Hastane nfeksiyonlar Dergisi 2004; 8: 77-81 Hastane İnfeksiyonları Dr. Bilgehan AYGEN* * Erciyes Üniversitesi T p Fakültesi, Klinik Mikrobiyoloji ve nfeksiyon Hastal klar Anabilim Dal, Kayseri. Hastane infeksiyonlar tüm dünyada oldu u gibi ülkemizde de önemli bir sa l k sorunudur. Bu infeksiyonlar n yüksek mortalite ve morbiditeye yol açmalar n n yan s ra ekonomik yükleri de çok fazlad r. Günümüzde birçok geliflmifl ülkede hastane infeksiyonu kalite göstergesi olarak de erlendirilmekte ve bu infeksiyonlar önlemeye yönelik ciddi yap lanmalar gerçeklefltirilmektedir. Hastanelerde etkili infeksiyon kontrol programlar n n uygulanmas son derece önemlidir. Programlar n yürütülmesinde infeksiyon kontrol hemfliresi ( KH) anahtar konumundad r. Bu konuda hemflirelik mesle inin rolünü ve sorumluluklar n daha hastane infeksiyonuna iliflkin ilk tan mlamalar n yap ld ve infeksiyonlar n engellenmesinin öneminin belirlendi i 1800 lü y llardan itibaren görmek mümkündür. Florence Nightingale 1854 y l nda, K r m Savafl s ras nda Üsküdar Selimiye K fllas nda görev yaparken hastanedeki hijyen koflullar, servisteki kalabal k ile ölümler aras ndaki iliflkiyi ortaya ç karm fl ve savafl nedeni ile ölenlerden daha fazla askerin hastanedeki koflullardan dolay öldü ünü istatistiklerle kan tlam flt r. Daha sonra ngiltere ye dönen Nightingale, Farr ile birlikte askerlerdeki ölüm oran n n ayn yafllardaki sivillere göre yüksek oldu unu, yüksek mortalite oran n n bulafl c hastal klar ve kalabal ktan kaynakland n, hastanelerde ölüm oran ile hastanenin büyüklü ü aras nda iliflki oldu unu göstermifllerdir. Nightingale Notes on Hospitals kitab nda hastanelerdeki hijyenik koflullarla infeksiyonlar aras nda ba lant oldu unu, bu koflullar n iyilefltirilmesi gereklili ini belirtmifl ve hastanedeki ölümlerin servis hemflireleri taraf ndan kaydedilmesini önermifltir. Bu bir anlamda hemflireler taraf ndan yap lan hastane infeksiyonu sürveyans na ilk referanst r (1,2). Geçmiflte infeksiyon kontrol yöntemleri alan ndaki çabalar günümüzdeki sistemik çal flmalara fl k tutmufltur. Penisilinlerin kullan ma girdi- i 1940 l y llarda hastalar n tedavisinde baflar l sonuçlar al nm flt r. Amerika Birleflik Devletleri (ABD) nde 1950 li y llar n ortas nda penisilinaz yapan stafilokoklar ile ciddi hastane epidemilerinin bafl göstermesi önemli bir sorunu ortaya koymufltur. Bu geliflmelere paralel olarak American Hospital Association taraf ndan 1958 y l nda tüm hastanelerde infeksiyon kontrol komiteleri oluflturulmas ve rutin olarak sürveyans n uygulanmas önerilmifltir. KH nin önemli rolü ilk kez ngiltere de tan mlanm fl ve 1959 y l nda ilk KH atanm flt r (1,3). Günümüze kadar özellikle geliflmifl ülkelerde KH nin sorumluluklar, özellikleri, e itimi ve yetkileri konular nda önemli ad mlar at lm flt r. 77
Aygen B. KH infeksiyon kontrol ekibinin bir üyesi olarak bu grubun ifllevlerine iliflkin tüm sorumluluklar paylaflan, infeksiyon kontrol prati ine sahip, tam mesai çal flan bir elemand r (4). Günümüzde KH lik ayr bir klinik uzmanl k alan olarak kabul edilmektedir (5). KH hemflirelik hizmetlerinin yan s ra infeksiyon hastal klar, hastane infeksiyonlar ve kontrolü, mikrobiyoloji, riskli bölgelerdeki uygulamalar, epidemiyoloji, istatistik, yönetim gibi birçok konuda bilgi birikimine sahip, meslekte deneyimli ve çok iyi iletiflim kurabilme yetene inde olmal d r (3,4,6-8). KH nin yeterlili- ini becerisi, bilgisi ve nitelikleri belirler. Tüm bu faktörler tamamen sa lanm fl olmal d r (9). KH nin en önemli sorumlulu u infeksiyon kontrol programlar n n oluflturulmas ve