımı aşağıdaki şekilde verildiği gibidir. Şekil 2: Türkiye de tehlikeli atık bertaraf yöntemlerinin uygulama oranları Kaynak: ÇOB, 2009. Yukarıdaki grafikte de görüldüğü gibi, tehlikeli atıkların %3,5 inin bertaraf amaçlı ve enerji geri kazanımı için yakılmaktadır. Ancak, Türkiye de bu yakma işlemlerinden kaynaklanan CO 2, NH 4 ve N 2 O emisyonlarına dair herhangi bir envanter bulunmamaktadır. Eylül 2010 7
Ayrıca, tehlikeli atıkların ağırlıklı olarak nihai bertarafı için kullanılan depolama ve geri kazanım yöntemleri de sera gazı emsiyonlarına neden olmaktadır, ancak Türkiye için bu kaynaklardan gelen emisyon miktarları da hesaplanmış değildir. Bunların yanı sıra tehlikeli atıkların ülkemiz dışına ihraç edilerek bertarafının sağlanması da söz konusudur. Her yıl birçok firmaya atıklarını Basel Sözleşmesi hükümlerine uygun olarak AB, OECD ve Liechtenstein ülkelerinde bertaraf edebilmeleri için gerekli izinler verilmektedir. 2008 yılı içerisinde 21 adet notifikasyon formu düzenlenmiş ve 30.192 ton atığın ihracatı gerçekleştirilmiştir. 2009 yılında ise 25 adet notifikasyon belgesi düzenlenmiş ve 34.338 ton atığın ihracı yapılmıştır. 2.3 Tıbbi Atıklar Tıbbi atıklar, depo tabanı Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği ne uygun olarak inşa edilmiş depolama sahalarında düzenli depolanarak bertaraf edilebilirler. Ancak ülkemizde bu özelliklere haiz tıbbi atık düzenli depolama sahası sayısı sınırlıdır. Çevre ve Orman Bakanlığı nın verilerine göre Ankara, Bursa, İzmir, Gaziantep, Denizli, Malatya ve Erzincan illerinde yılda toplam 21.646 ton tıbbi atık mevzuata uygun olarak düzenli depolanmak suretiyle bertaraf edilmektedir. Bu rakam ülkemizde oluşan toplam tıbbi atığın yaklaşık %25 ine karşılık gelmektedir. Bunun dışında kalan 47.866 ton tıbbi atık ise (toplam tıbbi atığın %55 i) evsel atık depolama sahalarının ayrı bir yerinde açılan çukurlarda üzerleri sönmemiş kireç ile kaplanmak suretiyle gömülmektedir. Yakma, tıbbi atıkların bertarafında en güvenli yöntem olmakla birlikte, ülkemizde şu anda İzmit Büyükşehir Belediyesi İzmit Atık ve Artıkları Arıtma ve Yakma Değerlendirme A.Ş. (İZAYDAŞ) ile İstanbul Büyükşehir Belediyesi İstanbul Çevre Koruma ve Atık Mad. Değ. San. ve Tic. A.Ş. (İSTAÇ A.Ş.) Tıbbi Atık Yakma Tesisleri tıbbi atıkları yakarak bertaraf etmektedir. Çevre ve Orman Bakanlığı verilerine göre, İstanbul, Kocaeli ve Adapazarı illerinde yakılarak bertaraf edilen tıbbi atık miktarı 17.456 ton/yıl olup, bu rakam ülke genelinde oluşan tıbbi atıkların % 20 ine karşılık gelmektedir (Şekil 3). Adapazarı nda yakma tesisi bulunmamakla birlikte, bu il merkezinde oluşan tıbbi atıklar İZAYDAŞ a taşınarak bertaraf edilmektedir. Eylül 2010 8
Tıbbi atıkların bertaraf için yakılması CO 2, NH 4, N 2 O emisyonlarına neden olmaktadır. Ancak yakılma işlemleri sonucu salınan sera gazı miktarlarına dair bir envanter bulunmamaktadır. Şekil 3. 2012 yılı sonu itibari ile tıbbi atıkların bertaraf durumu (ton/yıl) 2.4 Tarımsal (bitkisel ve hayvansal) atıklar Tarımsal ve hayvansal atıklarla ilgili envanter bulunmamaktadır. Tarımsal ve hayvansal atıklar diğer atık türleri ile birlikte Avrupa Birliği mevzuatıyla uyumlaştırılmış ve 05.07.2008 tarih ve 26927 sayılı resmi gazete ile yürürlüğe girmiş olan Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin Yönetmelik in ekindeki atık listesinde tanımlanmıştır. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı ve Çevre ve Orman Bakanlığı ortaklığında bir çalışma yapılarak bu tür atıkların iklim değişikliğine olan etkisinin ortaya konması gerekmektedir. 2.5 Atıksular ve Atıksu Arıtma Tesislerinden Kaynaklanan Arıtma Çamurları Tüm belediyelere uygulanan 2008 yılı Belediye Atıksu İstatistikleri Anketi sonuçlarına göre, Türkiye deki 3225 belediyeden 2421'ine kanalizasyon şebekesi ile hizmet verildiği tespit edilmiştir. Eylül 2010 9
