Bölüm 5 Doğal Kaynaklar Ekonomisi İçerik 1. Kaynak, Doğal Kaynak ve Çevre Kavramları 2. Doğal Kaynakların Sınıflandırılması 3. Doğal Kaynaklardan Yararlanma İlkeleri 4. Çevre ve Doğal Kaynakların Değeri ve Değerleme 1
KAYNAK, DOĞAL KAYNAK VE ÇEVRE KAVRAMLARI Kaynak: Mal ve hizmet üretimini destekleyen veya üretim sürecinde kullanılan canlı ve cansız varlıkların tamamına kaynak denir. Diğer bir ifade ile insanların beşeri gereksinimlerinin giderilmesi ve sosyal amaçların gerçekleştirilmesini olanaklı kılan ve kolaylaştıran araçlara genel olarak kaynak adı verilmektedir. Bir varlığın kaynak olarak kabul edilebilmesi için nispeten kıt olması gerekmektedir. 2
Doğal Kaynak: Doğal çevrede bulunan ve insanların gereksinimlerini gidermede kullanılabilen varlıkların tamamı doğal kaynak olarak tanımlanmaktadır. Ekonomide kullanılan kaynaklara geniş kapsamlı olarak yaklaşıldığında, insandan başka doğada bulunan bütün varlıkları doğal kaynak olarak tanımlamak mümkündür. Kaynağa değer veren ve bunu kullanan insan olduğundan, herhangi bir doğal varlığa kaynak kıymeti verilmesi, insanların kararları olarak ortaya çıkar. Bir varlığın doğal kaynak olarak kabul edilebilmesi için işlenmemiş olması gerekmektedir (Nehir Suyu Şişe Suyu). 3
Doğal Kaynakların Başlıca Özellikleri: Doğal kaynaklar, insan yapımı veya insan eliyle üretilmiş varlıklar değildir. Bu bakımdan genellikle doğal kaynakların orijinal ve özellikle yenilenemeyen kaynakların bilinen miktarları değiştirilememektedir. Hava, su, ıslak alanlar ve yeraltı suyu bu kapsamdaki doğal kaynaklardan bazılarıdır. Doğal kaynaklar insanlar tarafından üretilememektedir ve kendiliğinden üretken kaynaklar değillerdir. Bu bakımdan özellikle mevcut yenilenemeyen doğal kaynak stoku (arzı) zamana bağlı olarak arttırılamamaktadır. 4
Doğal kaynaklar genellikle kamu (kamusal) malı özelliğine sahip olduklarından, bu kaynaklar üzerinde özel mülkiyet söz konusu olmamaktadır. Kamu ve özel mülkiyet yanında özellikle doğal kaynakların toplumsal mülkiyete konu olması üzerinde yoğun tartışmalar yapılmaktadır. Böylece doğal kaynakların mülkiyeti topluma ait olacağından, toplumun bütün bireyleri söz konusu kaynakları (su, yol, hava ve park gibi) belirli bir bedel ödeyerek veya ödemeden kullanabilecektir. 5
Doğal kaynaklar birincil mallar değillerdir. Birincil mallar, doğrudan doğruya tüketime ve kullanılmaya uygun olan mallardır. Meyve, kalem ve gömlek gibi mallardır. Daha yüksek derecede mallar ise, tüketim ve kullanılmaya elverişli malların üretimine hizmet eden mallardır. Örneğin, kazak, birinci derecede ve iplik ikinci derecede ve pamuk yumağı ise üçüncü derecede mallardır. Bunun anlamı, doğal kaynaklar üretimde girdi olarak kullanıldığından tükenmekte ve aynı zamanda kullanılmadan kalan doğal kaynak stokunun oranı azalmaktadır. Özellikle yenilenemeyen doğal kaynaklar bu özellikleri taşımaktadır. 6
Çevre: Çevreyi; insan faaliyetlerini ve canlı varlıkları etkileyebilecek doğal (fiziksel, kimyasal ve biyolojik) ve kültürel (sosyolojik) koşulların tamamı olarak tanımlamak mümkündür. Diğer bir ifade ile çevre, bir organizmanın veya organizmalar topluluğunun yaşamı üzerinde etkili olan bütün faktörler veya canlıların yaşamasını ve gelişmesini sağlayan fiziksel, kimyasal ve biyolojik faktörlerin bütünü olarak tanımlanır. Çevre kavramı öncelikle fiziksel çevre ve insan çevresi olarak ikiye ayrılabilir. Fiziksel çevre kavramına dahil olan kaynaklar; 7