yürütülmesinde aktif olarak yer almakt r. Bu programlar n ana unsurlar etkili bir sürveyans sisteminin gelifltirilmesi, hastane infeksiyonu riskini azaltmaya yönelik düzenlemelerin yap lmas, standartlar n oluflturulmas ve hastane personeli için sürekli hizmet içi e itim programlar n n yürütülmesi fleklinde s ralanabilir (3,7,10-12). Sürveyans nfeksiyon kontrol programlar n n yap lanmas sürveyans sonuçlar na göre gerçeklefltirilir. Sürveyans programlar ile hastane infeksiyonunun belirlenmesi, takibi, endemik ve epidemik hastane infeksiyonunun belirlenmesi sa lan r (13). Sürveyans, infeksiyon kontrol programlar - n n hedeflerine göre farkl flekillerde yap labilir. Hasta izlemine yönelik aktif sürveyans sistemi en çok önerilen yöntem olmakla beraber gerçekten çok emek gerektiren, yorucu bir uygulamad r. KH nin hastalar günlük takip etmesini ve mikrobiyoloji laboratuvar kültür sonuçlar n izlemesini gerektirir. nfeksiyon Kontrol Politikalar Sürveyans sonuçlar dikkate al narak oluflturulacak politikalarda öncelikli konular (izolasyon, invaziv gereçlerin uygulanmas ve bak m, kan ve di er vücut s v lar ile temas önleyecek uygulamalar, el hijyeni ve sterilizasyon gibi) belirlenmeli, bilimsel veriler, hastane olanaklar göz önüne al nmal ve haz rlanan kontrol önlemleri yeni geliflmeler fl nda gözden geçirilmelidir. Politikalar n uygulanabilir olmas için haz rl k aflamas ndan itibaren bunlar yürütecek olan çal flanlar n aktif kat l mlar sa lanmal ve bu konuda gerekli personel e itimi verilmelidir (10,11,14,15). E itim nfeksiyon kontrol program n n en etkili aktivitelerinden biridir. E itim programlar n n standardizasyonu söz konusu de ildir. Bu programlar her ülkedeki infeksiyon problemleri ve gereksinimler dikkate al narak düzenlenmelidir. Özellikle hizmet içi e itim programlar n n süreklili i sa lanmal d r. KH hem bu programlar n haz rlanmas hem de yürütülmesi aflamas nda ciddi sorumluluk tafl maktad r (10,14). GÖREVLER (3-5,12) Hastalarda, hastane personelinde veya kullan lan ekipmanlardaki infeksiyon tehlikelerini mümkün oldu unca çabuk belirlemek, Servislerdeki bildirimler, olgu notlar, laboratuvar kay tlar, rutin vizit sonuçlar dikkate al narak infekte hastalara iliflkin bilgileri toplamak (sürveyans), Servislerde infeksiyon h zlar nda meydana gelen de ifliklikleri veya belirli mikroorganizmalarla oluflan infeksiyonlardaki art fl belirlemek ve bunlar infeksiyon kontrol doktoruna bildirmek, Sürveyans verileri ve yapt klar gözlemlere göre infeksiyon kontrolünde sorun yaflanan uygulamalar saptamak, bu konular ve çözüm önerilerini infeksiyon kontrol doktoru ile birlikte infeksiyon kontrol komitesine sunmak, Salg n flüphesi olan her durumu, infeksiyon kontrol doktorunun çizece i plan çerçevesinde araflt rarak, hastane infeksiyonu salg nlar n saptamak, salg n incelemesi yaparak kayna bulmak, çözüm önerileri üretmek, nfeksiyon kontrol doktoru ile birlikte ilgili bölümlere, bölümlerine özgü hastane infeksiyonu sorunlar n ileterek bu bölümlerin infeksiyon kontrol önlemlerinin oluflturulmas, uygulanmas ve de erlendirilmesine kat l mlar n sa lamak, Hastane politikalar na uygun olarak, servis hemflire ve doktorlar ile iflbirli i yaparak infekte hastalar n izolasyonunu zaman kaybetmeden yapmak, infeksiyonun ve antibiyotiklere yüksek oranda dirençli organizmalar n yay lmas n önlemek için gerekirse di er önlemleri almak, nfeksiyon kontrol önlemleri ve aseptik ifllemlerin hastane politikas na uygun olarak yap - l p yap lmad n kontrol etmek, 78 Hastane nfeksiyonlar Dergisi 2004; 8: 2