2008 yılında kanalizasyon şebekeleri ile toplanan 3,26 milyar m 3 atıksuyun %44,7'si denize, %43,1'i akarsuya, %3,5'i baraja, %2,1'i göle gölete %1,5 i araziye ve %5,1'i diğer alıcı ortamlara deşarj edilmiştir. Kanalizasyon şebekesinden deşarj edilen 3,26 milyar m 3 atıksuyun 2,25 milyar m 3 'ü atıksu arıtma tesislerinde arıtılmıştır. Arıtılan atıksuyun % 38,3'üne biyolojik, %32,7'sine fiziksel, %28,8'ine gelişmiş ve %0,3 üne doğal arıtma uygulanmıştır. Deşarj edilen atıksuların %69 u arıtılmaktadır. 2008 yılında kanalizasyon şebekesi ile hizmet verilen belediye nüfusunun Türkiye nüfusu içindeki payı %73, toplam belediye nüfusu içindeki payı ise %88 olarak tespit edilmiştir. 2008 yılı verilerine göre atıksu arıtma tesisleri ile hizmet verilen belediye nüfusunun oranı ise Türkiye nüfusu içinde % 46, toplam belediye nüfusu içinde % 61 olarak hesaplanmıştır. 2009 yılında yaklaşık % 65 2010 yılı ilk yarısında %67 dir. 2008 yılı verilerine göre belediyelerden kanalizasyon şebekesi ile alıcı ortamlara deşarj edilen kişi başı günlük atıksu miktarının 173 litre olduğu tespit edilmiştir. 2008 Organize Sanayi Bölgeleri (OSB) Su, Atıksu ve Atık İstatistikleri Anketi kapsamında altyapısı tamamlanmış 97 organize sanayi bölgesi müdürlüğünden elde edilen sonuçlara göre, 2008 yılında su şebekesi ile dağıtılmak üzere 116 milyon m 3 su çekilmiştir. Çekilen suyun %53 ü kuyudan, %18 i akarsudan, %13 ü kaynaklardan, %9 u şehir şebekesinden, %7 si ise göl ve barajlardan çekilmiştir. Anket kapsamındaki OSB ler 2008 yılında toplam 153 milyon m 3 atıksu deşarj etmiştir (1). Deşarj edilen atıksuyun % 71 inin akarsuya, % 9 unun şehir kanalizasyonuna, % 8 inin kuru dere yatağına, % 5 inin diğer alıcı ortamlara boşaltıldığı, % 7 sinin ise kooperatiflere ait atıksu arıtma tesislerine gönderildiği tespit edilmiştir. 2008 yılında anket kapsamındaki OSB ler kaynaklanan toplam 124,5 milyon m 3 atıksu arıtılmıştır. Arıtılan atıksuyun %59 ine biyolojik, %39 üne gelişmiş, %2 sine ise fiziksel ya da kimyasal arıtma uygulanmıştır. OSB Üst Kurulu verilerine göre ülkemizde 261 adet OSB tüzel kişilik kazanmış olup, 149 adet OSB tamamlanarak faaliyete geçmiş durumdadır. İşletmede olan OSB lerden 40 ının atıksu arıtma tesisi mevcut olup, 21 i atıksu arıtma tesisi bulunan belediye kanalizasyonuna, 2 si ise Yeşil Çevre Arıtma Kooperatifi ne bağlıdır. 10 adet OSB nin atıksu arıtma tesisi inşaat, 24 adet OSB nin proje aşamasındadır. Eylül 2010 10
Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından toplanan verilere göre atıksu arıtma tesisi olan OSB ler ve atıksu arıtma tesisi olan belediyelerin kanalizasyonuna bağlanan OSB ler atıksuyu fazla olan OSB lerdir. Henüz atıksu arıtma tesisi bulunmayan OSB lerin ise genellikle atıksu debileri düşüktür. OSB ler tarafından deşarj edilen atıksuyun çekilen sudan daha fazla olması, OSB bünyesindeki işyerlerinin kendi imkânları ile temin ettikleri suyu OSB kanalizasyon şebekesine deşarj etmelerinden kaynaklanmaktadır. Atıksuların arıtımından kaynaklanan çamurların mevcut durumu, miktarı ve bertaraf yöntemine ilişkin envanter bilgileri arıtma çamuru üreticileri olan OSB lerden ve belediyelerden alınmıştır. Ayrıca tehlikeli atıklarını elektronik ortamda beyan eden sanayi tesislerinin arıtma çamuruyla ilgili bilgilerinden de faydalanılmıştır. 