sürekli kaynaklar (güneş, rüzgar ve dalga enerjisi gibi), yenilenebilen kaynaklar (bitki, hayvan, su, toprak kaynakları gibi) ve yenilenemeyen kaynaklar (fosil yakıtlar ve diğer mineral kaynaklar gibi) olarak üçe ayrılabilir. Doğa: Evrende yaratılmış olan ve insan müdahalesi olmayan her şeyi kapsamaktadır. Çevre kavramına, doğaya insanın yaptığı katkıların (yapay çevre) eklenmesi gerekir. Doğa kavramı ile doğal kaynak kavramı büyük ölçüde özdeş olarak görülmektedir. ***Çevre ve doğal kaynak kavramlarının özdeş olmadığı bilinmelidir. 8
Doğal kaynaklar ve çevre tartışmaları ile ilgili değerlendirmeler: Doğal kaynaklar genellikle toplumun ortak malıdır. Çevre sorunlarının çözümü genellikle mülkiyet haklarının ayrımında değişiklikler yapılmasını gerektirmektedir. Kaynak kullanımı geri dönüşümsüz olmaktadır. Doğal kaynakların kullanımı, yenilenemeyen kaynakların tükenmelerine neden olmakta ve bu süreç genellikle engellenememektedir. Kaynak kullanımı genellikle doğrudan insan refahını etkilemektedir. 9
Belirli tiplerdeki faaliyetlerin çevresel etkileri kümülatif olduğundan, bu etkiler gelecekte belirli bir zaman sonra fark edilebilecek düzeye ulaşmaktadırlar. Ekonomik faaliyetlerin çevresel sınırları genellikle belirsizdir. Kaynaklar çok yönlü olup, kaynakların miktar, kalite, zaman ve mekan boyutları bulunmaktadır. Örnek: Yeryüzünde birçok yerde havanın bulunan miktarı, talebe oranla çok fazla miktarda olduğundan, hava bir doğal kaynaktan çok serbest mal gibi görünmektedir. Ancak hava kirliliği olan bir şehirde yada bir uzay aracında havanın kalitesi, miktarı ve dolayısıyla değeri farklı olacaktır. 10
DOĞAL KAYNAKLARIN SINIFLANDIRILMASI Ekonomide Kaynakların Sınıflandırılması 11
Doğal kaynaklar, ülke ekonomisinin önemli bir unsurunu ve hatta temel dayanağını oluşturmaktadır. Ülkelerin doğal kaynak arzı ve kaynakların çeşitleri azalırsa, ülke ekonomisi olumsuz etkilenebilecek ve ülkede yaşam standardı, ülkede azalan üretim ve istihdam hacmine bağlı olarak gerileyecektir. Bu bakımdan doğal kaynaklardan bugünkü kuşakların yararlanma düzeyinin gelecek kuşakların söz konusu kaynaklara olacak talepleri dikkate alınması zorunluluğu ortaya çıkmıştır. 12
Bu durum dikkate alındığında doğal kaynakları: 1. Tükenen Tükenmeyen 2. Yenilenen Yenilemeyen olarak sınıflandırmak mümkündür. Buradaki tükenme kavramı ekonomik tükenme anlamındadır. Doğal kaynakların tükenen ve tükenmeyen kaynak olarak sınıflandırılmasında belirli bir kesinlik bulunmamakta veya bu ayrım birçok yönden belirsizlik içermektedir. 13
Doğal kaynakların yenilenen ve yenilenemeyen olarak sınıflandırılması, kaynakların tükenen ve tükenmeyen olarak ayırımına oranla daha mantıklı ve gerçekçi görülmektedir. Zaman içinde ülkelerin sahip oldukları kaynakların toplam fiziki miktarları önemli ölçüde artırılamıyorsa, bu kaynaklara yenilenemeyen veya stok kaynaklar denir. Kaynakların toplam miktarları önemli ölçüde arttırılabiliyorsa bu kaynaklara da yenilenebilen kaynaklar denir. 14
DOĞAL KAYNAKLARDAN YARARLANMA İLKELERi Yeryüzünde hemen her ülkenin farklı nitelik ve miktarlarda doğal kaynak arzına sahip olduğu görülmektedir. Ülkelerin farklı miktar, nitelik ve koşullardaki doğal kaynak arzından yararlanmada ilk sıraların veya önceliklerin hangi kaynaklara verilmesi gerekeceği veya çeşitli doğal kaynaklardan öncelikle geliştirilmesi gerekenlerin miktar ve bileşimleri, ülkenin ekonomik, sosyal ve fiziksel koşullarına bağlı olarak değişecektir. 15
Kaynaklardan yararlanma düzeylerinin analizinde birçok faktör dikkate alınabilir. Bu faktörlerden göreli olarak daha fazla önem taşıyanlar bulunmakta olup, bunlar; 1. bireysel fertlerin istekleri 2. gruplar veya toplumsal istekler 3. teknolojik yenilikler 4. kuruluşların koşulları 5. kültürel çevre 6. fiziki çevredir. 16
