ESKİHİSAR (GEBZE) FOSİL YATAKLARINDA YENİ BULGULAR Nurfeddin * Giriş İstanbul u Anadolu ya bağlayan kara ve demiryollarının geçtiği Kocaeli Yarımadası, yeni ulaşım hatlarının yapımı ile birlikte daha yoğun şekilde beşeri etkinliklere açılmaktadır. Bu durum yarımadanın tarihî dokusu yanında, sahip olduğu doğal oluşumlarının da tahribine yol açacak gibi görünmektedir. Ortaya çıkan gelişmeler, bölgede bulunan söz konusu kültür ve tabiat varlıklarının tespiti ve bu tespitler doğrultusunda korunmalarını gerekli hale getirmektedir. Kocaeli Yarımadası nın güney kıyılarına yakın konumda bulunan Gebze ilçesine bağlı Eskihisar Köyü çevresinde (Harita 1), ilk kez 1896 yılında Alman jeologu F. Toula tarafından ortaya çıkarılan Neojen omurgalı fosilleri, yarımadanın sahip olduğu tabiat varlıklarına örnek oluşturmaktadır. Eskihisar faunasını barındıran fosil yataklarına dikkat çekmek için 1998 yılında, Türk Coğrafya Kurumu Dergisi nde bir makale yayınlandı. Fakat bu makalede ele alınan Eskihisar faunasına beklenen ilgi gösterilmedi. Sonraki yıllarda da bölgeden uzak kalmamız nedeniyle konu ile yakından ilgilenmek mümkün olmadı. Kuruçeşme Dere Fosil Yatakları Eskihisar faunasına ait fosiller, Gebze nin kurulduğu plato sahasından kaynaklanarak İzmit Körfezi ne dökülen Kuruçeşme Dere üzerinde inşa edilen Bağdat-Hicaz demiryolu köprüsünün ayakları için yapılan kazılarda ortaya çıkmıştır 1 (Foto 1). Buradan alınan fosiller, Almanya da Laipzig e götürülerek orada sergilenmiştir. Bilimsel literatürde Eskihisar faunası olarak tanınan bu fosiller içerisinde şu türler tayin edilmiştir: Mastodon Pandionis Falc. Equus sp. Namadiscus Falc. Elephants clifti Falc. * Doç. Dr., Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü, e-mail: nurfeddin. kahraman@bilecik.edu.tr 1 E. Chaput, 1976, Türkiye de jeolojik ve jeomorfojenetik tetkik seyahatları, (çev. A. Tanoğlu). İst. Üniv. Yay. No. 324. İstanbul. s. 241. 73
Rhinoceros cf. Blanfordi Lydekker Hippotherium (Hipparion) cf. Antilopium Falc. Stegodon cf. Clifti Falc. Aceratherium cf. Blanfordi Lyd. Eskihisar faunal topluluğu içinde bulunan Mastodon Pandionis Falc. ve Aceratherium cf. Blanfordi Lyd. örnekleri, Belucistan daki Dera Bugti den yakınlarındaki tepelik arazilerden Pilgrim tarafından toplanmıştır 2. Bazı araştırmacılar içerdikleri fosil türler bakımından, Eskihisar faunasının Hindistan daki Siwalik yatakları ile de bağlantılı olduğunu belirtmektedirler (Chaput 1976). Sonraki yıllarda Eskihisar çevresinde yayılış gösteren Neojen karasal dolgulardaki arama çalışmalarında, bu fosillere ait herhangi bir bulguya rastlanamamıştır (Erguvanlı 1949 ve Chaput 1976). Toula dan sonra ilk kez, 1979 yılında bölgede yaptığımız incelemeler sırasında iki lokalitede, bu faunaya ait fosiller ortaya çıkarılmıştır. Belirtilen fosil lokalitelerinin ilki, Toula nın Eskihisar faunasına ait omurgalı fosillerini ortaya çıkardığı Kuruçeşme Dere deki eski demiryolu köprüsünün yakın çevresidir (Harita 2, Şekil 1). Gebze İstasyonu nun 500 m. kadar doğusunda, adı geçen derenin batı yamaçlarından topladığımız fosil parçaları arasında Yalçınlar a göre gazella sp. ve hipparion sp. örnekleri vardır. Burada açılan yol yarmalarındaki siltli, killi yol yarması yüzeylerinde, seyrek şekilde rastlanan azı dişi örnekleri toplanmıştır. Otobur türlere ait fosil parçaları topladığımız ikinci nokta, Kuruçeşme Dere demiryolu köprüsünün yakın doğusundaki tünel yarmalarıdır. 