2008 yılına ait sanayilerden ve belediyelerden alınan verilere istinaden yapılan çalışmalar sonucunda; evsel/kentsel atıksu arıtma tesislerinden 500.000 ton/yıl arıtma çamuru, sanayi tesislerinden ise 575.000 ton/yıl olmak üzere toplam 1.075.000 ton/yıl (kuru katı madde) arıtma çamurunun oluştuğu değerlendirilmektedir. İstanbul, Ankara, Mersin, Adana, Kayseri, Tokat, Eskişehir, Gaziantep ve Diyarbakır kentsel atıksu arıtma tesislerinde çamur çürütücü sistemi bulunmaktadır. Ayrıca İzmir de kurulması için ihale süreci devam etmektedir. Arıtma çamurları, alternatif yakıt olarak hammadde olarak çimento fabrikalarında kullanılmaktadır. 2009 yılında 16548 ton endüstriyel arıtma çamuru, 27.207 ton evsel arıtma çamuru olmak üzere 43755 ton arıtma çamuru çimento fabrikalarında ek yakıt olarak kullanılmıştır. Ülkemizde 41 adet çimento fabrikası ve 62 adet döner fırın bulunmaktadır. Çimento fabrikası sayısının 2010 yılında 65 e yükseleceği öngörülmektedir. Bu tesislerden 13 adedi arıtma çamurlarını ek yakıt ve alternatif hammadde olarak kullanma konusunda Çevre ve Orman Bakanlığı ndan (Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü) lisans almışlardır. Mevcut ve gelecekte oluşması muhtemel arıtma çamuru miktarı hakkında kesin veri olmamakla birlikte Atıksu Arıtımı Eylem Planı nda (2008 2012) verilen havza bilgileri esas alınarak hesaplamalar mevcuttur. Havzalar doğu, batı ve orta olarak üç bölgeye ayrılmıştır. Batı bölgesinde oluşan çamur miktarı hesaplanırken kişi başı oluşacak çamur miktarı 90 gr/kişi.gün, orta bölgede 80 gr/kişi.gün, doğu bölgesinde ise 60 gr/kişi.gün ortalama % 25 kuru madde içeriği kabulüne göre mevcut ve geleceğe dönük arıtma çamuru miktarları hesaplanmıştır. Eylül 2010 11
1800 1600 Çamur Miktarı ton/gün kuru madde 1400 1200 1000 800 600 400 200 Batı Orta Doğu 0 2008 2010 2012 2013 Şekil 4. Bölgelerde Oluşan Arıtma Çamuru Miktarı (ton/gün kuru madde) 3500 Çamur Miktarı (ton/gün kuru madde) 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 2008 2010 2012 2013 Toplam Çamur (ton/gün kuru madde) Şekil 5. Türkiye de Oluşan Toplam Çamur Miktarı (ton/gün kuru madde) Genel olarak tehlikeli atıkların, tıbbi atıkların ve atıksu arıtma tesislerinden kaynaklanan arıtma çamurlarının oluşumu ve bertarafı esnasında meydana gelen sera gazı emisyonları ile ilgili bir envanter bulunmamaktadır. Dünya Bankası nca yapılan bir çalışmaya göre (World Bank, 2000), 32 Avrupa ülkesindeki birim kentsel katı atık (KKA) üretimi 150 624 kg/n yıl (ortalama:345) ve yıllık KKA üretimi artış hızı ~% 1,5 tir. Yıllık KKA üretimi artış hızı OECD üyesi ülkelerde % 1,9 dur. Dolayısıyla Dünya genelindeki KKA üretimi artış hızları % 1,5 2,0 aralığında seyretmektedir. Eylül 2010 12
Çevre ve Orman Bakanlığı Yüksek Maliyetli Çevre Yatırımlarının Planlaması için Teknik Yardım Projesi (EHCIP Projesi, 2005) kapsamında yapılan Türkiye nin KKA üretimi tahminleri Tablo 4 te topluca özetlenmiştir. Söz konusu atık üretimleri, milli gelir ve nüfusun sırasıyla % 5,1 ve % 1,5~2,5 oranlarında artacağı, kişi başına atık üretiminin de takriben % 2~% 3 oranında geometrik olarak artacağı kabulü ile hesaplanmıştır. Tablo 4. Türkiye için kentsel katı atık üretimi tahmini Atık Kaynağı 2003 (ton) 2010 (ton) 2020 (ton) 2023 (ton) Kentsel Yerleşim 12.152.366 15.087.209 18.854.323 19.913.958 Kırsal Yerleşim 6.099.800 6.521.337 6.775.735 6.782.885 Endüstri 3.557.994 5.031.798 8.080.831 9.311.489 Ticari&Kurumsal 5.419.099 7.946.504 13.805.801 16.283.167 Toplam 27.229.259 34.586.848 47.516.690 52.291.499 Kaynak: ENVEST (2005) IPCC Ulusal Sera Gazı Envanteri Hazırlama Kılavuzu (IPCC, 2006), atık sektörü tanımı içinde katı atık sektörü ile birlikte yer alan yakma tesisleri ve açık alanda yakma (4C), atıksu arıtma ve deşarj tesisleri (4D) ile diğer tesislerle (4E) ilgili