Aygen B. Laboratuvar ve hastane personeli aras nda iflbirli i sa lamak, bölüm sorumlular n bilgilendirmek ve infeksiyon kontrol problemlerine iliflkin önerilerde bulunmak, Hastane çal flanlar ndaki infeksiyonlar n kay tlar n n tutulmas için, sa l k çal flanlar n n sa l ile ilgili birimin sorumlusu ile iflbirli i yapmak, infekte kiflilerin numuneleri temiz ç kt ktan sonra ifllerine dönmelerini sa lamak, Bildirimi zorunlu bulafl c hastal klar ilgili birimlere haber vermek, nfekte bir hasta taburcu edilirken veya bir di er hastaneye gönderilirken ilgilileri bilgilendirmek veya çal fl lan hastaneye infekte hasta gelirken gerekli bilgileri edinmek, Hastane personeline uygulanan infeksiyon kontrolüne iliflkin e itim programlar na kat lmak, nfeksiyon kontrol politikalar ve k lavuzlar n n haz rlanmas nda, yenilenmesinde aktif olarak yer almak, Hepatit B gibi etkenler ile infekte hastalara kullan lan gereçlere uygulanacak ifllemler hakk nda sterilizasyon üniteleri sorumlular ile görüflmek, nfeksiyon kontrolü ile ilgili araflt rmalar yapmak, çal flmalara kat lmak. Modern bir infeksiyon kontrol hemfliresinin sorumlulu unda olan ifllevlerin da l m na iliflkin baz öneriler bulunmaktad r: Sürveyans %30, iletiflim ve konsültasyonlar %15, kalite de erlendirme ve inceleme çal flmalar %10, e itim %25, salg nlar n incelenmesi %10 ve bulafl c hastal klarla ilgili temaslar n de erlendirilmesi %10 (3). ÖZELL KLER A r sorumluluk isteyen görevlerin yerine getirilebilmesi için KH nin afla da s ralanan özelliklere sahip olmas beklenmektedir (9). Fonksiyonel Yeterlilikler nfeksiyon kontrol program n etkileyebilecek olan servis ve servis d fl sorunlar bilmek, anlamak, Multidisipliner bir ekip üyesi olarak yarat - c ve tamamlay c yetene e sahip olmak, Çeflitli sa l k çal flanlar n n rollerini bilmek ve de erlendirmek. Analiz Yapma ve Karar Verme Yetenekleri Kendi karar n uygulayabilme yetene inde olmak, Problemleri tan mlama, öncelikleri belirleme, analiz yapma ve çözebilme yeteneklerine sahip olmak, Yard m gereken konularda çözüm için istekli ve yetenekli olmak, Eldeki verileri tamamen do ru de erlendirebilmek, zaman nda karar verebilmek ve ola an d fl sonuçlar ekip baflkan ile görüflmek. Hoflgörü Yetene i Yeni bilgi ve görüfller ortaya ç kt nda kararlar n bu duruma uygun olarak yeniden gözden geçirmek, Düflünme ve yarat c l k yetene i ile yeni ve/veya daha etkili çal flma alan ve sistemleri gelifltirmek. Organizasyon Yetene i fl plan, organizasyonu ve kontrolünü yapmak, öncelikleri belirlemek ve beklenmedik olaylar için haz rl kl olmak. Tak m Çal flmas Yetene i Ekip içinde isteklili ini ve a rl n yans - tabilmek, Ekip içindeki tüm üyelerin rolleri ve sorumluluklar n bilmek, anlamak, Güvenilirli ini ve inand r c l n göstermek, Multidisipliner ekip çat s içinde çal flma yetene inde olmak. Kifliler Aras liflkilerle lgili Yeterlilik Spontan hareket etme yetene ine sahip olmak, Gerek hastalar gerekse personel için güvenli bir ortam gelifltirmeyi sa lamak, Kifliler ile iletiflimde güvenilir olmak, Ç kacak engellemelere ra men amaca ulaflmak için y lmamak, Anlaflmazl klar çözebilme yetene inde olmak. letiflim Yetene i Düflüncelerini spontan, mant a uygun, ikna edici, basit, aç k bir dille ifade edebilmek, Düflünen iyi bir dinleyici olmak, verilen mesajlar iyi anlamak ve do ru yorumlamak. Hastane nfeksiyonlar Dergisi 2004; 8: 2 79