1964-65 yıllarında yapılan tünelin doğu çıkışındaki yarmalarda ve tünel hafriyatı içinden, kemik parçaları ve diş örnekleri toplanmıştır. Buradan toplanan fosil örnekleri, İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü ne götürülmüş, bu parçalar da Yalçınlar tarafından Hipparion ve Gazella sp. olarak tayin edilmiştir. Yukarıda tanımlamış olduğumuz fosil lokaliteleri, yakın zamanlarda yapılan yeni demiryolu hatları ve düzenleme çalışmaları nedeniyle büyük ölçüde ortadan kaldırılmıştır. Fosil bulundurması muhtemel olan araziler ise yerleşim alanları içinde kalmıştır. Kuruçeşme Dere üzerinde, 1890 lı yılların sonlarında inşa edilen demiryolu köprüsünün kazıları sırasında ortaya çıkarılan omurgalı fosillerinin yaşları tartışmalı olsa da, bulunan türlere göre söz konusu yatağın Üst Miyosen e ait olduğu görüşü ağırlık taşımaktadır (Chaput 1976, Yalçınlar 1979). Yenibağlar Omurgalı Fosil Yatağı İzmit Körfezi nin Eskihisar Köyü ile Diliskelesi arasındaki kuzey kıyıları, İzmit Körfezi ne inen bazı dere ağızları hariç falezli kıyılardır (Şekil 1). Belirtilen yerleşmeler arasında, kıyıdan kuzeye doğru basamaklar halinde yükselen yamaçların büyük bölümü, TÜBİTAK Marmara Araştırma Merkezi nin arazileri içerisinde kalmaktadır. Bu kesimde deniz seviyesinden yaklaşık 50-60 m. yükseltilerde, Kuvaterner denizel seki dolguları ile kaplı düzlükler, parçalar halinde yer alır (Harita 2). Söz konusu araştırma merkezinin körfez kıyılarındaki sosyal tesisleri gerisinde bulunan Yenibağlar Mevkii ndeki düzlük kesimlerde toprakla örtülü şekilde çakıllı, kumlu Kuvaterner yaşlı seki dolguları, birkaç hektarlık alanda yayılır. Ostrea, pecten, cardium, gibi denizel yumuşakçalara ait kavkılar içeren bu denizel seki dolgularının benzerleri, İzmit Körfezi nin kuzey kıyıları boyunca, aşınımdan korunabilmiş kesimlerde de bulunmaktadır (Göney 1964). 2 G. E. Pilgrim, Descripition of some new suidae from the Bugti Hills, Beluchistan survey of India. 74
Yenibağlar ın 1 km kadar doğusundaki Kazmalı Dere vadisinin doğu yamaçlarını oluşturan sırt, demiryolu yapımı ile oldukça geniş bir şekilde yarılmıştır (Foto 2, 3). Yarılma sonucu sırtın merkezi kesiminin 200 X 100 m ebadında, karasal dolgularla kapanmış bir çukurluk olduğu görülmüştür. Yaptığımız incelemeler sonucu, Neojen karasal dolgularla kaplı bu çukurluğun, paleokarstik bir çanak olduğu da anlaşılmıştır. Çakıllı, kumlu, silt ve killi dolgulardan oluşan tabakalı seviyeler (Foto 3) arasında üste doğru kumlardan oluşan çapraz tabakalar içinde bulduğumuz kafatası parçaları arasında, bir türe ait iyi korunmuş alt çene kemiğinden iki diş örneği alınmış ve teşhis için İstanbul Üniversitesi Coğrafya Bölümü ne götürülmüştür. Diş örnekleri, Yalçınlar tarafından Dinotherium sp. olarak tayin edilmiştir. Hortumlular sınıfının ilk örneklerinden olan böyle bir türün bölgede bulunması önemlidir. Bu tür, Toula nın Kuruçeşme Dere kazılarında ortaya çıkardığı türler arasında bulunmamaktadır. Nurfeddin Yenibağlar omurgalı fosil yatağının bulunduğu paleokarstik çukurluğun merkezî kesimi, demiryolunu geçirmek için yarılmış ve buradan çıkan karasal dolgunun büyük bölümü ortadan kaldırılmıştır. Bu nedenle hafriyat çalışmalarından arta kalan dolgu materyali, vakit geçirilmeden incelenerek dolgu içinde kalması muhtemel olan fosil kalıntılar alınmalıdır. I. ve II. Zaman Arazilerindeki Denizel Fosiller Kocaeli Yarımadası nda Paleozoik (I. Zaman), Mesozoik (II. Zaman) ve Senozoik (III. Zaman) yaşlı araziler yaygındır. Eskihisar faunasının bulunduğu lokalitelerin yakın çevresinde başkalaşıma uğramamış, Paleozoik ve bunların üzerine uyumsuz olarak oturan Mesozoik formasyonlar