sistematik bir envanter (veri tabanı) bulunmayışı önemli bir eksikliktir. Böylece bir envanterin oluşturulmasını müteakip söz konusu bileşenlerin sera gazı emisyonları bilinen standart yöntemlere göre hesaplanabilir. AB uyum sürecinin de etkisi ile Türkiye de atık sektörü 2004 sonrası dönemde en hızlı gelişim gösteren sektörlerden biridir. Bölgesel ölçekte hizmet verecek düzenli depolama tesisleri işletmeye açıldıkça aynı bölgedeki düzensiz (kontrolsüz) atık depolama alanlarının ıslah edilerek kapatılması dolayısıyla sera gazı emisyonlarında önemli azalmalar yaşanması beklenmektedir. Bu bağlamda kaydedilen gelişmeler Mevcut durum bölümünde ayrıntılı olarak incelenmektedir. Eylül 2010 13
3. MEVCUT DURUM 3.1 Politikalar Türkiye de atık sektörüyle ilgili politika çerçevesini belirleyen temel belge Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) tarafından hazırlanan Kalkınma Planları dır. 2007 yılına kadar 5 yıllık dönemler için hazırlanan ve 2007 den itibaren planlama süresi 7 yıla çıkartılan bu planlarda atık sektörü, Kentsel ve Kırsal Altyapı sektörü içinde İçme Suyu, Kanalizasyon, Arıtma Sistemleri ve Atık Yönetimi veya Gelişme Eksenleri (Çevrenin Korunması ve Kentsel Altyapının Geliştirilmesi) alt başlığı altında yer almaktadır. Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı nda (2001 2005) yer alan Katı Atık Yönetimi ile ilgili ilke ve politikalar aşağıdaki gibi özetlenebilir: Evsel nitelikli atık içindeki ambalaj atıklarının geri dönüşümünün sağlanması ve halkın bu yönde bilinçlendirilmesi; Atık yönetiminin entegre yönetim anlayışı ile yürütülmesi; Büyükşehir belediyelerinde, atık yönetim hizmetinin tek elden planlanması ve uygulanması; Çevre Temizlik Vergisi nin hizmetin gerçek maliyetini yansıtacak şekilde tespiti ve tahsilinde gerekliği titizliğin gösterilmesi; İller Bankası Genel Müdürlüğü nün Atık Projelerinin finansmanına ilişkin mali kapasitesinin arttırılması. Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007 2013) Temel Amaçlar (Gelişme Eksenleri) ana başlığı altında Çevrenin Korunması ve Kentsel Altyapının Geliştirilmesi alt başlığında atık yönetimine ilişkin aşağıdaki ilke ve politikalar yer almaktadır: Çevre yönetiminde, gelecek nesillerin ihtiyaçlarını gözeten, doğal kaynakların koruma/kullanma dengesi ile sürdürülebilir kullanımını esas alan bir anlayışın öncelikli olması; Çevre ile ilgili tüm sektörlerde yatırım, üretim ve tüketim aşamalarında kirleten ve kullanan öder ilkelerini dikkate alan araçların etkin kullanımı; Eylül 2010 14
Çevresel altyapı yatırımlarının yapım ve işletiminde ölçek ekonomisinin faydalarından yararlanmak üzere Mahalli İdare Birlikleri (Atık Yönetim Birlikleri) kurulmasının desteklenmesi; Entegre Çevre Bilgi Sistemi oluşturularak izleme, denetim ve raporlama altyapısının geliştirilmesi; İklim Değişikliği Eylem Planı hazırlanarak, ülkemizin BM İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi ne ilişkin yükümlülüklerinin yerine getirilmesi; Atık yönetiminin entegre yönetim çerçevesinde planlanarak ülke şartlarına en uygun arıtma/bertaraf teknolojilerinin uygulanması; Çevre Yatırımlarının finansmanında özel sektör katılımını da içeren yeni finansman modellerinin geliştirilmesi; Çevresel altyapı hizmetlerinin planlama, yapım ve işletimine ilişkin belediyelerin kapasitelerinin geliştirilmesi; Çevre bilincinin geliştirilmesine yönelik eğitim ve kamuoyu bilgilendirme çalışmalarının yapılması; Dokuzuncu Kalkınma Planı nda, önceki planlardan farklı olarak, sera gazı emisyonlarının azaltımına ilişkin İklim Değişikliği Eylem Planı hazırlanarak BM İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi (BMİDÇS) nde belirtilen yükümlülüklerin yerine getirilmesi öngörülmektedir. 