Yrd. Doç. Dr. Ayhan DÖNER Erzincan Üniversitesi Hukuk Fakültesi Anayasa Hukuku Anabilim Dalı Öğretim Üyesi ŞEFFAF DEVLETTE BİLGİ EDİNME HAKKI VE SINIRLARI
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... v İÇİNDEKİLER... vii KISALTMALAR...xv GİRİŞ...1 Birinci Bölüm ŞEFFAF DEVLET I. GİZLİLİK-KAPALILIK...5 A. GİZLİLİK/KAPALILIK KAVRAMI...5 B. GİZLİLİĞİN SEBEPLERİ...6 C. GİZLİLİĞİN OLUMSUZ SONUÇLARI...10 D. GİZLİLİKTEN ŞEFFAFLIĞA PARADİGMA DÖNÜŞÜMÜNÜN TARİHÇESİ...13 II. ŞEFFAFLIK VE ŞEFFAF DEVLET KAVRAMI...18 III. ŞEFFAFLIĞIN TÜRLERİ... 22 A. DAR VE GENİŞ ANLAMDA ŞEFFAFLIK... 22 1. Yasama Organının Şeffaflığı... 22 2. Yargı Organının Şeffaflığı... 24 3. Yürütme Organının Şeffaflığı... 28 B. AKTİF-PASİF ŞEFFAFLIK...29
viii IV. DEMOKRASİ VE HUKUK DEVLETİ AÇISINDAN ŞEFFAFLIK...32 A. GENEL OLARAK...32 B. DEMOKRASİ ŞEFFAFLIK İLİŞKİSİ...35 1. Devlet Yönetimine Katılım ve Şeffaflık...37 a. Genel Olarak...37 b. Seçim ve Şeffaflık... 40 c. Karar Alma Süreçlerine Katılım ve Şeffaflık... 44 (1) Siyasi Katılım...45 (2) İdari Katılım... 46 2. Demokrasi ve Şeffaflık İlişkisinin Değerlendirilmesi... 50 C. HUKUK DEVLETİ ŞEFFAFLIK İLİŞKİSİ...51 1. Genel Olarak...51 2. Hukuk Devleti Açısından Yürütme ve İdarenin Şeffaflığı...55 D. DEMOKRASİ VE HUKUK DEVLETİ AÇISINDAN ŞEFFAFLIĞIN OLUMLU SONUÇLARI...59 1. Devlet Yönetimine Katılım Açısından... 60 2. Devlet-Vatandaş İlişkilerinde Vatandaşın Güçlendirilmesi Açısından... 60 3. Devlet Kararlarının Meşruiyetini ve Etkinliğini Arttırma Açısından...61 4. Kötü Yönetim Uygulamaları ve Yozlaşma ile Mücadele Açısından...62 5. Siyasi ve İdari Hesap Verebilirlik Açısından... 63 E. DEMOKRASİ VE HUKUK DEVLETİNDE MEŞRU GİZLİLİK SEBEPLERİ... 68 1. Genel Olarak... 68 2. Maddi ve Şekli Gizlilik Sebepleri... 69 a. Şekli Gizlilik Sebepleri...70 (1) Yargılama Görevinin Gereği Olarak Gizlilik...70 (2) İdari Denetim Görevinin Gereği Olarak Gizlilik...71
ix (3) Sağlıklı Karar Alabilmenin Gereği Olarak Gizlilik.72 (4) Demokrasiye Özgü Bir Gizlilik Durumu: Açıklığın Gereği Olarak Gizlilik...73 b. Maddi Gizlilik Sebepleri...74 (1) Devletin Varlık ve Niteliğinin Korunmasının Aracı Olarak Gizlilik...75 (2) Özel Hayatın ve Kişiliğin Korunmasının Aracı Olarak Gizlilik...76 İkinci Bölüm BİLGİ EDİNME HAKKI I. BİLGİ VE BİLGİ EDİNME/BİLGİYE ERİŞİM...79 II. HAK VE ÖZGÜRLÜK AYIRIMI AÇISINDAN BİLGİ EDİNME... 83 A. HAK VE ÖZGÜRLÜK AYIRIMI... 84 1. Özgürlük...85 2. Hak... 86 3. Hak ve Özgürlük Arasındaki Farklar... 87 B. HAK VE ÖZGÜRLÜK OLARAK BİLGİ EDİNME...89 1. Genel Olarak...89 2. Özgürlük Olarak Bilgi Edinme... 90 III. BİLGİ EDİNME HAKKI...95 A. GENEL OLARAK...95 B. BİLGİ EDİNME HAKKININ TANIMI VE KAPSAMI... 96 1. Tanımı... 96 2. Kapsamı...98 a. Bilgi ve Belgelere Erişim Hakkı... 99 b. Bilgi Verme Ödevi... 103 3. Bilgi Edinme Hakkının Sınırları... 104 C. BİLGİ EDİNME HAKKININ İNSAN HAKLARI SINIFLANDIRMASINDAKİ YERİ... 109