Aygen B. KH nin temel sorumluluklar n yerine getirebilmesi için, hem komitenin di er elemanlar ile hem de hastane çal flanlar ile çok iyi iletiflim içinde olmas gerekir. nfeksiyon kontrol program n n baflar s n ciddi anlamda etkileyecek olan iletiflimin karfl l kl iflbirli i ve anlay fl içinde sürdürülmesi gerekir. Yarg lay c olmayan, destekleyici, yol gösterici tutum izlenmeli ve dan flmanl k hizmetleri sab rla yürütülmelidir. Sürveyans sonuçlar n n ilgili bölümlere bildirilmesi, al nacak önlemlerin paylafl lmas, ortaya ç kan sorunlar n çözümü, gerekli e itimlerin verilmesi ve geri bildirimlerin al nmas hep iyi bir iletiflim ile sa lanabilir (10,16). E T M KH nin temel yeterlili i için özelliklerinin yan s ra iyi bir e itim de almas zorunludur. Bu e itimlerin içeri i afla da özetlenmifltir (17,18). Hemflirelik Hizmetleri Hastane infeksiyonlar n n önlenmesi, izolasyon teknikleri, asepsi-antisepsi teknikleri, dezenfeksiyon-sterilizasyon yöntemleri, intravenöz uygulamalarda ve üriner kateter uygulamalar nda infeksiyon kontrolü, trakeostomi bak m, aspirasyonu ve di er solunum sistemi giriflimlerinde infeksiyon kontrolü, bas yaralar bak m, gastrointestinal sistem ve cerrahi alan giriflimlerinde infeksiyon kontrolü. Mikrobiyoloji Mikrobiyolojiye girifl, normal insan floras, önemli gram-pozitif bakteriler, önemli gram-negatif bakteriler, önemli mantar ve virüsler, hastane laboratuvarlar n n çal flma prensipleri, klinik mikrobiyoloji laboratuvarlar n n infeksiyon hastal klar n n tan s ve tedavisindeki yeri, kültür alma ve laboratuvara gönderme teknikleri, klinik mikrobiyoloji laboratuvar nda kültür sonuçlar n n izlenmesi, pozitif kültür sonuçlar n n de erlendirilip infeksiyon olup olmad n n teflhisi, mikroorganizmalardaki antibiyotiklere direnç mekanizmalar, antibiyotik duyarl l k ve düzeylerinin tayin yöntemleri ve bunlar n klinik önemleri. nfeksiyon Hastal klar ve Hastane nfeksiyonlar nfeksiyon hastal klar n n tan s, tedavisi ve önlenmesi, hastane infeksiyonlar n n tan m ve önemi, epidemik ve endemik hastane infeksiyonlar, hastane infeksiyonlar n kontrol yöntemleri, özel hasta gruplar ndaki hastane infeksiyonlar ve kontrolü, antibiyotikler. Epidemiyoloji Temel ilke ve yöntemler, infeksiyon hastal klar ve hastane infeksiyonlar n n epidemiyolojisi, temel istatistiksel yöntemler. Halk Sa l ve Hastane Hijyeni nfeksiyon kontrol yöntemlerinin toplum sa l aç s ndan önemi ve sa l k hizmetleri içindeki yeri, sa l k çal flanlar n n uymas gereken hijyenik kurallar, hastane at klar n n toplanmas, nakledilmesi ve zarars z hale getirilmesinde dikkat edilecek noktalar, hastane mutfak ve çamafl rhanelerinin denetimi. Yönetim ve Denetim Bütçe yapma, kay t tutma, program planlama, rapor yazma. Bilgisayar Kullan m Temel programlar. Araflt rma Yöntemleri Sonuç olarak özel e itimin gerekti i KH, mutlaka gönüllü kifliler aras ndan seçilmeli ve bu kiflilerin baflka ek görevleri olmamal d r. Her 250 yatak bafl na bir KH nin gerekti i gösterilmifltir (19). Günümüzde hastane infeksiyonlar - n n kontrolü alan ndaki geliflmelere paralel olarak KH nin ifl yükü ve sorumluluklar nda ciddi art fl olmufl ve hemflire bafl na önerilen yatak say s n n azalt lmas gereklili i ortaya ç km flt r. Ne yaz k ki ülkemizde birçok hastanede tam gün çal flan ve/veya ek görevi olmayan KH bulunmamaktad r. ABD, Kanada, ngiltere gibi pek çok geliflmifl ülkede KH için özel e itim programlar uygulanmakta ve kiflilere resmi kimlikler kazand r lmaktad r. Türkiye de standart bir e itim program bulunmad gibi KH kavram yasalarla da tan mlanmam flt r. Ülkemizde genellikle baflhemflirelik taraf ndan KH s fat yla atanan gönüllü hemflirelere, her kurulufl kendi olanaklar - na göre e itim program uygulamaktad r. Bu e itim programlar n n ülkemizin sorunlar ve hastanelerin gereksinimleri de erlendirilerek düzenlenmesi gerekmektedir. KH nin infeksiyon kontrol programlar uygulamalar n denetleyebilmesi için tam yetkiye sahip olmas ise kaç n lmazd r. 80 Hastane nfeksiyonlar Dergisi 2004; 8: 2