3.1.1 Türkiye de AB ile uyumlu Entegre Atık Yönetimi ne İlişkin Master Plan Çalışmaları Yüksek Maliyetli Çevre Yatırımları Projesi (EHCIP) (ENVEST, 2005) Türkiye de katı atık yönetiminin mevcut durumunu belirlemek ve AB mevzuatı ile uyumlu şekilde planlamak üzere AB mali desteği ile Çevre ve Orman Bakanlığı koordinasyonunda 2003 2005 yılları arasında Türkiye için Yüksek Maliyetli Çevre Yatırımlarının Planlanması Projesi yapılmıştır. Bu proje kapsamında, Türkiye de katı atık sektörünün mevcut durumu belirlenmiş ve AB Düzenli Depolama Direktifi (Avrupa Birliği Komisyonu, 1999) ile Ambalaj ve Ambalaj Atıkları Direktifi ne (Avrupa Birliği Komisyonu, 1994) uyum için gerekli finansman ihtiyacı analizi (etki analizi) yapılmıştır (ENVEST, 2005). EHCIP Projesi kapsamında hazırlanan Türkiye nin AB ile Uyumlu Entegre Katı Atık Yönetim Planı nda, Türkiye nin belli bölgelere ayrılması ve Atık Birlikleri (Atık havzaları) Eylül 2010 15
esaslı yönetim öngörülmüştür. Bu noktadan hareketle, Türkiye, toplam 3 ana ve 11 alt bölgeye ayrılmıştır. Katı atık yönetimi hizmetlerinin kaliteli ve sürdürülebilir bir maliyetle planlanıp yürütülebilmesi için hizmet edilen nüfusun belli bir değerden küçük olmaması gerekmektedir. Bu ortalama nüfus, Avrupa Birliği ülkelerinde yaklaşık 500.000 kişidir. Türkiye nin coğrafi özellikleri, nüfus yoğunluğu ve ulaşım durumu gibi temel parametreler dikkate alındığında optimum atık yönetim birliği nüfusunun 300.000 kişi civarında olduğu düşünülmektedir. Bu kapsamda, bölgesel katı atık yönetim tesislerinin hizmet vereceği Atık Yönetim Birlikleri veya atık havzalarının, 30 60 km lik taşıma mesafelerinde ve olabildiğince fazla nüfusa hizmet vermek üzere oluşturulması hedeflenmiştir. Birlik nüfusları belirlenirken, 2000 yılı nüfus sayımında belirtilen şehir nüfuslarının tümü ile kırsal nüfusların % 85 i dikkate alınmıştır. Başka bir deyişle, kırsal yerleşimlerde yaşayan % 15 lik nüfusun, Birlikler için önerilen bölgesel katı atık hizmetlerinden faydalanmayacağı; ağırlıklı olarak yerel kompostlaştırma metodunu kullanarak atık yönetimini kendi bünyelerinde çözmeleri öngörülmüştür. Proje kapsamında AB Direktiflerine uygun olarak katı atıkların yönetimi için farklı senaryolar üretilmiş ve her bir senaryo için maliyet hesaplanmıştır. Hesaplamalara göre en yüksek maliyetli senaryo, büyükşehirlerde yakma/gazlaştırma seçeneğini esas alan 2. Senaryo 2 dur. En ucuz senaryo ise ayrı toplama ve kompostlaştırmayı esas alan Senaryo 1a 3 dır. Ancak Senaryo 2 de bile kişi başına ortalama yatırım ihtiyacı, harcanabilir hane halkı gelirinin % 1,2 sini aşmamaktadır. En uygun senaryonun seçiminde esas alınacak ana kriterler AB ambalaj atıkları geri kazanımı ve biyobozunur atıkların düzenli depolama dışına yönlendirilmesi ile ilgili hedeflerin sağlanması olarak belirlenmiş; yapılan etki analizinde farklı senaryoların sera gazı emisyonlarına etkisi incelenmemiştir. Düzenli Depolama Direktifi, düzenli depolama sahaları için ayrıntılı teknik ve işletme ile ilgili standartları düzenler. Buna göre, 2009 yılına kadar mevcut düzenli depolama alanlarının direktif gereklerini yerine getirmek için hazırlanmış uyum planına göre ıslahı veya direktifte belirtilen gözetim ve kapatma yöntemlerine uygun olarak kapatılması öngörülmektedir. Mevcut düzensiz depolama alanlarının ıslahı veya Düzenli Depolama Direktifi gerekleriyle uyumlu yeni düzenli depolama tesislerinin oluşturulması için ihtiyaç duyulacak önemli maliyetler düşünülerek tahmini katılım yılı olan 2014 e kadar direktif gereklerinin yerine getirebileceği gerçekçi görülmemiştir. Bunun yerine uyum için yeni 2 Senaryo 2: Senaryo 2 de Büyükşehirler ile Karadeniz deki 4 merkezde karışık toplama ve yakma, diğer yerlerde ise ikili toplama/kompost, atık kumbaraları, yakma tesisi, AB düzenli depolama tesisi, İ&Y geri dönüşüm tesisi ile biyometan tesisi önerilmektedir. 