geniş alanlar kaplar (Şekil 2). Bu formasyonların bazı seviyeleri, denizel fosil bakımından oldukça zengindir. Paleozoik e ait denizel fosiller, Gebze nin batısında Çakaldere ile Gebze arasındaki yamaçlarda bulunur. Bütünüyle yapılaşma alanları içinde kalan bu kesimde, Paleozoik in alt devirleri olan Silüriyen ve Devoniyen e ait formasyonlar bulunur. Silüriyen yaşlı kiltaşları (şeyl) içinde halysites gibi mercan türleri, yumuşakçalardan spiriferler eklembacaklılardan trilobitler hayli yaygındır. Devoniyen yaşlı, kiltaşı ve kalker tabakalarında da bu fosil türler bulunabilmektedir. Gebze nin güneyinde Kuruçeşme Dere nin vadi yamaçlarında Karasal Karbonifer e ait kiltaşı, kalker ve kumtaşı tabakalarından oluşan yüzeylerde, özellikle kiltaşları içinde Lepidendron Stenbergi sp., Henopteris sp. ve Calamites gibi o döneme ait bitki fosillerine rastlanır. Gebze, Eskihisar ve doğuya doğru Diliskelesi arasındaki arazilerde ise İkinci Zaman ın alt devirlerinden olan Triyas ve Üst Kretase ye ait formasyonlar, birbiri üzerine uyumsuz olarak oturur. Her iki devre ait fosil lokaliteleri, çoğu yerde bulunur ve bu lokaliteler değişik denizel türlere ait fosil bakımından da zengindir. Özellikle Gebze-Diliskelesi arasındaki İzmit Körfezi kıyılarını takip eden demiryolu hattı boyunca, Muallimköy ün güneyindeki yol yarmaları ve kıyı gerisindeki falez yüzleklerinde, Triyas ı karakterize eden Ammonit, Orthoceras, Ceratites, Daonella gibi denizel fosiller, koyu renkli kalkerler içinde cepler halinde bulunmaktadır. Üst Triyas ın Karniyen katı için karakteristik olan ve bordo renkli kalkerler içinde de Belemnites, Halobia, Trachyceras türleri, Dilburnu gerisindeki bordo renkli kalkerlerde yaygındır. Diliskelesi ilçe merkezinin kuzeyindeki Tepeköy ün çevresinde, II. Zaman ın ilk devresi olan Triyas ın alt katlarından Ladiniyen ve Karniyen yaşlı araziler, denizel faunaya ait fosiller bakımından bölgenin en zengin kesimlerindedir. 2011 yılında Tepeköy çevresine yaptığımız bir günlük araştırma gezisinde, bu fosil yataklarının da bozulmalara uğradığını tespit ettik. Tepeköy fosil yataklarının köyün 3-4 km. güneyinde kurulan organize sanayi bölgesinin etki alanı içinde kalması, bu yataklar için de ciddi tehdit oluşturmaktadır. 75
Darıca ve Hereke de kurulu bulunan çimento fabrikalarının hammadde ihtiyacını karşılayan killi kalkerler, II. Zaman ın Üst Kretase devrinde çökelmiş denizel formasyonlardır. Bu formasyonlar içinde bulunan ekinit, ammonit türlerine Darıca, Eskihisar, Muallimköy çevrelerinde ve İzmit in kuzeyindeki arazilerde fazla oranda rastlanmaktadır. Hereke civarında da hippuritesli kalkerler yaygındır. Sonuç ve Öneriler Kocaeli Yarımadası nda Paleozoyik ten Kuvaterner e kadar geçen zamanlara ait oluşuklar bulunur. Paleozoyik de dâhil bütün bu zamanlara ait formasyonlar başkalaşıma uğramamıştır. Bu durum, belirtilen jeolojik zamanlara ait formasyonlar içinde bulunan canlı kalıntılarının ilksel biçimleri ile günümüze kadar ulaşabilmesini sağlamıştır. Adı geçen zamanlara ait formasyonlar, birbiri üzerine açısal uyumsuz olarak gelirler. Bir zamana ait oluşuklardan sonraki zamana geçişler genellikle taban konglomeraları ile başlamaktadır. Bu durum bölgede deniz basması olaylarının adeta jeolojik kayıtlarıdır. Gebze doğusunda, Kocaeli Triyasının bitki fosilli Karbonifer yaşlı formasyonlar, Hereke civarında Hereke pudingleri olarak adlanan Üst Kretase yaşlı taban konglomeralarının da Triyas üzerine açısal uyumsuz olarak gelmeleri, bölgenin paleocoğrafik özellikleri bakımından önemlidir. 