x IV. 1. Negatif-Pozitif-Aktif Statü Hakları Ayırımı Açısından...110 2. Tarihi Gelişim Süreci Açısından... 113 ULUSLARARASI ALANDA BİLGİ EDİNME HAK VE ÖZGÜRLÜĞÜ İLE İLGİLİ GELİŞMELER...116 A. GENEL OLARAK...116 B. ULUSAL DÜZEYDE...118 C. BİRLEŞMİŞ MİLLETLER VE AVRUPA HUKUKUNDA... 120 1. Birleşmiş Milletler Düzeyinde... 120 2. Avrupa Düzeyinde... 122 a. Avrupa Konseyi... 122 (1) Genel Olarak... 122 (2) Avrupa Konseyinin Tavsiyeleri... 123 b. Avrupa Birliği... 126 (1) Genel Olarak... 126 (2) 1049/2001 Sayılı Şeffaflık Tüzüğü... 129 (a) Erişim Hakkı Sahibi... 130 (b) Erişim Hakkının Yükümlüleri... 130 (c) Hakkın Konusu... 131 (d) Erişim Hakkının İstisnaları... 132 (e) Başvuru ve Belgelere Erişim Usulü... 134 (f) Denetim... 135 Üçüncü Bölüm TÜRK HUKUKUNDA BİLGİ EDİNME HAKKI I. BİLGİ EDİNME HAKKININ ANAYASAL DAYANAĞI... 137 II. BİLGİ EDİNME HAKKI KANUNU... 143 A. GENEL OLARAK... 143 B. BİLGİ EDİNME HAKKI KANUNUNUN AMAÇ VE KAPSAMI... 144
C. BEHK NIN DİĞER KANUNLAR KARŞISINDAKİ DURUMU... 147 D. BİLGİ EDİNME HAKKININ SÜJELERİ... 150 1. Türk Vatandaşı Gerçek ve Tüzel Kişiler... 150 2. Yabancı Gerçek ve Tüzel Kişiler... 152 E. BİLGİ EDİNME HAKKIN MUHATAPLARI VE YÜKÜMLÜLÜKLERİ... 155 1. Hakkın Muhatapları... 155 2. Muhatapların Yükümlülükleri... 160 a. Genel Olarak... 160 b. Bilgi Verme Yükümlülüğü...161 (1) Yayımlanması Zorunlu Olan Bilgi veya Belgeler.. 162 (2) Yayımlanması İhtiyari Olan Bilgi veya Belgeler... 163 c. Diğer Yükümlülükler... 165 (1) Bilgi Edinme Birimi Oluşturma... 165 (2) Bilgi ve Belgeleri Dosyalama ve Arşiv Düzeniyle İlgili Gerekli Tedbirleri Alma... 167 (3) Kurumsal İnternet Sayfası Oluşturma... 168 (4) Rapor Düzenleme... 169 III. BİLGİ EDİNME HAKKININ KULLANIM USULÜ... 172 A. BİLGİ EDİNME BAŞVURUSU... 172 1. Başvuru Usulü... 172 2. Başvuru Şekli... 173 3. Başvurunun Konusu...176 a. Başvurunun Bilgi veya Belgeye İlişkin Olması...176 b. Başvurunun Kurum ve Kuruluşlarının Ellerinde Bulunan veya Görevleri Gereği Bulunması Gereken Bilgi veya Belgeye İlişkin Olması...178 c. Ayrı veya Özel Bir Çalışma, Araştırma, İnceleme ya da Analiz Gerektiren Bilgi veya Belgeler... 179 4. Bilgi veya Belgeye Erişim Usulü...181 a. Bilgi veya Belgenin Onaylı Bir Kopyasının Alınması...181 xi