3 Senaryo 1a: İkili toplama, atık toplama merkezleri (ATM), atık kumbaraları, maddesel geri kazanma tesisi (MGT), AB düzenli depolama tesisi, inşaat ve yıkıntı atıkları (İnşaat &Yıkım) geri dönüşüm tesisi ile biyometan tesisi (hal, pazaryeri ve lokanta atıkları için) bileşenlerini içeren toplam 119 adet bölgesel atık yönetim tesisini esas almaktadır. Eylül 2010 16
düzenli depolama sahalarının geliştirilmesindeki hedef yıl 2023 yılı olarak programlanmış olup; 9 yıllık bir geçiş dönemi esas alınmıştır. AB Düzenli Depolama Direktifi, 2010 yılı için 1995 yılında oluşan biyolojik olarak ayrışabilir atıkların % 75 inin, 2013 yılı için % 50 sinin ve 2020 için % 35 inin düzenli depolamaya kabul edilmesini öngörmektedir. Türkiye nin 2015 yılında % 75 lik hedefe ulaşması beklenirken, % 50 lik hedefe en erken 2020 yılında ulaşılabileceği tahmin edilmektedir. Düzenli Depolama Direktifi nin farklı nicel hedefleri için ortaya çıkan geçiş süreci Tablo 5 te gösterilmiştir. Tablo 5. Düzenli depolama direktifi hedeflerine göre geçiş süreleri Madde Direktifteki hedef yıl Plandaki hedef yıl Geçiş süreci (hedef veya katılım yılından 2014 e kadar) Düzenli depolama sahalarının AB standartlarına yükseltilmesi 2009 2023 9 yıl Biyolojik olarak ayrışabilir atıkların düzenli depolamadan çekilmesi % 75 2010 % 50 2013 % 35 2020 2015 2020 2023 6 yıl 3 yıl Kaynak: (ENVEST, 2005) Türkiye için önerilen AB direktiflerine uyum senaryosunda, ambalaj atıkları geri dönüşüm/geri kazanma hedeflerinin tam olarak 2020 yılında sağlanması öngörülmüştür. Önerilen yaklaşım planına göre, ambalaj atıkları direktifi şartlarını sağlayabilmek için atık kumbaraları ve atık toplama merkezleri ile ikili toplama sistemi ve maddesel geri kazanma tesisleri kurulmalıdır. Biyolojik olarak ayrışabilen atıkların düzenli depolama alanları dışına yönlendirilen miktarı ile ilgili şartları sağlamak için, ayrı (ikili) toplama, uygun arıtma (kompostlaştırma) ve bertaraf yöntemlerinin (yakma/gazlaştırma) yoğun kullanımı gerekecektir. EHCIP Projesi kapsamında, AB ile uyum için gerçekleştirilen yeni atık toplama sistemleri, düzenli depolama sahaları ve arıtma yöntemlerinin değişik bölgelerdeki başlama tarihleri ile ilgili uygulama planı Tablo 6 da verilmiştir (ENVEST, 2005). Geri kazanıma yönelik yatırımlar iki aşamada gerçekleştirilecektir. Tablo 6 daki hücrelerde yer alan farklı tarihler bir taraftan bölgelerin ihtiyaç ve kapasitelerindeki değişiklikleri yansıtırken, diğer Eylül 2010 17
taraftan hedeflenen yılları göstermektedir. Tabloda gösterilen ilk senede bölgenin yarısına hizmet verilirken, ikinci senede sistemin bölgenin tamamında hayata geçirilmesi hedeflenmektedir. Parantez içlerinde yer alan yüzdelik değerler ise, proje boyunca sistemin hizmet vereceği nüfusun toplam nüfusa oranını işaret etmektedir. Tablodan görüldüğü üzere büyükşehirler için öngörülen hedef yıllar daha sıkı olmakla beraber, diğer küçük ve orta ölçekli belediyeler için AB standartlarında atık yönetimi daha ileriki yıllarda devreye sokulacaktır. EHCIP Projesi kapsamında hazırlanan Sektöre Özgü Yatırım Planına göre, Türkiye nin AB ile uyumlu entegre atık yönetimi çerçevesinde, düzensiz depolama alanlarının kapatılması konusunda AB atık yönetimi mevzuatına, 2015 ve 2023 yılları itibarı ile sırası ile % 50 ve % 100 oranında uyum sağlanması hedeflenmektedir. Bu kapsamda gerek ambalaj atıkları geri