1896 yılında Eskihisar da ilk kez ortaya çıkarılan ve çoğu araştırmacı tarafından Üst Miyosen yaşı verilen omurgalı türlere ait fosiller, Anadolu ve Avrupa karaları arasında zamanımızdan 8-10 milyon yıl önce meydana gelen hayvan göçleri hakkında bilgiler önemli sağlayabilir. Yeni yapılacak araştırmalarla Kocaeli Yarımadası üzerinde yüzeylenmiş olan Neojen karasal dolguların yayılış alanları, başta omurgalı fosiller olmak üzere fosil potansiyeli sağlıklı bir şekilde ortaya konmalıdır. Bağdat-Hicaz demiryolunun yapımı sırasında Eskihisar çevresindeki omurgalı fosilleri bilim dünyasına kazandıran Alman jeolog F. Toula, çıkardığı fosilleri Almanya ya götürerek Laipzig de sergilemiştir. Böyle bir çalışma geçirilmeden Türkiye de de yapılmalı ve Eskihisar fosil yataklarından yeni araştırmalarla çıkarılacak geçmiş jeolojik devirlerde yaşamış hayvanlara ait buluntular, kamu yararına olacak şekilde bir doğa tarihi müzesinde sergilenmelidir. Doğa tarihi müzeleri, kuruldukları beldelere turizm açısından yeni ve farklı bir soluk aldırdığı gibi, yetişen nesillerin de doğa eğitimine büyük katkılar sağlamaktadır. Bu müzeler yeni iş alanları yaratabildiği gibi, zaman içinde birer araştırma merkezi haline dönüştürülmekte, böylece sürdürülebilir kalkınmaya ciddi katkılar yapmaktadır. KAYNAKÇA Chaput, E. 1976, Türkiye de jeolojik ve jeomorfojenetik tetkik seyahatları, (çev. A. Tanoğlu). İst. Üniv. Yay. No. 324. İstanbul. Erguvanlı, K. 1947, Kocaeli Triyasında yeni fosil yatakları (New fosiliferous beds in Kocaeli Triassic formations), Türkiye Jeoloji Kurumu Bülteni, C: 1, S: 1. s. 158-160. S. 22-23 s. Göney, S. E. 1964, İzmit Körfezi ve kuzey kıyılarının jeomorfolojisi, Türk Coğ. Derg., Yıl: XVIII-XIX, S: 22-23. s. 187-303. Kahraman, N. 1998, Eskihisar (Gebze) civarında yeni bir vertebre yatağı ve jeomorfolojik özellikleri (New vertebrate bed and it s geomorphological features around Eskihisar (Gebze), Türk Coğrafya Derg., S. 33, s. 589-592. Ketin, İ. 1983, Türkiye jeolojisine genel bir bakış, İTÜ Vakfı yay. No: 32. İstanbul. Özdemir, Ü., Kocaeli Triyasının tipik belemnitleri hakkında, Maden Tetkik ve Arama Dergisi, Sayı 85 (1975), s. 149-160. Özdemir, Ü. Y. Kocaeli Yarımadası, Tepeköy Triası mikrofaunası ve biostratigrafisi, Maden Tetkik ve Arama 76
Dergisi, No. 77, s: 57-98. Ankara. Pilgrim, G. E., Descripition of some new suidae from the Bugti Hills, Beluchistan, Geological survey of India. Yalçınlar, İ. 1983, Türkiye de Neojen ve Kuaterner omurgalı araziler ve jeomorfolojik karakterleri (Terrains a vertebres Neogenes et Quaternernaires en Turquie et leurs caracteres geomorphologiques), İst. Üniv. Ed. Fak. Yay. No: 2741 İstanbul. EKLER Nurfeddin Harita 1. Eskihisar faunasının bulunduğu Gebze-Eskihisar ın konum haritası. Harita 2. Eskihisar faunasına ait omurgalı fosil yatakları ve Kuvaterner yaşlı denizel sekilerin bulunduğu yerler. 77
Şekil 1. Gebze güneydoğusunda omurgalı fosil lokalitelerini ve demiryolu güzergâhını gösteren blokdiyagram. Şekil 2. Gebze DGD sunda uyumsuzluk hatlarını gösteren kesit (Ketin 1983 den). 78 Foto 1. Gebze demiryolu istasyonunun 500 m. kadar doğusundaki Kuruçeşme Dere vadisi üzerine 1896 yılında inşa edilen köprünün günümüzdeki ayakları.
Foto 2. Dinotherium sp. fosilinin bulunduğu Kazmalı Dere vadisinin doğusundaki sırtta, hızlı tren hattı yapım çalışmaları nedeniyle 2013 yılında açılan yeni yol yarmaların görünümü. Foto 3. Kazmalı Dere doğusundaki sırtta açılan yeni yol yarmalarında omurgalı fosiller içeren karasal formasyonların yakından görünüşü. 79