xii IV. b. Bilgi veya Belgenin Yerinde İncelenmesi, Not Alınması, Dinlenmesi veya İzlenmesi... 182 5. Bilgi veya Belgeye Erişim Ücreti... 184 B. BAŞVURULARIN CEVAPLANDIRILMASI... 188 1. Başvurunun Kabulü ve İşleme Konulması... 188 a. Kabulü... 188 b. İşleme Konulması... 190 2. Başvurunun Cevaplandırılması Usulü...191 3. Cevap Türleri... 192 a. Olumlu Cevap... 193 b. Olumsuz Cevap... 193 (1) İstisna Kapsamındaki Bilgi veya Belgeler... 193 (2) Gizli Bilgileri Ayırarak Bilgi veya Belge Verme... 193 (3) Elde Bulunmayan veya Görevi Gereği Bulunması Gerekmeyen Bilgi veya Belgeler... 194 (4) Yayımlanmış veya Kamuya Açıklanmış Bilgi veya Belgeler... 194 (5) Ayrı ve Özel Çalışmayla Elde Edilecek Bilgi veya Belgeler... 195 (6) Yönetmelikle Öngörülen Olumsuz Cevap Verilecek Haller... 195 4. Cevaplarda Gerekçe, Başvuru Yolları ve Sürelerini Belirtme Zorunluluğu... 197 5. Cevaplandırma Süresi... 198 a. Süre ve Sürenin Kesilmesi... 198 b. Sürenin Hesaplanması... 201 C. BİLGİ EDİNME HAKKI KANUNUNDA ÖNGÖRÜLEN CEZAİ HÜKÜMLER...204 BİLGİ EDİNME DEĞERLENDİRME KURULU VE KURUM VE KURULUŞLARIN KARARLARINA İTİRAZ..207 A. BİLGİ EDİNME DEĞERLENDİRME KURULU... 208 1. Kurulun Yapısı... 208 2. Kurulun Görev ve Yetkileri...209
xiii 3. Kurulun Çalışma Usulü...211 4. Kurul Kararlarının Niteliği... 212 B. BİLGİ EDİNME DEĞERLENDİRME KURULUNA İTİRAZ... 212 1. İtiraz Usulü... 212 2. İtiraz Süresi ve Şekli...214 3. İtirazın İncelenmesi...217 a. İtirazın Usulden İncelenmesi...217 b. İtirazın Esastan İncelenmesi... 218 Dördüncü Bölüm BİLGİ EDİNME HAKKI KANUNUNA GÖRE BİLGİ EDİNME HAKKININ SINIRLARI I. GENEL OLARAK... 221 II. YARGI DENETİMİNE KAPALI İŞLEMLER... 222 III. DEVLET SIRRINA İLİŞKİN BİLGİ VE BELGELER... 225 A. GENEL OLARAK SIR KAVRAMI VE KAPSAMI... 226 B. DEVLET SIRRI KAVRAMI VE KAPSAMI... 228 C. TÜRK HUKUKUNDA DEVLET SIRRI... 230 1. Anayasada Devlet Sırrı... 230 2. Çeşitli Kanunlarda Devlet Sırrı... 231 3. BEDK Kararlarında Devlet Sırrı... 235 IV. ÜLKENİN EKONOMİK ÇIKARLARINA İLİŞKİN BİLGİ VEYA BELGELER... 237 V. İSTİHBARATA İLİŞKİN BİLGİ VEYA BELGELER... 241 VI. İDARİ SORUŞTURMAYA İLİŞKİN BİLGİ VEYA BELGELER...246 VII. ADLİ SORUŞTURMA VE KOVUŞTURMAYA İLİŞKİN BİLGİ VEYA BELGELER...249
xiv VIII. ÖZEL HAYATIN GİZLİĞİNE İLİŞKİN BİLGİ VEYA BELGELER... 254 IX. HABERLEŞMENİN GİZLİĞİNE İLİŞKİN BİLGİ VEYA BELGELER...264 X. TİCARİ SIRLARA İLİŞKİN BİLGİ VEYA BELGELER... 267 XI. FİKİR VE SANAT ESERLERİNE İLİŞKİN BİLGİ VEYA BELGELER... 274 XII. KURUM İÇİ DÜZENLEMELERE İLİŞKİN BİLGİ VEYA BELGELER... 277 XIII. KURUM İÇİ GÖRÜŞ, BİLGİ NOTU VE TAVSİYELER... 280 XIV. TAVSİYE VE MÜTALAA TALEPLERİ...284 XV. GİZLİLİĞİ KALDIRILAN BİLGİ VEYA BELGELER... 287 SONUÇ... 289 KAYNAKLAR... 301