dönüşümü ve gerekse biyobozunur atıkların düzenli depolama alanlarına kabulünün çok sıkı kurallara bağlanması dolayısıyla özellikle 2015 sonrası dönemde atık sektörü sera gazı emisyonlarında büyük azalma beklenmektedir. EHCIP Projesi nde AB direktiflerine tam uyum esas alındığından, atık sektörü sera gazı azaltımı bakımından da AB ile gerçek bir uyum ve eşgüdüm öngörülmektedir. Yukarıda da belirtildiği gibi, EHCIP Projesinde esas alınan AB Ambalaj atıkları ve Düzenli Depolama Direktifleri, İklim Değişikliği Sözleşmesi kapsamında sera gazı emisyonu azaltımını doğrudan desteklemekle birlikte, Türkiye için Atık Sektörü AB ye uyum senaryosu (Senaryo 2a) nın sera gazı azaltımı bakımından durumunun ortaya konulmaması bir eksikliktir. EHCIP Projesi kapsamında atıksu arıtma tesisi çamurlarının (biyoatıklar) yönetimi ile ilgili olarak, Arıtma Çamurunun Tarımda Kullanılması Halinde Çevrenin ve Özellikle Toprağın Korunmasına İlişkin Avrupa Konseyi (AK) Direktifi 86/278/EEC çerçevesinde direktife özgü ayrı bir yatırım planı hazırlanmıştır (ENVEST, 2005.a). Söz konusu yatırım planında, Türkiye de, stabilize olmuş kentsel atıksu arıtma çamurlarının ~ % 40 oranında doğrudan araziye uygulanması, kalan % 60 ının ise diğer yöntemlerle (kompost, yakma, düzenli depolama vb.) bertarafı önerilmektedir. Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği (ÇOB, 2008.c) ve Atıkların Düzenli Depolanmasına Dair Yönetmelik (ÇOB, 2010) uyarınca eşdeğer nüfusu 1.000.000 ve üzeri büyük arıtma tesislerinden çıkan stabilize çamurların katı madde oranı % 50 olacak şekilde kurutulması gereği dolayısıyla, bu tür atıksu arıtma tesislerinde oluşan çamurların lisanslı çimento tesislerinde yakılması giderek yaygınlaşmaktadır. Bu yüzden her ne kadar orta vadede (2010 2015) belli oranda (ağırlıklı olarak stabilize) arıtma çamurunun hala atık depolama alanlarına kabulü yapılmakta ise de, özellikle büyükşehirlerde kurutma sonrası granül formuna getirilen Eylül 2010 18
stabilize çamurların araziye uygulanması, çimento tesislerinde yakılması ile günlük örtü malzemesi olarak kullanımı gibi yöntemlerle bertarafı yoluna gidilmektedir. Bu itibarla, düzenli depolama alanlarına kabul edilen tehlikesiz atık niteliğindeki evsel ve endüstriyel arıtma çamurlarının kayıt altına alınıp, stabilizasyon durumu da dikkate alınarak 2010 yılı ve sonrası atık sektörü sera gazı emisyonu hesaplarına dâhil edilmesi gerekmektedir. Orta vadede düzenli atık depolama alanlarına kabul edilen ve ağırlıklı olarak stabilize olmuş arıtma çamuru oranının ~ % 30 civarında olduğu tahmin edilmektedir. 2015 sonrası dönemde ise söz konusu oranın < % 10 15 düzeylerine inmesi beklenmektedir. Eylül 2010 19
Tablo 6. Türkiye için AB Atık Direktifleri ile uyumlu zaman çizelgesi Bölge Kapsam Ayrı toplama / Kompostlaştırma (Kentsel alan) ATM/MGT/Atık Kumbaraları Kentsel alan Kırsal alan Termal Dönüşüm (Yakma/ Gazlaştırma) Düzenli Depolama İ&Y Geri Dönüşümü/ Biyometanizasyon 1a 1b 1c 2a 2b 2c 2d 2e 3a 3b 3c İstanbul, İzmir (Büyükşehir) Diğer Büyükşehir Belediyeleri Diğer Belediyeler (orta/küçük) Ankara (Büyükşehir) Antalya/İçel (Turistik şehirler) Diğer Büyükşehir Belediyeleri Diğer Belediyeler Karadeniz (orta/küçük) Diğer Belediyeler Akdeniz ve İç Anadolu Gaziantep (Büyükşehir) Diğer Büyükşehir Belediyeleri Diğer Belediyeler (orta/küçük) 2010 (% 20) 2015 (% 30) 2015 (% 100) 2012 (% 20) 2012 (% 30) 2015 (% 20) 2015 (% 64)* 2015 (% 50) 2013 (% 20) 2014 (% 100) 2020 (% 24)*** 2008 / 2010 2010 / 2015 2015 / 2020 2008 / 2010 2008 / 2010 2010 / 2015 2015 / 2020 2010 / 2015 2008 / 2010 2010 / 2015 2015 / 2020 Kaynak: ENVEST, 2005. * Trabzon, Rize, Giresun ve Ordu hariç ** Trabzon, Rize, Giresun ve Ordu için yakma *** Elazığ, Iğdır, Malatya ve Van için 2010 / 2015 2015 / 2020 2013 2017 2022 2010 / 2015 2010 / 2015 2015 / 2020 2015 / 2020 2015 / 2020 2015 / 2020 2018 2008 / 2009 2011 / 2016 2016 / 2020 2008 / 2009 2008 / 2011 2011 / 2016 2014 / 2020 2008 / 2011 2019 2011 2009 / 2011 2022 2023 2021 (4 tesis)** 2011 / 2016 2016 / 2020 2011 / 2016 2012 / 2016 2016 / 2020 2012 / 2016 2019 2012 2008 / 2011 2011 / 2016 2016 / 2020 2012 / 2016 2017 / 2020 Eylül 2010 20