Ülkelerin kaynakları ile nüfus varlığı ve sanayileşme düzeyleri arasındaki ilişkiler, ekonomik kalkınma veya geri kalmışlık ve yoksulluğu ortaya çıkarır. Bu ilişkiler, yeryüzünde gelişmiş ülke, gelişmekte olan ülke ve geri kalmış ülke tanımlarının ortaya çıkışına olanak vermiştir. Bu koşullarda hemen her ülkede mevcut kaynakların geliştirilmesi ve yararlanmada, öncelikler sıralamasının yapılması zorunluluğu bulunmaktadır. 17
Kaynaklardan yararlanma önceliklerinin tespitinde dikkate alınması gereken başlıca faktörler: Kaynaklara olan gereksinimin derecesi Kaynaklardan yararlanma ile ilgili acil önlem alınmasına duyulan gereksinim Ülkenin genel ihtiyaçlarının karşılanması Kaynaklardan sağlanacak gelir ve faaliyetlerin etkinliği Kaynaklardan sağlanan sonuçların devamlılığı Ülkedeki çeşitli ekonomik faaliyetlerin kaynaklardan etkilenme derecesi Kaynaklardan yararlanmanın maliyeti Zaman faktörüdür. 18
ÇEVRE VE DOĞAL KAYNAKLARIN DEĞERi VE DEĞERLEME Üretim Faktörleri: Doğa - Emek - Sermaye Girişimci Teknik Bilgi Ekonomik faaliyetlerin dışsallığı: (üretim sürecinin diğer bireylere veya çevreye yaptığı katkı açısından) Pozitif dışsallık: olumlu katkılar. Negatif dışsallık: olumsuz katkılar. Sürdürülebilir Üretim: Bugünkü kuşakların ihtiyaç duydukları ürünleri elde ederken gelecek kuşakların ihtiyaçlarının tehlikeye düşürülmemesidir. 19
TOPLAM EKONOMİK DEĞER Kullanım Değeri Kullanıma Bağlı Olmayan Değer Doğrudan Kullanım Ekolojik Fonksiyon Opsiyon Değeri Varolma Değeri Miras Değeri DOĞAL KAYNAKLARIN TOPLAM EKONOMİK DEĞERİ 20
Çevresel Malların Değerlemesinde Kullanılan Yöntemler - Fayda Maliyet Analizi: Planlanan bir faaliyetin ortaya çıkaracağı gelir ve giderlerin analiz edilmesidir. (Çevresel Etki Değerlemesi Sosyal Etki Değerlendirilmesi) - Şartlı Değerleme : Bu yöntemde doğrudan değerleme yapılmakta olup, çevre kalitesinin korunması için tüketicilerin elde ettikleri fayda karşılığında biçtikleri değere, diğer bir deyişle gönüllü ödeme isteğine dayanmaktadır. 21
- Hedonik Fiyat Yöntemi: Farklı çevre koşullarından etkilenen mal ve hizmet fiyatlarının etkilenme düzeyini ölçmeye dayanır. - Seyahat Maliyeti Yöntemi: Özellikle doğal güzelliği olan çevre varlıklarının değerleri bunları ziyaret eden bireylerin yaptıkları seyahat harcamaları ve kaynağı görmek için ödedikleri giriş ücretlerinin toplamından yararlanılarak yapılan hesaplama yöntemidir. - Verimlilik Değişimi Yardımıyla Ölçülmesi: Çevre kirliliği, doğal afetler veya bazı uygulamaların neden olduğu kayıpların belirlenmesinde öncelikle bölgedeki normal verimler tespit edilmektedir. Daha sonra çeşitli nedenlerden dolayı ortaya çıkan verimler belirlenir. Zarar öncesi ve sonrası verim farkları ürün fiyatı ile çarpılarak üreticinin uğradığı zarar tespit edilir. 22
Tarım Arazilerinin Değerlerinin Biçilmesinde Kullanılan Yöntemler - Gelir Yöntemi: Bir malın değeri ortalama gelirin geçerli olan faiz oranına göre kapitilizasyonuna veya bir malın değeri ondan elde edileceği varsayılan bütün ortalama gelirlerin bugüne biriktirilmesine eşittir. Başka bir deyişle bir taşınmaz malın kıymeti, ondan gelecekte elde edilecek tüm gelirlerin toplamının şimdiki değerine eşittir. (Kira Geliri Yaklaşımı ve Artık Gelir Yaklaşımı) - Pazar Değeri Yöntemi: Bir malın pazardaki olası fiyatı esas alınarak onun değerinin biçilmesi esasına dayanır. 23
- Kapitalizasyon Faiz Oranı: Araziden Elde Edilen Net Gelir Arazinin Değeri = Kapitalizasyon Faiz Oranı 24
- Gelir Yöntemi: - Kira Geliri Yaklaşımı: Arazinin bulunduğu bölgede kiracılık veya ortakçılık yaygın ise arazi kiraları veya ortakçılıkta mal sahibine düşen payın değeri, kapitalize edilerek arazi gelirine ulaşmada bir değer olarak kullanılabilir. - Artık Gelir Yaklaşımı: Bu yaklaşım Gayri Safi Üretim Değerinden arazi dışındaki diğer faktörler için yapılan tüm masraflar çıkartılarak araziye düşen payın bulunmasına dayanır. 25