Aygen B. KAYNAKLAR 1. Töreci K. Hastane infeksiyon kontrolünün tarihçesi: Dünyadaki ve Türkiye deki durumu. Do anay M, Ünal S (editörler). Hastane nfeksiyonlar. 1. Bask. Ankara: Bilimsel T p Yay nevi, 2003:17-33. 2. LaForce FM. The control of infections in hospitals: 1750 to 1950. In: Wenzel RP (ed). Prevention and Control of Nosocomial Infections. 3 rd ed. Baltimore: Williams & Wilkins, 1997:3-17. 3. Hoffmann KK. The modern infection control practitioner. In: Wenzel RP (ed). Prevention and Control of Nosocomial Infections. 3 rd ed. Baltimore: Williams & Wilkins, 1997:33-45. 4. Ayliffe GAJ, Fraise AP, Geddes AM, Mitchell K. Control of Hospital Infection. A Practical Handbook. 4 th ed. London: Arnold, 2000. 5. Worsley WA. Nursing priorities and the contribution of the international federation of infection control. J Hosp Infect 1991;18(Suppl A):392-6. 6. Aygen B, Eflel D, Y ld z O. Hastane nfeksiyonlar El Kitab, Erciyes Üniversitesi T p Fakültesi nfeksiyon Kontrol Komitesi Yay n. 1. Bask. Kayseri: Erciyes Üniversitesi T p Fakültesi Matbaas, 2001. 7. Ayliffe GAJ, Babb JR, Taylor LJ. Hospital-acquired infection. Principles and Prevention. 3 rd ed. London: Arnold, 2001. 8. Ayliffe GAJ, Babb JR. Pocket Reference to Hospital-Acquired Infections. London: Science Press, 1995. 9. MidCentral Health-The Leading Provider of Health and Disability Services. http://www.midcentral.co.nz/employ/nursing/infection-control-nurse-(open).pdf 10. Karabey S. nfeksiyon kontrolü için örgütlenme. Hastane nfeksiyonlar Dergisi 2003;7:58-68. 11. Mehtar S (ed). Hospital Infection Control Setting Up A Cost-Effective Programme. Oxford: Oxford University Press, 1999. 12. Çetinkaya fiardan Y, Ünal S. nfeksiyon kontrolünde organizasyon ve infeksiyon kontrol programlar n n gelifltirilmesi. Do anay M, Ünal S (editörler). Hastane nfeksiyonlar. 1. Bask. Ankara: Bilimsel T p Yay nevi, 2003:59-67. 13. Hayran M, Akal n HE. Hastane infeksiyonlar sürveyans. Akal n HE (editör). Hastane nfeksiyonlar. 1. Bask. Ankara: Günefl Kitabevi Ltd. fiti., 1993:79-91. 14. Huskins WC, O Rourke EJ, Rhinehart E, Goldmann DA. Infection control in countries with limited resources. In: Mayhall CG (ed). Epidemiology and Infection Control. 2 nd ed. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins, 1999:1489-513. 15. Pugliese G, Lamberto B, Kroc KA. Development and implementation of infection control policies and procedures. In: Mayhall CG (ed). Epidemiology and Infection Control. 2 nd ed. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins, 1999:1357-66. 16. Özbek Ü. nfeksiyon kontrol hemfliresinin görevleri. 1. Türk Hastane nfeksiyonu Kongresi, 7-10 Ocak 1992, stanbul: Kongre Kitab, 1992:98-103. 17. Kaya M. Hastane infeksiyonlar n n kontrolünde infeksiyon kontrol hemfliresinin rolü ve önemi. Hastane nfeksiyonlar Dergisi 2000;4:245-52. 18. Ifl k F, Akal n HE. Hastane infeksiyon kontrol hemflireli i e itim program önerileri. Akal n HE (editör). Hastane nfeksiyonlar. 1. Bask. Ankara: Günefl Kitabevi Ltd. fiti., 1993:105-17. 19. Haley RW, Culver DH, White J, et al. The efficacy of infection surveillance and control programs in preventing nosocomial infections in US hospitals. Am J Epidemiol 1985;121:182-205. YAZIfiMA ADRES Doç. Dr. Bilgehan AYGEN Erciyes Üniversitesi T p Fakültesi Klinik Mikrobiyoloji ve nfeksiyon Hastal klar Anabilim Dal KAYSER Hastane nfeksiyonlar Dergisi 2004; 8: 2 81