Katı Atık Ana Planı (KAAP 2006 ve 2009) Çevre ve Orman Bakanlığı EHCIP Projesi nin devamı niteliğinde yaptırılan Katı Atık Ana Planı nın hedefi, büyükşehirler dışındaki belediyelere bölgesel katı atık yönetimi alanında yol göstermektir. Bu kapsamda, 2005 yılında tamamlanmış olan EHCIP Projesi (ENVEST, 2005) gözden geçirilerek, büyükşehir dışındaki belediyeler için AB Direktifleri ile uyumlu atık yönetim planı, yerel şartlar daha ayrıntılı olarak gözetilerek yeniden oluşturulmuştur. Burada esas olan, AB mevzuatı ile uyumda geri kalınmaması ve ileriye dönük iyileştirmeler yapılabilmesidir. Tablo 6 daki çizelgenin, bu proje kapsamında tadil edilmiş yeni hali Tablo 7 de verilmektedir (KAAP, 2009). Tablo 7. Büyükşehir dışındaki Belediyeler için AB ile uyumlu atık yönetimi zaman çizelgesi (KAAP, 2009) Bölge Ayrı toplama/ Kompost (Kentsel) MGT ATM/Atık Kumbaraları Kentsel Kırsal Yakma Düzenli Depolama İ&Y Geri Dönüşümü/ Biyometan 1c Marmara/ Ege (Büyükşehi rler hariç) 2015 (% 100) 2015 2010/2015 2016 2014 / 2020 2d Karadeniz (Büyükşehi rler hariç) 2015 (% 100) 2015 2010/2015 2016 2016 / 2020 2e 3c Akdeniz/İç Anadolu (Büyükşehi rler hariç) Doğu /Güney Doğu An.* İkili toplamalı (Büyükşehi rler hariç) 2015 (% 50) 2015 2010/2015 2015/2020 2011 2012 / 2016 2020 (% 24) 2020 2015/2020 2016 2017 / 2020 3c Doğu /Güney Doğu An. İkili toplamasız (Büyükşehi rler hariç) * Elazığ, Iğdır, Malatya, Van için. 2015/2020 2016 2017 / 2020 Eylül 2010 21
Tablo 7 de, büyükşehir dışındaki atık birliklerini kapsayan 1c, 2d, 2e ve 3c bölgeleri için atık yönetimini özetlemektedir. Tabloda EHCIP projesiyle ilgili olarak yapılan en önemli düzenleme, geri kazanım sistemlerine yöneliktir. Maddesel geri kazanma tesislerinin işletmeye alınma tarihi, tam kapasiteli reaktörde kompost tesisinde olduğu gibi, ikili toplama sisteminin başlamasıyla aynı tarihe getirilmiştir. Atık toplama merkezleri ve atık kumbaraları için geçerli olan tedrici işletmeye alınma sistemi ve ilk pilot kompost tesisi, ikili toplamanın başlamasından en az 5 yıl önce kurulacak şekilde düzenlenmiştir. Düzenli depolama tesisleri için öngörülen tedrici geçiş ise ortadan kaldırılarak, AB standartlarında düzenli depolamaya geçilmesi gereken tarih Tablo 7 de yer alan ilk yıl olarak belirlenmiştir. İkili toplama, termal dönüşüm ve inşaat/yıkıntı atıkları geri dönüşüm tesislerine yönelik olarak bir düzenleme yapılmamıştır. Son olarak Tablo 7 de dipnotlarda yer alan iller de sisteme entegre edilmiştir. Bu amaçla 3c Bölgesi de ikili toplamalı ve karışık toplamalı olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Doğu ve Güneydoğu da yer alan Elazığ, Iğdır, Malatya ve Van hariç diğer İllerde ikili toplama sistemi uygulanmayacaktır; bu İllerde geri kazanım atık kumbaraları ve atık toplama merkezleri üzerinden yürütülecektir. Yakma uygulanması gereken Trabzon, Ordu, Rize ve Giresun ise, 2d de yer alan Karadeniz deki büyükşehir dışındaki diğer İller için uygulanan plana dâhil edilmiştir. Büyükşehirler için Tablo 6 daki EHCIP Projesi uygulama planının aynen geçerli olması öngörülmüştür. Planlanan sistemin detaylı akım şeması Şekil 6 da verilmektedir. Eylül 2010 22